MÉMOIRES ET DOCUMENTS
PUBLIÉS PAR LA SOCIÉTÉ D’HISTOIRE DE LA SUISSE ROMANDE
SECONDE SÉRIE
TOME XV
LE MARIAGE PALATIN DE
MARGUERITE DE SAVOIE
1445-1449
PAR
ERNEST CORNAZ

Armes accolées du comte palatin Louis IV et de Savoie
LIBRAIRIE PAYOT & CIE
LAUSANNE - GENÈVE - NEUCHATEL
VEVEY - MONTREUX - BERNE - BALE
1932
/19/
Le 22 octobre 1444 était conclu à Mayence par des procureurs de l’une et l’autre partie, et avec l’aide des archevêques de Trêves et de Cologne, le contrat de mariage de Louis IV, comte-électeur palatin du Rhin, avec Marguerite, fille du ci-devant duc de Savoie Amédée VIII, qui avait été élu pape par le concile de Bâle et avait pris le nom de Félix V. Comme ce dernier avait abdiqué la dignité ducale en ceignant la tiare, c’était son fils le duc Louis Ier de Savoie qui donnait sa sœur en mariage et était représenté au contrat par un ecclésiastique Jean de Grolée 1 administrateur /20/ de la prévôté du Grand-Saint-Bernard. Le procureur de l’autre partie était Othon, oncle de Louis IV 1.

La Maison de Savoie du XIIIe au XVe siècle
Cliquez 2X sur l'image pour une vue agrandie
Ce dernier appartenait à la maison de Wittelsbach, dont la branche aînée régnait dans le Palatinat et la branche cadette 2 en Bavière, bien plus restreinte que maintenant. Le Palatinat d’alors, à la différence du Palatinat actuel, s’étendait sur les deux rives du Rhin, avec Heidelberg comme capitale. Un membre de cette famille, Robert 3, avait été placé à la tête de l’empire comme roi des Romains de 1400 à 1410. Ses possessions héréditaires avaient été partagées entre ses quatre fils : Louis, Jean, Etienne et Othon. L’aîné Louis III 4, outre la dignité électorale, avait eu la plus grande partie du Palatinat rhénan et du Haut-Palatinat. /21/ Il avait déjà épousé en secondes noces une princesse de la maison de Savoie, Mathilde 1 fille d’Amédée de la branche d’Achaïe. C’est son fils, Louis IV, qui est fiancé en 1444 à Marguerite de Savoie 2. /22/
A cette date celle-ci était la cadette des enfants d’Amédée VIII, depuis la mort de son frère Philippe, survenue à Genève le 3 mars 1444 1. On l’appelle quelquefois Marguerite la Jeune, pour la distinguer d’une autre sœur du même nom, qui serait morte en 1418. Une ancienne tradition, consignée en premier par le chroniqueur Machanée un siècle après l’événement 2, puis par Guichenon 3, la fait naître à Morges. Nous avons à ce propos fait quelques recherches aux Archives de Turin et trouvé confirmation de cette tradition. En effet, le compte de la châtellenie de Morges, qui couvre l’exercice allant du 1er février 1420 au 1er février 1421, s’étend tout au long sur les dépenses occasionnées par le séjour que Marie de Bourgogne, l’épouse d’Amédée VIII, fit à Morges cette année-là avec ses enfants, et le passage le plus significatif de ces dépenses est celui qui a trait à la confection d’un berceau pour la jeune Marguerite 4. Marie de Bourgogne /23/ avait quitté Thonon pour Evian le premier jour de carême de l’an 1420 1. D’Evian une barque la transporta le mardi après Pâques, soit le 9 avril, à Saint-Sulpice, entre Lausanne et Morges, où elle semble avoir résidé une dizaine de jours, peut-être dans les bâtiments du Prieuré 2, en attendant sans doute que le château de Morges fût aménagé pour son installation. Une charte des archives de Morges vient encore confirmer ce séjour et indique les raisons qui l’ont motivé 3. C’était pour fuir une peste qui régnait alors en certains endroits 4, et d’autres périls sur la nature desquels on ne donne pas de détails. Les bourgeois de Morges furent alors requis de faire garder /24/ exactement les portes et avenues de la ville, de nuit et de jour, et de faire faire le guet au château chaque nuit. Ils s’y montraient disposés, mais réclamèrent au duc une lettre déclarant qu’ils le faisaient de grâce spéciale, sans y être astreints, et que cela ne devait pas constituer un précédent qui leur portât préjudice à l’avenir. Cette lettre leur fut accordée, le 12 mai 1420, et scellée du sceau spécial de la duchesse, en l’absence de son mari 1. Marie de Bourgogne et ses enfants étaient sous la garde du capitaine Jean de Freneto, chevalier. Elle prolongea son séjour à Morges jusqu’à la Saint Michel (29 septembre) et transféra dès lors sa résidence à Lutry, comme en fait foi un compte des dépenses de son hôtel pour 1420 2. Ce qui nous importe ici, c’est de pouvoir affirmer que c’est pendant son séjour à Morges, au printemps ou en été de 1420, que Marie de Bourgogne mit au monde sa fille cadette Marguerite de Savoie.

Vue du Château de Morges
Toute jeune on lui fit épouser par contrat daté de Thonon le 22 juillet 1431 Louis III d’Anjou, comte de Provence, prétendant au royaume de Naples et roi titulaire de Jérusalem 3. Le mariage fut célébré à Thonon l’année suivante, par procuration pour ce qui /25/ concerne l’époux 1. Une dot de 120 000 ducats était prévue pour ce premier mariage, et à cette occasion le Pays de Vaud fut mis à contribution par le subside de 1432 2. De ces 120 000 ducats, 15 000 seulement furent acquittés. Marguerite partit au printemps de 1434 et rejoignit son époux l’automne de la même année à Cosenza en Calabre 3. Celui-ci, qui était tombé malade dans la lutte qu’il soutenait pour faire reconnaître son autorité dans ces régions, ne tarda pas à mourir, le 15 novembre 1434, laissant sa jeune femme de quatorze ans, « veuve avant que d’être épouse » 4, dans une situation critique. La nouvelle n’en parvint en Savoie que dans les premiers jours de janvier. Le 2 février 1435 mourait à son tour à Naples la reine Jeanne II, la dernière représentante de la première maison d’Anjou 5, après avoir institué pour son héritier le frère de Louis III, René, mais ce dernier /26/ était alors prisonnier de guerre à Dijon, au pouvoir du duc de Bourgogne, et hors d’état de faire valoir ses prétentions sur le royaume de Naples. Ces circonstances engagèrent le duc de Savoie à ne pas se presser de rappeler sa fille auprès de lui : sa présence dans l’Italie méridionale devait affirmer les droits de la seconde maison d’Anjou en face de son compétiteur, le roi d’Aragon Alphonse V. Ce ne fut qu’à la fin de 1435 qu’Amédée VIII se décida à envoyer de Nice en Calabre une galère destinée à la recueillir. Marguerite séjourna quelque temps en Provence 1 et revint vivre enfin auprès de son père à Thonon 2.
La jeune veuve était un parti fort convenable, qui devait attirer les prétendants. Parmi ceux auxquels on pensa la destiner, on cite le poète Charles d’Orléans, prisonnier en Angleterre depuis Azincourt, qui avait besoin avant tout d’une forte somme pour payer sa rançon. On pensa aussi à son frère, le comte d’Angoulême, puis au roi de Chypre, frère de la princesse de Piémont, Anne de Lusignan 3. Ces projets n’eurent pas de suite, pas plus que celui que son père, devenu le pape Félix V, caressa quelque temps pour gagner à son obédience le jeune roi des Romains, Frédéric III de la maison de Habsbourg. Ce dernier vit à Ripaille /27/ ou à Thonon la reine de Sicile, comme on appelait Marguerite de Savoie, dans le voyage qu’il fit en Suisse après son couronnement à Aix-la-Chapelle 1. Il eut avec son père à Bâle une entrevue le 15 novembre 1442 2, mais il semble que la dot qu’on lui fit espérer ne lui parut pas suffisante 3. A défaut du chef de l’Empire, Félix V se rabattit sur un des électeurs, le comte palatin Louis IV dont nous avons parlé.
Le contrat de mariage d’octobre 1444 comprenait dix articles, outre le préambule et les clauses finales. Il assurait au fiancé une dot de 125 000 florins du Rhin, dont 50 000 devaient être acquittés à Bâle après /28/ la Trinité de l’année suivante, au moment où la fiancée serait remise aux gens du comte palatin, qui à partir de cette ville aurait la charge de la conduire jusqu’à Heidelberg. Le reste de la dot devait être payé en trois acomptes de 25 000 florins, dont les échéances devaient se succéder à une année d’intervalle après le premier paiement. En revanche le fiancé assurait à sa femme future un douaire calculé à raison de 1000 florins de rente pour 10 000 florins de dot, et comme garantie de ce douaire, il devait l’assigner sur au moins trois de ses châteaux, qui se prêtassent à servir de résidence à la princesse. Cette assignation devait se faire dans les deux mois après la remise de Marguerite à Bâle. L’article 4, prévoyant les divers cas qui pouvaient se produire : prédécès de l’épouse ou de l’époux, laissant ou non des enfants, réglait dans chaque cas le sort de la dot, dont éventuellement, s’il n’y avait pas d’enfant, la restitution pourrait être exigée par le duc de Savoie. Les deux parties s’engageaient en outre à fournir comme cautions des princes, comtes et barons, à choisir parmi leurs fidèles. La liste de ces cautions avec la spécification de leurs engagements devait être échangée à Bâle en même temps que se ferait le premier paiement de la dot. Mentionnons encore l’article qui autorisait et chargeait le nouveau mari de Marguerite de réclamer aux héritiers de son premier mari 5000 ducats de rente comme douaire de son premier mariage.
Les ratifications du contrat de mariage étant intervenues dans les délais prescrits, il y eut dès le mois de mars 1445 échange de politesses et de cadeaux /29/ entre la cour de Savoie et l’envoyé du comte palatin. Celui-ci, un certain Conrad, avait apporté un joyau à la fiancée de son maître, un autre à la duchesse de Savoie Anne de Chypre ou de Lusignan, et un troisième à la toute jeune Yolande de France, fiancée du futur Amédée IX. Il reçut en retour un anneau d’or serti d’un saphir oriental et huit aunes de satin noir 1.
Le duc de Savoie choisit comme cautions de la dot de sa sœur : Jean, marquis de Montferrat 2, Louis, marquis de Saluces 3, ces deux répondant chacun pour un sixième des paiements à effectuer, et neuf autres seigneurs répondant chacun pour un douzième de ces /30/ mêmes paiements. C’étaient : Antoine de Levis, comte de Villars; Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel 1, qui nous occupera surtout dans la suite de cette histoire; François, comte de Gruyère 2; Claude de la Baume, comte de Montrevel; Louis d’Achaïe 3 et Jean de Seyssel 4, maréchaux de Savoie; Jean de Montluel, Richard de Montchenut 5 et Guillaume de Menthon 6.
Le duc de Savoie leur promit par lettres patentes datées de Genève le 31 mars 1445 de les indemniser de toutes les dépenses qu’ils pourraient avoir à subir 7. /31/
C’était une contre-assurance des engagements qu’ils venaient de contracter comme cautions. Un peu plus tard, le 2 mai, les cautions du comte palatin s’engagèrent de leur côté par une lettre collective 1. On y voyait figurer deux de ses oncles, Etienne et Othon 2, chacun pour un sixième des engagements de leur neveu, et dix autres comtes allemands cautionnant le reste du douaire et la restitution éventuelle de la dot. Si le comte palatin manquait à ses engagements, ils iraient tenir otage à Berne ou à Soleure, les deux oncles chacun avec une suite de vingt personnes, et chacun des dix comtes accompagné de douze personnes à cheval.
Il s’agissait maintenant pour le duc de Savoie de rassembler la forte somme de 50 000 florins du Rhin. Hors d’état de trouver cette somme dans sa propre caisse, il s’adressa à son père le pape Félix V qui lui avança 77 840 florins de Savoie, ou plutôt comme nous le verrons plus tard, l’équivalent de cette somme, /32/ moyennant la vente que lui fit son fils de divers lieux situés dans le Chablais actuel, au sud du Léman, Evian, Féterne, Thonon, etc. La vente fut conclue à Genève le 3 juin 1445 1. On voit poindre dans cet arrangement le désir de l’antipape, qui résidait alors sur les bords du Léman, de se constituer, malgré son abdication, une espèce de principauté particulière autour et dans le voisinage de son cher ermitage de Ripaille.
Les préparatifs du mariage étaient dans l’intervalle poussés activement. Dès la fin d’avril et pendant un mois ce n’était à la cour de Savoie qu’achat d’étoffes précieuses, renouvellement de la garde-robe à grand renfort de martres zibelines ou autres, d’hermines, de menus vairs, de plumes de paon, et confection de vêtements tels que robes, pourpoints, paires de chausses, chaperons 2. Souvent l’étoffe précieuse semble /33/ avoir fait partie du trésor ducal, puisqu’elle était livrée au tailleur par le duc en personne et taillée en sa présence. C’était du velours ou du satin de diverses couleurs, du damasquin cramoisi broché d’or, du drap d’or rouge ou vert, etc. Il s’agissait d’habiller, outre la principale intéressée, le duc, la duchesse, le prince héritier et sa fiancée, et comme autres enfants du duc : Louis, qualifié de Monseigneur de Genève, Janus, Marguerite et Charlotte; en outre douze pages 1 et quelques autres personnes 2. Mentionnons aussi une bannière aux armes de Savoie destinée au trompette des ménestrels. Tout ce branle-bas, auquel devait se complaire le duc, amateur de divertissements, aboutit à une fête donnée à Genève le 24 mai 1445 3 en l’honneur de Marguerite, à la veille de son départ pour sa nouvelle patrie 4. Aussitôt après elle partit pour Bâle 5. Nous la trouvons à Lausanne le 1er juin faisant quelques largesses à l’église cathédrale, aux moniales /34/ de Bellevaux et à des ménestrels qui l’avaient régalée de leurs productions 1. Elle doit avoir séjourné quelques jours à Lausanne. C’est de là proprement que s’ébranle le long cortège qui devait lui faire une suite d’honneur et qu’un chroniqueur estime à son arrivée à Bâle à 200 chevaux 2. Il comprenait nombre de nobles dames 3 et seigneurs sous le commandement du maréchal de Savoie Jean de Seyssel. A côté de lui sont mentionnés entre autres l’évêque de Lausanne Georges de Saluces, Jean de Montluel, seigneur de Choutagne et Jean Champion 4, maître de l’hôtel /35/ ducal. Ils passent à Moudon le 11 juin, à Payerne le lendemain et sont à Berne le 13 au soir. C’était un détour de passer par Berne, mais il convenait de saluer les autorités de cette ville qui était l’alliée de la Savoie. De Berne le cortège s’achemine sur Soleure où il passe la nuit du 15 au 16 juin. Devant sa chambre à coucher, sur un mur, la princesse fit peindre les écussons de Bavière et de Savoie. Elle n’oubliait pas de renouveler ses largesses aux églises, comme elle l’avait fait déjà à Payerne, et aux moniales de Frauenkappelen entre Gumine et Berne. A Soleure comme à Berne, et plus loin encore, des ménestrels s’efforcent de lui procurer quelque agrément. Il s’agissait maintenant de s’engager dans les gorges du Jura et de franchir une région montagneuse qui n’était rien moins que sûre en ce mois de juin 1445. Les Suisses et les Bâlois étaient en guerre avec l’Autriche, que le dauphin Louis, le futur Louis XI, à la tête des Armagnacs, était venu secourir l’année précédente. Seule l’héroïque contenance du corps des Suisses qui s’était fait massacrer à Saint-Jacques sur la Birse, aux portes de Bâle, le 26 août 1444, avait arrêté l’invasion des Armagnacs. La paix avait été conclue deux mois plus tard entre le dauphin et les Suisses, mais un fort parti d’Armagnacs ou d’Ecorcheurs, comme on appelait aussi ces bandes cruelles et indisciplinées, était stationné à Montbéliard et avait recommencé dès le 7 juin 1445 à infester les environs de Bâle 1. Aussi les avoyers et les conseils de Berne et de Soleure avaient-ils insisté pour donner /36/ à la princesse une escorte de plus de 600 hommes armés, composée pour la plupart de Bernois, mais aussi de 200 Soleurois 1. Fort de cette protection, le cortège pénètre dans le défilé de Klus, passe à Balsthal, franchit le col du Haut-Hauenstein 2 et redescend sur Waldenburg. Une députation de quatre-vingts Bâlois 3, ayant à sa tête le bourgmestre Jean Rot, vient à sa rencontre jusqu’à Langenbruck. Tous ensemble ils redescendent jusqu’à Liestal, où Marguerite passe la nuit avec sa suite, tandis que les Bâlois rentrent chez eux, pour ne pas encombrer davantage cette localité, qui devait avoir fort à faire pour loger pareille affluence de monde. Le lendemain, qui était le jeudi 17 juin, les Bâlois revinrent en plus grand nombre à la rencontre de Marguerite et de son escorte. Ils étaient 300 cavaliers, parmi eux quelques cardinaux et prélats, qui poussèrent jusqu’à Pratteln, et étaient suivis de 800 fantassins 4 avec deux coulevrines, et d’une foule de peuple, qui s’avancèrent jusqu’à /37/ Muttenz 1. C’est au milieu de tout ce cortège que Marguerite fit son entrée à Bâle. Elle fut accueillie à la descente de cheval par Etienne de Bavière, oncle de son fiancé et chef de la délégation qui devait l’emmener dans sa nouvelle patrie 2. Un chanoine de Worms, Jean Ernst, lui adressa un discours de bienvenue. Elle fut logée dans la maison d’un riche bourgeois, Hermann Offenburg 3, chez lequel déjà était descendu Frédéric de Habsbourg, le roi des Romains, en 1442. Marguerite séjourna dix jours à Bâle et sa présence fut l’occasion de nombreuses festivités. On dansa en plein air sur la place de Saint-Pierre, alors /38/ ombragée par des tilleuls et un vieux chêne 1. Le dimanche 27 juin dans l’après-midi, elle s’embarqua sur le Rhin avec une suite nombreuse qu’un chroniqueur 2 évalue à 300 personnes. Elle devait passer la nuit à Brisach 3 pour continuer le lendemain à descendre le Rhin. Le mariage dut être célébré à Heidelberg, immédiatement après son arrivée, comme il était prévu au contrat 4, et fut suivi d’un grand tournoi donné à Nuremberg auquel participèrent 420 personnes 5.

Vue du château de Heidelberg
Le château du XVe siècle est la partie du château connue sous le nom de Ruprechtsbau.
Passées les fêtes, des soucis plus prosaïques retinrent l’attention des responsables de cette union, et avant tout le paiement de 50 000 florins du Rhin, premier acompte de la dot, qui aurait dû accompagner /39/ Marguerite à Bâle, mais qui subit déjà quelque retard. On s’était efforcé à Genève de réunir autant de numéraire que cette place pouvait en fournir, mais on n’en trouva qu’assez peu. Le reste de la somme, la plus grosse part, fut représentée par des joyaux et de la vaisselle précieuse, que Félix V permit à son fils, le duc de Savoie, d’extraire de son trésor, à cause de la transaction du 3 juin qui était intervenue entre eux. Félix V gardait son trésor à Genève dans le couvent des Dominicains de Plainpalais 1. C’est de là que furent retirés le 24 juin 1445 les joyaux et la vaisselle qu’il remettait à son fils. Un compte spécial 2 d’un agent du trésorier général de Savoie 3 nous permet d’assister aux détails de leur transport de Genève à Bâle. Ils furent emballés soigneusement dans huit caisses fabriquées pour la circonstance et chargées sur un char 4. Un marché à forfait fut conclu avec un /40/ charretier 1 pour mener ce char, traîné par six chevaux, jusqu’à destination. Il y avait aussi une bête de somme transportant certains joyaux et du numéraire. La conduite de ce trésor fut confiée à Jean de Blonay assisté de plusieurs personnes, entre autres, dès Morat, d’Ottonin de Lavigny, châtelain de cette ville. Ils partent de Genève le 28 juin et suivent la même route que ci-dessus, sauf que de Morat ils se rendent directement à Soleure en passant par Aarberg, où ils acquittent un droit de pontonage de deux deniers et quart pour le passage de l’Aar. Ils sont à Soleure le soir du 1er juillet. Cette ville fournit jusqu’à Waldenburg, prochaine étape, une escorte de 36 hommes armés. A Balsthal, cinq chevaux supplémentaires sont loués pour renforcer les six autres jusqu’au col du Hauenstein. Le matin du 3 juillet, après réparation du chemin aux abords de Waldenburg, le précieux char est escorté par 80 hommes armés de ce dernier endroit ou de sa garnison, et par douze Soleurois qui poussent jusqu’à Liestal. Jean Champion vint de Bâle à leur rencontre avec 300 fantassins, Bâlois et Bernois, qui dès Liestal remplacèrent l’escorte précédente. En outre toute la contrée était battue par des gens chargés de signaler le moindre danger. A cette date ce n’était pas tant des Armagnacs qu’on redoutait un coup de main, mais plutôt des partisans de l’Autriche. Enfin le soir de ce jour, le convoi était heureusement arrivé à destination. /41/
Dès le lendemain 4 juillet un arrangement 1 fut conclu entre les représentants du duc de Savoie et du comte palatin. Comme le duc ne pouvait livrer comptant que 5000 florins du Rhin, pour la sûreté des 45 000 qui manquaient, il faisait remettre en dépôt ses joyaux et sa vaisselle auprès du conseil de Bâle, qui en dressa un inventaire et en fit remettre une liste authentique aux deux parties. Il faisait remettre également une lettre datée de Genève le 26 juin, dans laquelle il s’excusait de ne pouvoir livrer plus de numéraire, en alléguant diverses charges qui lui étaient survenues inopinément et en faisant valoir combien il était difficile de trouver tout de suite des florins du Rhin, monnaie convenue, en aussi grande quantité. Il jurait de s’acquitter sans faute, soit à Francfort avant le 20 septembre à l’époque de la foire de cette ville, soit à Bâle avant le 15 septembre. Cet arrangement était conclu sous les auspices et dans la maison du cardinal Louis Aleman, président du concile de Bâle 2, qui était originaire du Bugey, province du duché de Savoie. Ce personnage joue un rôle prépondérant dans toutes les tractations qui suivront, puisque pas moins de neuf des actes où elles sont consignées sont datés du lieu de sa résidence à /42/ Bâle 1. Des six représentants du duc de Savoie qui traitaient en son nom, le principal, qui scella cet arrangement, était Georges de Saluces, évêque de Lausanne, assisté entre autres de Jean de Seyssel, maréchal de Savoie, et de Jean, seigneur de Blonay, que nous connaissons déjà. Les deux représentants du comte palatin étaient le chevalier Reinhard de Nupperg, qui scella aussi, et Jean Ernst. Ces deux derniers donnèrent quittance le lendemain, pour les 5000 florins versés 2. Les listes des cautions, soit du duc de Savoie, soit du comte palatin, furent échangées ces mêmes jours entre les procureurs de l’une et l’autre partie. Il semble qu’au dernier moment la liste du duc de Savoie subit quelques modifications 3, qui ne devaient pas tarder à lui attirer des ennuis. /43/
Ces formalités terminées, les seigneurs et les dames qui avaient accompagné Marguerite de Savoie, ou une partie de sa dot, jusqu’à Bâle, n’avaient plus qu’à prendre le chemin du retour, et c’est ce qu’ils firent au matin du 6 juillet. La ville de Bâle leur fournit une escorte de 66 hommes armés, qui devaient les accompagner jusqu’à Waldenburg, et ordre était donné à une partie de la garnison de ce château de venir à leur rencontre en battant le pays pour déjouer toute embuscade. Mais au moment où tous ces nobles seigneurs et dames allaient monter à cheval, survinrent les hôtes de Bâle, chez lesquels ils avaient logé, pour empêcher leur départ, en réclamant d’être payés en florins du Rhin au lieu des ducats qu’ils avaient reçus et en prétendant qu’ils ne pouvaient écouler ces derniers en Allemagne au prix où on les avait évalués. En outre certains d’entre eux réclamaient davantage par repas que les autres. Pour aplanir rapidement cet incident pénible, le maréchal de Savoie, l’évêque de Lausanne et d’autres seigneurs prirent sur eux d’enjoindre à l’agent payeur de satisfaire tous ces hôtes en leur remettant un certain nombre de ducats supplémentaires 1. Toute cette compagnie prit le même chemin qu’à l’aller. Ottonin de Lavigny la quitta à Morat, où ils parvinrent le soir du 7 juillet, Jean de Blonay à /44/ Moudon, le lendemain. Les derniers étaient rentrés à Genève le 9 juillet au soir.
La liste des cautions fournie par le duc de Savoie pour garantir le paiement de la dot de sa sœur ne fut pas agréée par le comte palatin, qui devait être médiocrement satisfait de la façon dont son beau-frère avait effectué son premier paiement. Du côté savoyard on s’efforça donc dans le cours du mois d’août 1445 de mettre sur pied une autre liste qui lui donnât toute satisfaction. Une lettre collective des seigneurs qui s’engageaient à garantir chacun un douzième de la dot leur fut présentée à tour de rôle, et chacun signa et scella de plus ou moins bon gré. C’est ainsi que le comte de Villars le fit le 10 août dans son château d’Arciers ou d’Arcieux; le comte de Fribourg et de Neuchâtel, le 18 août dans son château de Neuchâtel; le comte de Gruyère, le 21 août; le comte de Montrevel, le 26 août; les seigneurs de Barjat, de Choutagne et de Montchenut, à Genève le 30 août; et le seigneur de Menthon, dans son château de Menthon, le 4 septembre 1. Tous ayant signé, il s’agissait de consigner cette lettre à Bâle à la personne qualifiée pour la recevoir 2. Mais malgré toute la diligence qu’on avait mise pour atteindre chacune des cautions, on ne parvint pas à la remettre dans le délai prescrit, et à cause de ce manquement, les seigneurs qui en avaient fait la /45/ promesse au nom du duc de Savoie se virent requis par le comte palatin d’avoir à « tenir otage » à Bâle, selon l’expression alors consacrée. C’est ici le moment de dire quelques mots d’une curieuse institution du moyen âge, que l’on désigne maintenant sous le nom d’otage conventionnel, soit otage ensuite d’une convention, et non pas otage de guerre. C’était en somme un moyen de contrainte pour assurer l’exécution d’une promesse ou d’un engagement financier. Les cautions, qui étaient souvent de nobles personnages, devaient, sur réquisition du bénéficiaire de la promesse ou du créancier, aller se mettre aux arrêts, avec une suite plus ou moins nombreuse, dans une auberge, et là y vivre un certain temps à leurs frais, ou plutôt aux frais du contractant primitif, jusqu’à ce que ce dernier eût exécuté sa promesse ou rempli ses engagements. On comptait bien que la perspective de frais supplémentaires à supporter lui ferait faire l’impossible pour s’acquitter de sa promesse ou de sa dette. Cette institution a trouvé fréquemment son application au moyen âge. Si grande était alors la force du point d’honneur qu’on n’a presque pas d’exemple d’otages qui aient refusé de subir cette privation de leur liberté. Quant à la vie qu’ils menaient, nous ne saurions mieux dire que cette description qu’en a donnée Ch. Lefort : «… les otages ne mènent point la triste existence de prisonniers. Leur vie est celle de gentilshommes qui reçoivent leurs amis et s’efforçent d’employer joyeusement leurs loisirs forcés; les festins sont abondants et prolongés. Le proverbe souvent répété : Geiselmahl köstliche Mahl (repas d’otage, repas somptueux) /46/ a peint fidèlement les habitudes consacrées » 1.
Les seigneurs qui s’étaient engagés à faire remettre à temps une liste authentique des cautions du duc de Savoie étaient : Georges de Saluces, évêque de Lausanne; Jean de Seyssel, maréchal de Savoie; Jean de Montluel, seigneur de Choutagne; Guillaume de Menthon et Jacques de Challant, seigneur d’Aymaville au val d’Aoste. Ils avaient la faculté de se faire remplacer par d’autres personnes qui tiendraient otage à leur place, et c’est ce qu’ils firent en choisissant nombre de seigneurs savoyards et vaudois. Ceux-ci s’organisèrent en expédition pour se rendre de Genève à Bâle, sous la direction d’un certain Pierre Masuier, noble qui ne nous est pas autrement connu. Ils partent de Genève le 28 août 1445 au nombre de quinze, mais en y comprenant un messager à cheval 2 chargé d’assurer cas échéant la liaison entre cette expédition et le gouvernement ducal. Ils dînent à Nyon et couchent à Lausanne à l’auberge de l’Ange 3, au bas de la rue /47/ de Bourg. Ils continuent leur route le lendemain, qui était un dimanche, et à Moudon, où ils dînent, le bailli de Vaud, Guillaume de Genève, leur adjoint deux personnes qu’il avait réquisitionnées. De même à Morat, où ils couchent, huit autres personnes viennent grossir leurs rangs, entre autres Humbert de Glane, Guy et Jacques Cerjat oncle et neveu. L’étape suivante les conduit par Aarberg, où ils acquittent un droit de pontonage de deux deniers, et par Soleure, où ils dînent, jusqu’à Balsthal. Ils sont à Bâle le 31 août au soir. Pierre Masuier a recours à un employé de la ville pour trouver au plus tôt le bourgmestre et un notaire qui feront constater par un acte authentique le commencement de l’otage qu’ils vont tenir le soir même. Ils sont tous logés à l’auberge de la Couronne au nombre de vingt-cinq, mais les arrêts qu’ils y subissent ne durent que quatre jours. Dès le 4 septembre dans l’après-midi, ils sont relâchés, grâce à la diligence qu’on mettait d’autre part à parachever la lettre collective des cautions du duc de Savoie, qui fut enfin remise quelques jours plus tard, le 11 septembre, au cardinal d’Arles (Louis Aleman), choisi par les deux parties comme dépositaire de ce document 1. Les otages relâchés repartent immédiatement et suivent la même route qu’à l’aller, avec étapes à Liestal, Büren, Payerne et Lausanne. Leur compagnie fond à mesure qu’ils avancent et ils ne sont plus que quinze en arrivant à Lausanne. Le lendemain 8 septembre était la fête de la Nativité de la Vierge. Malgré la fatigue des jours précédents, ils assistent en corps à la messe de l’aurore, qui se célébrait chaque matin de bonne /48/ heure dans la chapelle de Notre-Dame de la cathédrale de Lausanne et qui avait été fondée par le comte Vert en 1382 1. Avant de se remettre en selle, ils se sustentent à l’auberge où ils étaient descendus, de pain et d’une pinte de « vin cuit », par quoi il faut entendre peut-être le jus de fruit concentré après une longue cuisson qui est encore en usage dans nos campagnes. Ils sont quatorze à Rolle pour dîner et moins encore à Genève, leur étape finale 2.
Le duc de Savoie avait promis de parachever en septembre le paiement du premier acompte de la dot de sa sœur, mais il n’en fut rien. Vers la fin du mois seulement, ayant réuni 13 000 florins du Rhin, il les /49/ fit charger sur des bêtes de somme et acheminer de Genève à Bâle, sous la conduite de Jacques Meynier, agent du trésorier général, de Jean Champion, maître de l’hôtel, et de Vincent de Ruppe, secrétaire ducal. Le convoi parti de Genève le 26 septembre 1445 arriva heureusement à Bâle le 2 octobre, escorté seulement de deux hommes armés de Soleure à Bâle, parce que les routes du Jura étaient devenues plus sûres 1. Ces 13 000 florins, au lieu des 45 000 attendus, furent remis le lendemain aux procureurs du comte palatin, après que le cardinal d’Arles eut attesté la validité de leur procuration 2.
L’année 1446 se passera en réclamations du duc de Bavière, comme le comte palatin est souvent appelé, titre patronymique et honorifique, mais non effectif, et en efforts du duc de Savoie pour s’acquitter. Dès le mois de janvier un envoyé du premier est à Genève, logé à l’auberge de la Tour Perse 3, et y reste jusqu’en mars. /50/
A la fin de ce mois un convoi de numéraire, la charge de deux bêtes de somme, est acheminé de Genève à Berne, mais ramené à Genève, parce que le comte palatin n’en veut prendre livraison qu’à Waldenbourg, au nord du Haut-Hauenstein, et après Pâques (17 avril) 1. A cette époque l’expédition n’eut pas lieu. Au mois de mai, lors des tractations pour la paix entre l’Autriche et les Suisses, qui se poursuivaient à Constance sous la médiation du comte palatin, ce dernier profita de l’occasion pour demander aux Bernois par ses envoyés, de pouvoir joindre une ambassade à celle que Berne allait envoyer à Genève auprès du duc de Savoie 2. Cette ambassade eut lieu effectivement au commencement de juin. Nous sommes renseignés à cet égard par une lettre d’un diplomate vaudois, Guillaume de Villarzel 3, qui était à la fois bourgeois de Berne et fonctionnaire savoyard, et bien placé à ce double titre pour servir de négociateur. Dans sa lettre datée de Genève le 5 juin 1446 et adressée à l’avoyer et au Conseil de Berne 4, il rapporte que /51/ selon les instructions qu’il a reçues de Berne, il a introduit l’ambassade palatine auprès du duc et qu’il a appuyé ses demandes. Le duc aurait bien pris la chose et lui aurait recommandé de présenter aussi cette ambassade à sa Sainteté (Félix V), qui résidait alors dans un château près de Genève 1. Mais cette démarche n’eut pas d’effet pratique immédiat. Dans deux autres lettres de Villarzel du mois de décembre 2, il prie les Bernois au nom du duc de lui faire obtenir, à Nuremberg ou ailleurs, huit à dix mille florins à n’importe quel prix.
Un peu avant, le 4 octobre 1446, le duc parvenait à faire à Bâle un nouveau paiement de 15 000 florins, mais dont 12 000 lui étaient avancés par son père le /52/ pape Félix V 1. Malgré ces divers paiements il restait débiteur de 17 000 florins sur le premier acompte de 50 000, échus en juin 1445, et de la totalité du second acompte de la dot, soit 25 000 florins, échu au mois de juin de cette même année 1446. Dans cette détresse financière il ne restait au duc de Savoie qu’un moyen, celui de vendre ou d’hypothéquer telle de ses châtellenies. Il y en avait une justement qui pouvait se prêter à un pareil marché, celle de Cudrefin 2, qui avoisinait les possessions d’une de ses cautions, le comte de Fribourg et de Neuchâtel. Celui-ci, qui avait épousé Marie de Chalon, sœur de Louis de Chalon 3, avait obtenu la seigneurie de Cerlier 4 comme dot de sa femme. Il était déjà seigneur de Lugnore, soit du Vully septentrional 5. La châtellenie de Cudrefin aurait donc arrondi fort à propos ses possessions, qui se seraient étendues sur tout le pourtour nord du lac de Neuchâtel. Aussi le duc de Savoie chargea-t-il son père de cette négociation délicate dès le mois de septembre 1446, en lui conférant pleins pouvoirs pour traiter en son nom 6. Le pape Félix V qui, nous l’avons vu plus haut, séjournait sur les bords du Léman dès le mois de novembre 1442, était rentré à Bâle, où /53/ siégeait toujours le concile, le 20 août 1446 1. Le 5 novembre il adressa de cette ville, sous forme de bref 2, un court billet affectueux à Jean, comte de Fribourg, l’engageant vivement à conclure l’affaire en cours et s’efforçant de dissiper certaines objections que son correspondant y faisait encore, pour avoir eu connaissance d’un édit 3 porté récemment par le duc de Savoie et par lequel il déclarait son domaine inaliénable. Malgré les vives instances de l’antipape pour décider le comte de Fribourg et de Neuchâtel à acheter la châtellenie de Cudrefin, ce dernier, pour des raisons que nous ignorons, n’y consentit pas pour le moment et attendit encore trois ans avant de s’y résoudre.
Mais revenons au comte palatin. Il avait patienté toute l’année 1446, tout en harcelant son beau-frère par ambassades ou autrement, et avait bien justifié le surnom de Débonnaire 4 qui lui a été décerné. Cependant sa patience avait des bornes et il en vint enfin au grand moyen, soit à faire jouer la clause de l’otage conventionnel. Le 5 décembre 1446 il lance de Heildelberg une sommation 5 à Guillaume de Viry, /54/ maître d’hôtel du duc de Savoie, d’avoir à se rendre en personne à Soleure avec une suite de trois cavaliers, pour y tenir otage, jusqu’à ce que son maître eût acquitté les 25 000 florins qui formaient le second acompte de la dot. En cas d’empêchement de sa personne, il lui était cependant loisible de se faire représenter par un autre seigneur. Cette lettre de sommation est rédigée en termes énergiques, puisqu’elle accuse le duc de Savoie de ne pas se soucier de son honneur et qu’elle va même jusqu’à parler de perfidie et de tromperie dolosive 1. Elle nous apprend qu’après l’échéance du 24 juin, un premier délai de paiement avait été concédé pour cette somme jusqu’au 20 août, et même que le comte palatin se serait contenté à cette date de 13 000 florins, pourvu que les 12 000 manquant fussent acquittés jusqu’au 20 novembre. Mais ces délais de paiement n’avaient été concédés qu’à condition que Guillaume de Viry et d’autres seigneurs se portassent cautions pour leur suzerain.
La sommation lancée à Guillaume de Viry d’avoir à tenir otage lui était personnelle, et c’est la seule qui nous soit parvenue, mais il est certain que plusieurs autres sommations de ce genre furent lancées à la même époque aux autres cautions du duc de Savoie. L’année 1447 en effet, surtout sa première moitié, est remplie par les arrêts subis à Berne, à /55/ Soleure et à Bâle par nombre de seigneurs savoyards, vaudois et même bernois, ayant à répondre du défaut de paiement non seulement du second acompte de la dot, mais aussi du premier, dont 17 000 florins étaient encore en souffrance. Notre principale source d’information pour ces arrêts est un très curieux dossier des Archives de Turin, unique peut-être en son genre, contenant 35 pièces, 1 dont 29 2 sont des quittances d’aubergistes ou hôtes, reconnaissant avoir reçu telle somme pour frais d’entretien d’un certain nombre d’otages pendant un nombre de jours déterminé. Ces quittances sont parfois rédigées par l’aubergiste lui-même, qui signe et appose son sceau personnel ou signet en plaqué, ou bien il ne fait figurer qu’un de ces signes de validation. D’autres fois l’agent savoyard qui paie a recours à un notaire ou à un fonctionnaire de la ville pour la rédaction du reçu. Il arrive même que l’aubergiste soit aussi notaire. La signature ou le signet est souvent corroboré par des témoins, tout comme dans un acte notarié. Les sommes remises en paiement par acomptes successifs le sont quelquefois par le trésorier général de Savoie, qui était alors Jean Maréchal, mais le plus souvent en son nom par un de ses agents, et deux fois par Guillaume de Villarzel. Les aubergistes sont payés le plus souvent en florins du Rhin, rarement en florins de Savoie. Les premiers sont plus forts que les seconds, étant estimés à 17 gros ou deniers gros de Savoie, ou /56/ même légèrement plus. L’entretien d’une personne et de son cheval revenait en général à un demi-florin de Savoie par jour, mais ce tarif est quelquefois dépassé.
Dès le 1er janvier 1447, Mermet Christine, secrétaire du duc de Savoie et procureur de Vaud, est chargé d’organiser et de mettre sur pied la tenue de ces otages, devenue inévitable. Les comptes du trésorier général de Savoie 1 nous le montrent mandé par son maître de Morges, qui semble être son domicile, à Genève qui peut alors passer pour le siège de l’administration savoyarde 2. Il y reçoit des instructions, parlemente avec certains personnages désignés comme otages et s’occupe sans doute du remplacement de ceux qui étaient empêchés. Le trésorier général lui délivre, le 4 janvier, 100 florins de Savoie pour les premiers débours. Mermet Christine en remet aussitôt cinq à deux nobles : Conrad de Scharnachtal et Louis de Montvagniard, pour leurs dépenses de voyage de trois jours de Genève à Berne, où ils doivent se rendre pour se mettre aux arrêts. Le procureur de Vaud les y accompagne. En passant à Moudon, il réquisitionne comme otages Humbert de Glane et Jean de Saint-Martin. /57/ De Payerne il mande pour le même service Antoine Anglici ou Anglais, le successeur d’Humbert, le Bâtard de Savoie, à Estavayer. Chacun de ces nobles est accompagné de deux suivants à cheval, et il leur avance de suite quelque argent pour leur frais de voyage. Le 7 janvier tout ce monde et d’autres encore sont à Berne. Le commencement de la tenue des otages est constaté d’une façon officielle et avec un certain apparat dès le repas du soir de ce jour. Les otages sont présentés à l’avoyer et au conseil de Berne, et Mermet Christine se fait délivrer une attestation, scellée du petit sceau de la ville, mentionnant le nombre des otages et les hôtes chez qui ils sont logés 1. Ce sont : Conrad de Scharnachtal 2 avec une suite de neuf cavaliers, tenant otage à la place du chancelier de Savoie Pierre Marchand; Humbert de Glane, seigneur de Cugy 3, et Jean de Saint-Martin, les deux ensemble avec une suite de onze personnes, à la place de Jacques de Valpergue, noble piémontais qui fut impliqué dans les discordes qui déchiraient la Savoie /58/ à cette époque et mourut tragiquement, noyé dans le Léman à Morges en 1462 1; Louis de Montvagniard 2, avec deux suivants, remplaçant Guillaume de Viry déjà mentionné; le bâtard Rodolphe de Blonay, avec deux suivants également, remplaçant Jean de Compeys, seigneur de Thorens 3, le célèbre favori d’Anne de Chypre, duchesse de Savoie; Antoine Anglici avec neuf suivants, tenant otage à la place de Jacques de la Tour; enfin Humbert Rudella avec deux cavaliers, remplaçant Louis Bonivard 4. En tout 42 personnes dont sept nobles, avec leurs chevaux. Elles furent logées chez Jean Surian, hôte de la Croix-Blanche, et Nicolas Bendelman, hôte du Château Blanc. Mermet Christine avança le même jour 70 florins de Savoie à ces hôtes pour l’entretien de ces otages.
Vers la fin de février, le trésorier général de Savoie envoie à Berne un de ses agents 5 pour payer de nouveaux acomptes aux aubergistes de cette ville. Mais dès maintenant ils ne sont plus seulement deux à loger des otages; un troisième, Henri Lombach, hôte de la Cloche, en héberge également. C’est qu’aussi le nombre de ceux-ci a augmenté : ils sont maintenant une soixantaine. Plus tard, le 1er juin, nous constatons /59/ qu’une quatrième auberge de Berne est mise de réquisition, celle du Lion, tenue par une femme, Marguerite, dont nous ignorons le nom de famille 1. Mais à cette époque on constate également qu’un certain nombre d’otages commencent à être relâchés 2, des tractations étant en cours pour donner satisfaction au comte palatin.
Mentionnons encore parmi les personnes de qualité qui, temporairement du moins, consentirent à se mettre aux arrêts à Berne pour le compte du duc de Savoie, trois personnes de cette ville : Rodolphe Hofmeister, qui fut avoyer de Berne pendant vingt-huit ans, de 1418 à 1446, Henri de Bubenberg, qui était justement l’avoyer de Berne en 1447 3, et Jean de Diesbach 4. Ce fait témoigne des relations excellentes qui existaient alors entre la Savoie et cette république, puisque les premiers magistrats de cette ville ne croyaient pas pouvoir se soustraire à cette corvée, du moment qu’il s’agissait de rendre service au duc de Savoie. Il faut ajouter que le fils de Hofmeister était vassal du duc pour le fief du Rosey près de Rolle, qui lui avait été inféodé l’année précédente 5. A défaut du fils c’était le père qui rendait au duc le service /60/ qu’un suzerain était en droit d’attendre de son vassal.
Ce n’est pas seulement à Berne que nous rencontrons des otages, Soleure en a sa bonne part. Nous y trouvons plusieurs des cautions primitives du duc de Savoie, qui s’étaient engagées à répondre chacune pour un douzième de la dot de sa sœur. Tels sont : François, comte de Gruyère, logé avec sa suite chez Jean Wagner, hôte de la Croix-Blanche 1; Jean de Montluel, seigneur de Chautagne, logé chez le même, et qui est relâché, comme le comte de Gruyère, dès le 10 juillet 2; Guillaume de Menthon, logé au Lion chez Marguerite, femme de Rodolphe Ostermund 3; Claude de la Baume, comte de Montrevel, logé chez Wölflin-Sangli à l’enseigne du Lis Blanc 4; Guillaume de Challant, seigneur de Châtel-Saint-Denis et Vuissens, substitut de Jean de Seyssel, maréchal de Savoie, logé à l’auberge de l’Ange chez Antoine Schrankenfels 5.
Enfin à Bâle nous rencontrons Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel avec une vingtaine de cavaliers. Ils ont quitté Neuchâtel le 22 janvier 1447 et entrent aux arrêts le 24. Dès le 26 mai, grâce à l’intervention d’un agent savoyard, Simon Rossier, apportant des fonds destinés à parfaire un acompte de la dot 6, /61/ ce nombre de vingt est réduit à treize 1. Cet otage devait prendre fin le 30 septembre, et à cette date le comte de Neuchâtel et cinq de ses fidèles laissent à l’hôte une reconnaissance de la dette de 700 florins du Rhin, qu’ils ont contractée envers lui pour frais d’entretien, et s’engagent à la payer avant la Saint-Jean prochaine 2. Toutefois l’otage des Neuchâtelois se prolongea encore du 1er octobre au 13 novembre, mais sous une forme réduite, avec cinq participants seulement. Les Neuchâtelois étaient confinés à Bâle à l’auberge de la Fleur, dont l’hôte, Pierre-Jean Wentikom, profita de la situation pour majorer ses prix et convint directement avec eux de réclamer neuf sols bâlois par jour et par personne, y compris l’entretien du cheval, au lieu de huit qui était le tarif ordinaire. Simon Rossier, qui intervint de nouveau, essaya bien de fléchir l’hôte, le conseil de Bâle fut mêlé de l’affaire, mais ce fut sans résultat 3. La question de savoir qui paierait les frais supplémentaires causés par cette majoration de prix, fut cause de la prolongation de cet otage, dont s’inquiétait le conseil du duc de Savoie 4. En effet cet otage eut ceci de particulier, c’est que le comte de Neuchâtel s’engagea à payer lui-même l’entretien de ses gens, qu’un devis en fut dressé d’avance, et que pour l’indemniser il /62/ fut convenu que le duc de Savoie lui abandonnerait pour trois ans les revenus de la châtellenie de Cudrefin. Celle-ci lui fut accensée dès le 20 août 1447, le comte de Neuchâtel en fut nommé châtelain et en perçut directement les revenus, grâce aux terriers et autres registres féodaux qui furent mis à sa disposition 1. Or il se trouvait justement que le revenu de trois ans de cette châtellenie (2180 florins de Savoie) équivalait au total des dépenses des Neuchâtelois à Bâle, en ne les excédant que d’une somme insignifiante. Par cet arrangement le comte de Fribourg et de Neuchâtel n’était pas encore devenu le seigneur de Cudrefin, cette châtellenie à cette date ne lui avait pas été vendue, il en était simplement devenu le plus haut fonctionnaire savoyard. Le négociateur de cette affaire et d’autres connexes, Simon Rossier déjà mentionné, est envoyé de Genève dès le 25 août par le conseil du duc de Savoie résidant auprès du pape Félix V, qui séjournait alors sur les bords du Léman. Il est absent quarante jours, employés à voyager à Berne, à Neuchâtel, à Soleure et à Bâle. Il emporte avec lui 2000 florins qu’il doit distribuer aux aubergistes de Berne et de Soleure 2. Il est porteur des lettres patentes du 20 août, rédigées à Genève, qui nomment le comte de Neuchâtel châtelain de Cudrefin. Ce dernier, passablement pointilleux, n’est pas satisfait de certaines clauses de ces lettres, et pour lui donner satisfaction il faut les refaire. Ne sachant pas l’allemand, Rossier est parfois accompagné d’un interprète. Nous apprenons /63/ tous ces détails par le compte détaillé de ses débours 1.
Une seconde auberge de Bâle, celle de la Couronne tenue par Pierre Dusen, hébergea aussi des otages 2. C’était surtout des gens du comte de Gruyère, neuf en tout, qui semblent n’avoir pas trouvé place à l’auberge de Soleure où leur maître était confiné, et quelques autres personnes de la suite de Guillaume de Challant et de Jean de Montluel, relégués de même à Soleure.
Voilà donc au milieu de l’année 1447 nombre de seigneurs, accompagnés d’une suite plus ou moins nombreuse, tenant otage dans quatre auberges de Berne, quatre de Soleure et deux de Bâle, aubaine inespérée pour l’industrie hôtelière de l’époque. Il s’agissait pour le duc de Savoie de se dégager à tout prix de cette situation onéreuse, et pour y parvenir son premier devoir était de s’acquitter des 17 000 florins qui manquaient encore au premier compte de 50 000 qui auraient dû être payés dès le mois de juin 1445. Cette somme fut enfin rassemblée et remise à Bâle, le 6 juillet 1447, à deux personnes de confiance du comte palatin, en présence du cardinal Louis Alemand, de Jean Champion et de Guillaume de Villarzel 3. Mais ce n’était là que boucher un trou. Deux autres termes du paiement /64/ de la dot étaient échus : celui de juin 1446 par 25.000 florins et tout récemment celui de juin 1447, par 25.000 florins également. Le président du concile de Bâle, qui avait fait élire Félix V et dont la Savoie était le plus ferme soutien financier et politique, s’entremet de nouveau pour tirer de peine le duc de Savoie. Une convention fut conclue le 6 juillet 1447 1, le même jour que le paiement des 17 000 florins, entre les représentants des deux beaux-frères. Cette convention comprenait six articles, dont l’essentiel se ramenait à ceci : le comte palatin consentirait à patienter encore jusqu’en janvier prochain (1448) pour être payé des 25 000 florins qui auraient dû l’être en 1446. Le dépôt de joyaux et vaisselle effectué en 1445 gagerait à nouveau ces 25 000 florins. Le gage pourrait être réalisé, soit vendu, si le paiement n’avait pas lieu avant la fin du prochain mois de janvier. Les otages qui étaient tenus à cause du non paiement de ces 25 000 florins seront relâchés 2, et les représentants du comte palatin s’efforceront d’obtenir de leur maître qu’il patiente avant de les exiger à nouveau à cause de l’échéance de 1447.
Le duc de Savoie se tirait ainsi, aussi convenablement que les circonstances le lui permettaient, du mauvais pas où l’avaient mis ses retards à payer la dot de sa sœur. On est surpris de voir ses représentants, sitôt le premier acompte de la dot intégralement acquitté, se prévaloir de ce fait pour élever la voix et /65/ sommer le comte palatin d’avoir à faire l’assignation de la dot et du douaire de Marguerite, comme le prévoyait son contrat de mariage. Il faut voir sans doute dans cette démarche une petite revanche d’amour propre du côté savoyard, à la suite des humiliations subies. Le custode de Worms, Jean Ernst, l’orateur attitré des ambassades palatines, répondit immédiatement qu’une certaine assignation de dot avait déjà été faite et serait parachevée en temps opportun; que si l’on en doutait, on n’avait qu’à envoyer un homme de confiance pour s’en assurer. Un procès-verbal de l’incident fut dressé et remis aux ambassadeurs savoyards pour leur décharge vis-à-vis de leur maître 1.
Deux jours après la conclusion de cette convention, les joyaux et vaisselle en question furent confiés à nouveau au bourgmestre et au conseil de Bâle, qui s’engagèrent à les conserver soigneusement dans les coffres-forts 2 de la ville, en déclinant cependant toute responsabilité en cas de force majeure, tel qu’incendie et invasion. Les autorités de la ville dressèrent un procès-verbal du dépôt de ce trésor et un inventaire, qui a été conservé 3 et qui nous permet de nous rendre compte en quoi il consistait. Il comprend vingt-six lots, nous n’en mentionnons qu’une partie. C’était entre autres : deux grandes nefs 4 d’argent doré avec /66/ des lions tenant les armes de Savoie, et dans chacune de ces nefs six tranchoirs 1 d’argent. Ces nefs, d’après un autre inventaire de 1440 2 indiquant le poids en marcs 3, que nous réduisons en kilos, auraient pesé, sans les tranchoirs, l’une 32 kilos et l’autre 22. Quatre grands vases 4 d’argent aux armes du duc de Savoie, qui auraient pesé près de six kilos chacun. Deux vases d’argent avec représentation de nuées et de roses dorées. De nombreux autres vases aux armes diverses : du comte de Genève, de l’évêque de Genève, de Saint-Maurice 5, de Félix V. Trois candélabres d’argent; deux grands bassins 6 dorés pour se laver les mains, avec la devise Fert; quatre coupes dorées, dont les couvercles portaient les armes du duc de Savoie surmontées de lacs 7 blancs; douze tasses dorées; douze tasses d’argent en partie dorées; une chaufferette 8 d’argent pour chauffer le lit avec des charbons; trois couronnes d’or ornées de beaucoup de pierres précieuses /67/ formant la tiare; quatre colliers d’or et un d’argent, chacun avec des pierres précieuses; deux diamants, des rubis, etc. Mais la pièce unique de ce trésor était la tiare éblouissante de pierreries, déjà mentionnée, que le cardinal Louis Aleman avait posée sur la tête de Félix V, lors de son couronnement 1, et qu’on estimait 30 000 ducats. Les affaires de l’antipape devaient être bien mal en point pour que celui-ci se résignât, de l’aveu du président du concile de Bâle, à hypothéquer l’insigne suprême de sa dignité.
Le procès-verbal du dépôt de ce trésor et des conditions auxquelles il était soumis devait être ratifié dans l’espace d’un mois par les deux beaux-frères. Le duc de Savoie le ratifia de son côté par lettres datées de Genève le 29 juillet 2. La ratification du comte palatin ne se retrouve plus.
Les otages devaient donc être relâchés. Un certain nombre le sont dès le 10 juillet, ainsi le comte de Gruyère et Jean de Montluel, logés à Soleure, quelques-uns de leurs suivants à Bâle 3. Mais la plupart ne sont libérés que vers le milieu de septembre, où interviennent d’importants règlements de compte avec les aubergistes, de Berne en particulier 4. Ces règlements se prolongèrent jusqu’en 1449 5. Qu’il nous soit permis d’en mentionner deux qui furent effectués à Lausanne /68/ en 1448. Le 13 septembre de cette année Marguerite, l’hôtesse du Lion à Berne, reconnaît avoir reçu en divers acomptes la somme de 758 florins de Savoie, pour toutes les dépenses occasionnées par l’otage qu’a tenu chez elle Jacques de Luyrieu, chevalier de Rhodes, substitut en cette affaire de son oncle Guillaume de Luyrieu. On sera surpris d’apprendre que le notaire qui rédigea ce reçu en présence de trois témoins instrumenta à Lausanne sur la place de Saint-François 1. Le second de ces reçus est du 4 novembre 1448. Henri Lombach qui, tout en tenant à Berne l’auberge de la Cloche, y exerçait le notariat, rédige lui-même la quittance par laquelle il reconnaît avoir reçu 100 florins du Rhin des mains de Guillaume de Villarzel, paiement effectué, précise-t-il, dans la maison de ce dernier. L’un des témoins étant Philibert Nicolas, un serviteur de Villarzel, qui lui conféra plus tard par son testament un droit d’habitation dans sa maison de Bochat 2, il semble bien que cette maison de Guillaume de Villarzel à Lausanne est tout simplement sa maison de Bochat près Lausanne, le château de Bochat actuel.
Jusqu’ici les documents relatifs au paiement laborieux de la dot de Marguerite de Savoie sont assez abondants. Dès l’année 1448 ils commencent à se faire plus rares. Nous sommes imparfaitement renseignés sur la suite de cette affaire et ne pouvons avec les quelques pièces qui nous restent que reconstituer plus ou moins vraisemblablement la suite des événements. Le duc de Savoie ne put pas acquitter /69/ l’acompte de 25 000 florins que la convention du 6 juillet 1447 avait prévu devoir se faire avant la fin de janvier 1448. Il est probable qu’une partie des joyaux et de la vaisselle déposés à Bâle fut alors vendue, de façon à procurer cette somme. Il semble aussi que dans la suite les cautions de la dot, dont il restait encore 50 000 florins à devoir, furent requis directement de s’acquitter, chacun au prorata de ses engagements, en lieu et place du duc de Savoie 1.
La mort du comte palatin Louis IV vint encore compliquer toute l’affaire. D’un tempérament maladif, il mourut à Worms le 13 août 1449. Il n’avait que vingt-cinq ans, étant plus jeune que sa femme de quelques années, et laissait un fils au berceau, Philippe, né le 14 juillet 1448. Selon les vœux de Louis IV, son frère Frédéric 2 fut nommé tuteur du jeune prince et régent du comté palatin. Frédéric vécut d’abord /70/ en bonne intelligence avec sa belle-sœur Marguerite de Savoie, et en 1451, par deux actes successifs, il régla avec elle la question de son douaire 1. Celui-ci était assigné, entre autres, sur le comté de Löwenstein 2, le château et la ville de Möckmühl 3, la dîme de Heilbronn; en outre une rente annuelle de 2982 florins était assignée à Marguerite sur les revenus des péages de Mannheim et d’Oppenheim 4. Le tout lui assurait un revenu annuel de 5000 florins, soit, conformément au contrat de mariage, le dixième des 50 000 florins de dot qui avaient été acquittés en diverses fois par le duc de Savoie lui-même. Cette dot restait acquise à la maison palatine.
Mais revenons aux rapports du duc de Savoie et de Jean de Fribourg, comte de Neuchâtel. Au mois d’août 1449 le premier vend enfin au second la châtellenie /71/ de Cudrefin pour le prix de 7039 florins d’or du Rhin. Cette somme était destinée d’abord à éteindre diverses petites dettes que le duc avait contractées auprès du comte, soit :
1o 1172 florins du Rhin et 9 deniers gros de Savoie, frais supplémentaires causés au comte Jean par le règlement laborieux de la dot de Marguerite.
2o 500 florins du Rhin pour dédommager le comte Jean de ce qu’il aurait dû percevoir encore des revenus de la châtellenie de Cudrefin. On se souvient qu’elle lui avait été accensée pour trois ans en 1447, et de ces trois ans deux seulement étaient écoulés.
3o 200 florins du Rhin qui lui avaient été assignés sur les revenus de la dite châtellenie pour l’année 1450, nous ne savons pour quelle raison.
4o 1000 florins du Rhin avancés par le comte Jean au duc Louis de Savoie et remis en mains de Hugonet d’Ossens, receveur général deçà les Monts pour le duc. Cette somme devait contribuer avant tout à l’entretien de l’armée qui devait tenter, sans succès, d’établir la domination du duc sur Milan 1.
Mais la raison principale pour laquelle le duc vendait la châtellenie de Cudrefin, c’était d’indemniser le comte Jean de la somme que celui-ci venait de déposer à Bâle 2 pour sa quote-part de ce qui restait /72/ à devoir de la dot de Marguerite. On se souvient que le comte Jean était caution pour un douzième de la dot. Le douzième de 50 000 florins qui restait à devoir fait 4166 florins et deux tiers. Cette somme jointe aux diverses dettes particulières dont nous avons parlé fait le total de 7039 florins, prix convenu pour la vente de Cudrefin. L’acte de vente fut dressé à Genève le 16 août 1449 1. Des neuf témoins qui le corroborent, le premier est Georges de Saluces, évêque de Lausanne, et le dernier Guillaume de Villarzel. La vente était faite, comme toutes les aliénations de terres du moyen âge et même du commencement des temps modernes, sous grâce de rachat, c’est-à-dire que le duc de Savoie avait la faculté de rentrer en possession de la terre qu’il aliénait, à condition de rembourser la somme à laquelle se montait la dette /73/ que cette aliénation devait éteindre. La faculté de rachat était concédée par l’acheteur, dans le cas particulier par Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel. Elle forme l’objet d’un second acte 1, complémentaire du premier, qui fut stipulé, comme l’indique le texte, à Cudrefin devant l’église, par quoi il faut entendre à Montet sur Cudrefin, qui a toujours possédé l’église paroissiale de Cudrefin 2. Ce second acte est exceptionnellement rédigé en ancien français, au lieu de l’être en latin, et porte la date du 27 août, soit onze jours après le premier. En tête des témoins figure Rodolphe, marquis de Hochberg 3, qui devait succéder huit ans plus tard à Jean au comté de Neuchâtel. Des autres témoins nous en mentionnerons deux : Antoine Métral 4, abbé de l’Isle de Cerlier, comme s’exprime le texte, soit de l’abbaye bénédictine de Saint-Jean de Cerlier, bâtie alors dans une île formée par deux bras de la Thièle peu avant son embouchure dans le lac de Bienne, et Guyonnet de Treytorrens 5, ancêtre de la branche de Cudrefin de la famille de Treytorrens, qui s’est éteinte au commencement de ce siècle. /74/
Jean de Fribourg fut seigneur de Cudrefin et de sa châtellenie pendant quatre ans. En 1453 la duchesse de Savoie, Anne de Chypre de la maison de Lusignan, femme du duc Louis, s’avisa de faire rentrer cette châtellenie dans l’administration savoyarde, et pour y parvenir elle eut recours à un biais qui servait ses intérêts personnels aussi bien que ceux du duché. Elle était déjà dame du Bourget 1 au sud du lac de ce nom et de Villafranca en Piémont 2, sous la suzeraineté du duc son époux. Elle se fit adjuger comme troisième seigneurie la châtellenie de Cudrefin. Mais avant d’abandonner cette dernière, le comte de Fribourg et de Neuchâtel prit de nouveau toutes ses sûretés. Il semble qu’il put rentrer en possession de la somme qu’il avait déposée à Bâle. Mais comme le règlement de la dot de Marguerite n’était pas encore liquidé, il tombait de nouveau sous la menace d’une nouvelle réquisition d’avoir à tenir otage pour défaut de paiement du restant de cette dot, et il semble avoir conservé un trop cuisant souvenir de l’otage qu’il avait tenu à Bâle pour ne pas écarter à tout prix cette perspective. Aussi se fit-il délivrer une lettre de sûreté, par laquelle François, le comte de Gruyère, et quatorze autres seigneurs du Pays de /75/ Vaud promettaient de se substituer à lui pour le cas où il serait requis à nouveau de subir l’otage. Cette lettre, corroborée de onze sceaux, est datée de Moudon le 28 mai 1453 1. A côté du comte de Gruyère, qui était alors bailli de Vaud, nous y voyons figurer Mermet Christine, le procureur de Vaud; Aymon d’Estavayer et Jacques, son fils; Louis, co-seigneur d’Estavayer; les frères Humbert et Henri de Colombier, seigneurs de Vullierens; Georges de la Molière, coseigneur de Font; Humbert de Glane, seigneur de Cugy, et son frère Jean; les frères Humbert et Guy Cerjat 2; Jean de Treytorrens 3, Guy d’Avenches et /76/ Vuillerme de Balmes. La procédure à suivre en cas d’otage est indiquée de la façon suivante : le comte de Fribourg et de Neuchâtel subirait d’abord l’otage pendant quinze jours, le temps d’avertir par écrit ou oralement les seigneurs qui devaient le remplacer. Ceux-ci, ainsi sommés, auraient huit jours pour se rendre à Berne ou à Soleure, à celle de ces deux villes qu’aurait choisie le comte de Fribourg et de Neuchâtel, chacun accompagné d’un valet à cheval. Si quelqu’un de ces seigneurs faisait défaut, il serait réputé parjure, infâme et déshonoré. Toutefois le comte de Gruyère et Mermet Christine, l’un bailli et l’autre procureur de Vaud, se réservaient la faculté, en raison sans doute de leurs fonctions, de pouvoir se faire remplacer chacun par un noble avec son valet, et la même tolérance était prévue pour les autres en cas de nécessité évidente.
Cinq mois exactement après que le comte de Fribourg et de Neuchâtel eut obtenu cette lettre de sûreté, le duc de Savoie opérait le rachat de Cudrefin en remettant à son épouse le droit de rachat de cette châtellenie, que le comte Jean lui avait concédé. Le prix de rachat, fourni par la duchesse sur sa cassette particulière, était fixé à 2934 1⁄3 florins du Rhin, au lieu de 7039, prix convenu en 1449. La différence entre ces deux chiffres équivaut à peu près à la somme que Jean de Fribourg avait déposée à Bâle et qu’il avait, semble-t-il, recouvrée. L’acte de rachat est daté /77/ de Thonon le 28 septembre 1453 1. Il fut passé en présence des principaux dignitaires du duché, et avant tous de Jacques de Valpergue, chancelier de Savoie.
Mais que devenait Marguerite de Savoie qui était bien malgré elle la cause première de tous ces arrangements ? Elle contracta cette même année 1453 2 un troisième mariage avec Ulrich V, comte de Wurtemberg, qui était veuf aussi, en secondes noces, d’une princesse de Bavière 3. Ce mariage impliqua le comte Ulrich dans des guerres malheureuses, qui avaient pour origine l’opiniâtreté avec laquelle il poursuivait ses prétentions quant à la dot et au douaire de sa femme 4, tant et si bien qu’en 1462 il fut fait prisonnier par le comte palatin Frédéric 5, enfermé près de /78/ dix mois dans le château de Heidelberg et relâché seulement moyennant une forte rançon et à de dures conditions. Marguerite dut renoncer à Löwenstein, Möckmühl et à la dîme de Heilbronn, sur quoi son douaire était assigné 1, et livrer les joyaux qu’elle avait encore en sa possession et qu’elle avait reçus de son second mari.
Pour se consoler de ses malheurs elle continuait à s’intéresser vivement aux productions littéraires de son temps. Nous avons vu plus haut qu’elle partageait le goût de son frère, le duc de Savoie, pour les chants des ménestrels. Appelée par ses deux derniers mariages à parler une autre langue que celle de sa jeunesse, elle prit goût à la littérature de son pays d’adoption. Nous en avons la preuve dans le fait qu’une bonne partie des manuscrits à miniatures de la bibliothèque universitaire de Heidelberg proviennent d’acquisitions ou de commandes faites originairement par Marguerite de Savoie 2. Un seul de ces manuscrits 3 remonte à la courte période où elle était comtesse palatine; la plupart datent du temps de son troisième mariage, comme en font foi les armes de Savoie et de Wurtemberg peintes sur plusieurs de ces manuscrits. /79/ Relevons les titres de certains de ces ouvrages : la légende de saint Maurice et de saint Meinrad, l’Ancien Testament en trois volumes, les vingt-quatre vieillards d’Othon de Passau, la légende de saint Brandon, Tristan, la Passion, le laboureur de Bohême, Sigenot, Pontus et Sidonia, l’histoire du duc Herpin, le poème du misérable garçon 1, l’hôte roman 2 de Thomasin de Zirklaere, le livre des exemples d’Antoine de Pforre, des traités de médecine, etc. Ces manuscrits ont une histoire. En septembre 1622, au début de la guerre de Trente ans, Heidelberg et son château tombèrent au pouvoir de Tilly et de son armée. Les vainqueurs firent don au pape Grégoire XV de presque tous les ouvrages précieux qu’ils y trouvèrent. Cette collection forma à Rome au Vatican la Bibliothèque palatine; Les manuscrits allemands de cette Bibliothèque furent rendus à Heidelberg en 1815 et en 1816. Habent sua fata libelli. Dans le même ordre d’idées, il y a lieu de mentionner la tentative infructueuse que fit Marguerite en 1477, d’acquérir des Bernois le merveilleux livre d’heures du duc de Bourgogne Charles le Téméraire, livre qui avait été ramassé sur le champ de bataille de Grandson 3. Les Bernois en firent don au pape Sixte IV en 1480 4. /80/
Marguerite de Savoie eut quatre filles de son troisième mariage : Elisabeth 1, Marguerite 2, Philippine 3 et Hélène 4. Elle mourut à Stuttgart le 30 septembre 1479 5, un an avant son dernier époux, après une vie aventureuse qui l’avait promenée des bords du Léman dans la région de Naples, puis sur les rives du Neckar, à Heidelberg et à Stuttgart.
/81/

Sceau du duc Louis de Savoie
D’après un acte de 1451 des Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa.
/82/
/83/
PIÈCES JUSTIFICATIVES
I
Un envoyé du comte palatin est exonéré de ses frais de voyage. Genève, 10 mars 1444.
Libravit 1 die decima mensis martii anno Domini millesimo quatercentesimo XLIIIIto dicto Anse, alamano nuncio, misso per illustrem dominum ducem Bavarie ad illustrissimum dominum nostrum Sabaudie ducem, dono per dominum sibi facto sibique expedito de precepto domini, relatione spectabilis militis domini Guillermi de Gebennis, tam pro suis expensis duorum dierum factis in civitate Gebennarum, ad rationem cuiuslibet diei septem denariorum grossorum pro se et equo suo, que ascendunt ad quatuor decim denarios grossorum, quam etiam in duobis florenis renensibus, ad rationem pro quolibet floreno renensi decem septem denariorum grossorum, pro suis expensis faciendis in sero (sic) 2 regressu. — IIII fl. p. p.
Envoi du secrétaire ducal Pierre Martin à Nuremberg et auprès du comte palatin (15 juillet-16 novembre 1444).
Debentur per illustrissimum principem dominum nostrum Sabaudie ducem humillimo servitori suo et fideli secretario Petro Martini, pro expensis per eum substentis eundo a Gebennis Nurembergam, et deinde ad dominum comitem palatinum Reni, etc. (sic) 3, Bavarie ducem, pro matrimonio /84/ serenissime domine Margarete de Sabaudia, Jherusalem et Sicilie, etc. (sic) regine, successiveque Gebennas redeundo, ubi vacavit cum duobus equitibus ad rationem septem denariorum grossorum pro singulo equite et quolibet die, videlicet a die XVma mensis Jullii anno Domini millesimo quatercentesimo XLIIIIto inclusive, usque ad diem XVImam mensis novembris sequentem etiam inclusive, qui sunt centum et viginti quinque dies, scilicet — CXLV fl. X den. gr. p. p. Item pro salviconductibus necessariis transeundo per Germaniam et nautis Reni — XII fl. renen., valent XVII fl. p. p. Summa — CLXII fl. X den. gr.
Le mandat ducal de paiement de la somme ci-dessus était daté de Genève le 23 novembre 1444, et contresigné par le secrétaire François Fabri. La quittance de Pierre Martin, écrite au revers du mandat ducal, est du 17 février 1447.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie (4e de Jean Maréchal), folos 502 et 314.
II
Extraits du compte de la châtellenie de Morges, allant du 1er février 1420 au 1er février 1421, Henri de Colombier étant châtelain.
Compte rendu par son lieutenant et procureur Claude Bourgeois et examiné par la Chambre des comptes le 7 juillet 1422.
Libravit Johanni Lyobardi, clerico expensarum hospicii illustris principisse domine nostre Sabaudie duchisse, et qui si de ipsis non computaverit domino computare tenetur, manu dicti sui locumtenentis, de et super preysiis et obvencionibus dicte castellanie anni proxime lapsi millesimi quatercentesimi vicesimi, in exoneracionem tercentum florenorum p. p. assignatorum super dicta castellania pro usu et expensis hospicii supradicti, per ipsius Johannis Lyobardi litteram de testimonio premissorum confessioneque /85/ et recepta quantitatis infrascripte 1, cum rogato allocandi, datam Lausanne die penultima mensis decembris anno Domini millesimo quatercentesimo vicesimo primo 2, quam reddit in quadam cedula papirea scripta manu dicti Johannis Lyobardi signatam et eius signeto cereo sigillatam — C. flor. p. p.
Allocantur eidem pecuniarum quantitates infrascripte, quas idem dominus noster per eius litteras inferius designatas allocari voluit et mandavit eidem castellano, seu eius locumtenenti, causis et racionibus contentis et declaratis in quodam rotulo papireo, littere domini predicte annexo, cuius tenor talis est. Hic sequuntur res tracte per Glaudium Borgesii, locumtenentem castellani Morgie, pro adventu illustrissime principesse domine nostre Sabaudie duchisse, et de precepto magistri hospicii, Johannis Bavoux et Johannis Mugnerii et aliis a die martis post festum pasche inclusive usque ad festum sancti Michaelis archangeli anno Domini millesimo quatercentesimo vicesimo. Primo libravit dicta die martis qua supra, tam pro navi quam pro expensis Johannis Bavoux et seigneur Jehan (sic) transeundo a villa Aquiani usque ad Sanctum Sulpicium, traditos per Johannem Bavoux — II s. VI d. Item libravit pro expensis factis in domo Jacaudi Bertaud, hospite, pro Johanne Bavoux et seigneur Jehan, computato pro qualibet die pro unoquoque decemocto den., et steterunt per novem dies cum dimidio — XXVIII s. VI den. Item libravit pro centum gerbis palearum emptis a Mermeto Destue per dictum Johannem Bavoux manu castellani Morgie, tam pro empcione quam pro charreagio — III flor. Item libravit pro tribus quarteronis pallearum emptis a Petro /86/ de Putheo manu castellani, tam pro empcione quam pro charreagio — XXVII s. Item libravit pro uno quarterono pallearum siliginis emptarum a Petro Estiver manu predicti castellani tam pro charreagio quam pro empcione — IX s. Item libravit Francisco Cler et Humberto Codurerii qui juverunt cum dicto Johanne Bavoux ad scobandum 1 in castro, dantes eis pro quolibet in die XIII d., valent in summa — II s. 4 d. Item libravit Johanni Lespitalet et Jaqueto Armaz qui juverunt cum Johanne Bavoux in dicto castro ad scobandum et portandum paleas et juverunt per undecim dies dantes eis pro quolibet in die XIII d., valent in summa — XII s. X d. Item libravit Petro Michie et Petro Barba qui juverunt in dicto castro cum Johanne Bavoux in rebus necessariis, dantes eis ut aliis — II s. 4 d. Item libravit Petro Michie qui juvit per duos dies in dicto castro cum Johanne Bavoux — II s. IIII d. Item libravit pro expensis factis in domo dicti Jacob pro dictis operariis, computato pro quolibet in die decem octo den., valent in summa — XXV s. VI d. De quibus Johannes Bavoux solvit tres dies — III s. VI d. Item libravit pro dimidia duodena scobarum ad scobandum dictum castrum — VI d. Item libravit Johanni de Lespitalet qui juvit die veneris 2 post dominicam de quasimodo ad scobandum cameras — XIIII d. Item libravit eadem die in domo dicti Jacob pro expensis predicti Johannis de Lespitales — XVIII d. Libravit eadem die in dicta domo pro expensis Johannis Bavoux — XVIII d. Item libravit Johanni Mugnerii pro implicando in garda roba 3 pro faciendo mensas pro quindecim lonis 4 positis in dicta garda roba — XV s. Item pro una pana 5 pro faciendo dictum trablar longitudinis triginta pedum — IIII s. Item pro quatuor chivronis longitudinis triginta pedum pro faciendo dictos estoches — VI s. Item libravit Jaquemeto Glaudet et suis mancipiis qui /87/ juverunt in dicta gardaroba per octodecem dies dantes eis tam pro dietis ipsorum quam expensis pro unoquoque in die tres solidos, valent — LIIII s. Item libravit pro tribus lonis implicatis in quibusdam armariis domine cum quibusdam aliis rebus — III s. Item libravit pro decem octo carpentatoribus qui juverunt ad faciendum predicta armaria tam pro dietis eorum quam pro expensis, dantes eis tres solidos in die — LIIII s. Item libravit Petro Onguet qui juvit per decem dies pro faciendo unum scannum 1 tornery in camera domine et ad expensas domine — XX s. Item libravit idem castellanus pro tribus chivronis pro dicto scanno — IIII s. VI d. Item libravit Petro Onguet qui fecit tres coffros domine et juvit per decem dies ad expensas domine — XX s. Item libravit dicto Petro pro uno lano implicato in uno scanno in camera domini mei Amedei et pro dieta sua ad expensas domine — III s. Item libravit dicto Petro pro faciendo unum trablar in camera domini mei Amedei et pro uno lano implicato pro faciendo dictum trablar ad ponendum dictum arnes domini Amedei pro una die ad expensas domine — III s. Item libravit dicto Petro sex lonos pro faciendo mensas in camera dominorum meorum — VI s. Item libravit dicto Petro pro duabus panis et uno chivrono pro faciendo scanna et dictos estochez longitudinis triginta pedum — IX s. VI d. Item libravit dicto Petro et Jaquemeto Glaudet qui juverunt per sex dies ad faciendum predicta, tam pro dietis ipsorum quam expensis — XVIII s. Item libravit predictis carpentatoribus unam panam et duos chivronos pro faciendo unum scannum in magna aula superiori et pro faciendo unam imparam a parte epitotorii 2 pro dominis meis — VI s. Item libravit predictis carpentatoribus pro octo duodenis donarum pro faciendo ramiras 3 in camera domine et dominorum meorum — IIII flor. p. p. Item libravit pro predictis carpentatoribus qui juverunt per /88/ tres dies ad expensas domine ad faciendum predicta — VI s. Item libravit pro duabus dietis carpentatorum qui fecerunt unum lectum et unam escrimam 1 et unam sedem perforatam in camera domine ad expensas domine — IIII s. Item pro una cupa de plastro 2 implicata per Johannem Motet in armatorio domine tam pro cupa quam dieta sua — IIII s. VI d. Item libravit predictis carpentatoribus pro quinque lonis pro faciendo unum brie 3 domine mee Marguarite, pro faciendo hostium et fenestras in garda roba et pro faciendo unam archam cum quibusdam aliis lonis — V s. Item libravit Jaquemeto Glaudet et Petro Onguet qui juverunt per sex dies ad faciendum predicta tam pro expensis quam dietis ipsorum — XVIII s. Item libravit Jaquemeto Glaudet qui fecit unum hostium in aula superiori et pro duobus lonis — V s. Item libravit Jaquimeto Glaudet qui juvit in coquina per quinque dies pro faciendo buffetos et pro uno lano cum quibusdam aliis lonis tam pro dictis lano (sic) et expensis — VI s. Item libravit Jaquemeto Glaudet qui juvit in panateria per duos dies pro preparando unam archam et faciendo dictos trablars panaterie et pro quatuor lonis ibidem implicatis tam pro lonis, dietis, quam expensis suis — X s. Item libravit predicto Jaquemeto qui fecit duas mensas in camera Petri Andreveti, unum scannum ubi sunt quatuor loni, tres chivroni pro dictis estochet, et juvit per tres dies, tam pro lonis, chivronis, dietis, quam expensis — XVII s. VI d. Item libravit pro novem operariis, qui sciderunt spinas de precepto domini Johannis de Freneto ad claudendum supra murum juxta coquinam et supra turrim juxta portam retro, tam pro dietis eorum quam pro expensis ipsorum XXII s. VI d. Item libravit Johanni Cutellerii fabro pro quatuor vorvallis 4 /89/ et uno grosso vecte 1 posito in magna porta anteriori — VI s. Item libravit dicto fabro pro sexdecim libris ferri positis in duabus grossis sparris cum clavino 2 in dicto tornavent 3 — XVI s. Item libravit dicto fabro pro sex libris ferri implicatis in una sparra et in quatuor grossis angonis 4 pro porta soturni anteriori — VI s. Item libravit pro una sera in camera domine mee Marie et pro clavi — III s. Item libravit dicto fabro pro quatuor grossis sparris, una sera garnita et duobus centum tachiarum 5 pro porta nova curtilis domine — II flor p. p. Item libravit dicto fabro pro duabus sparris parvi orti domine, duos angonos et unam seram garnitam — VIII s. Item in magna osthia in parva posterla 6 unam clavem .. . XII d. Item libravit dicto fabro pro porta magne osthie pro duabus clavibus tam extra quam infra — II s. Item libravit dicto fabro pro una sera ad ponendum in una pertica in dicta porta ad claudendum dictam portam garnitam cathenarum — V s. Item libravit dicto fabro pro tribus libris ferri implicatis in duabus grossis cavilliis ferri positis in magnis latrinis ad retinendum dictas latrinas — III s. Item pro una sera posita in porta aule magne desubtus cum una cathena garnita — VI s. Item libravit dicto fabro pro duobus seillionis pro putheo, pro una ansa et quatuor circulis ferri — XII s. Item pro una clave pro camera domini mei Ludovici — XII d. Item libravit predicto Petro Fabri pro duobus centum clavorum lateres positorum in turri nova — VIII s. Item libravit dicto fabro pro uno grosso vecte posito in dicto tornavent — III s. Item in magna aula pro quinque libris ferri implicatis in duabus sparris et uno vecte — VI s. Item libravit dicto fabro pro una sera garnita in porta versus lacum — VI s. Item libravit dicto fabro pro serratura buffeti magne aule superioris — VI s. /90/ Item in porta juxta turrim capelle pro una clave — XII d. Item in camera domine pro una libra ferri posita in uno angon — XII d. Item libravit Johanni Mugnerii unum centum de crochet — VIII s. Item libravit predicto fabro pro serratura armariorum novorum subtus gradus — VI s. Item libravit dicto fabro pro duabus sparris positis in hostio versus magnam turrim cum clavellis et uno vecte — VI s. Item libravit dicto fabro pro duabus sparris positis in hostio supra turrim novam et una sera garnita — X s. Item libravit pro sex sparris et tribus vectis positis in garda roba cum tribus duodenis clavorum — VIII s. Item libravit Petro fabro pro duabus clavibus positis in garda roba cum uno vecte — III s. Item pro quatuor grossis clavellis positis in porta parvi orti domine — XII d. Item libravit dicto fabro pro una sera garnita et uno — positis in magna porta anteriori — VI s. Per litteram domini de testimonio premissorum, cum mandato predictas pecuniarum quantitates, ad subscriptam quantitatem ascendentes, sine difficultate qualibet allocandi, cuius tenor talis est :
Amedeus, dux Sabaudie, dilectis fidelibus presidenti, magistrisque et receptoribus computorum nostrorum, salutem. Viso rotulo presentibus annexo, mandamus vobis, quod dilecto castellano nostro Morgie, seu eius locum tenenti, in suo primo computo sine difficultate qualibet allocetis triginta quatuor libras et quatuordecim solidos monete, quos pro nobis exposuit et libravit causis et racionibus in dicto rotulo descriptis. Datum Thononii die decima sexta octobris anno Domini millesimo quatercentesimo vicesimo primo.
Quam reddit dicto rotulo annexam, sigillo domini sigillatam, et manu Bolomier secretarii domini signatam. Et allocatur sibi quantitas infrascripta, pretextu predicte littere domini supra copiate, cambsis et conversis florenis ad solidos monete domini — XXXIIII lbr XIIII s. Laus.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales).
/91/
III
Morges, 12 mai 1420. — Amédée VIII, duc de Savoie, ayant à cause de la peste envoyé la duchesse son épouse et ses enfants résider à Morges, et requis les bourgeois de faire garder les portes de la ville et le château, déclare qu’ils font ce service volontairement, sans y être tenus par leurs franchises, et que cela ne doit pas leur porter préjudice à l’avenir.
Nos Amedeus, dux Sabaudie, Chablaisii et Auguste princeps, marchio in Ytalia, comes Pedemoncium et Gebennensis, notum facimus tenore presencium universis, quod cum, tam propter morbum pestillencialem nunc in pluribus patrie nostre partibus regnantem evitandum et eidem Deo adiuvante obviandum, quam propter alia quamplurima pericula que supervenire possent et inde permaxima dampna suboriri et consequi, requisierimus seu requiri fecerimus dilectos fideles nostros nobiles, burgenses, incolas et communitatem loci nostri Morgie, in quo illustris consors nostra carissima liberique nostri predilecti presencialiter resident, quatenus portas et introitus ipsius ville die nocteque diligenter servarent et servari facerent et procurarent, ne per ipsas aliqua persona ignota seu de patria episcopali (?) veniens intraret sine scitu et voluntate dilecti fidelis consiliarii et capitanei nostri domini Johannis de Freneto militis super hoc per nos electi et constituti. Item et quod nocte qualibet dicti burgenses, communitas et incole nostri in castro nostro dicti loci Morgie vigilles constituerent et elegerent (sic) ac custodes, tam propter ignis incendium, quod absit, casu fortuito suscitandum, succurrendum eidem et obviandum, quam custodiam ipsius castri meliorem. Ad que prefati homines et communitas dicebant se minime teneri, tam racione ipsorum franchesiarum et libertatum, quam bonorum usuum sibi per predecessores nostros diutius observatorum. Offerentes nichillominus, se nostri amore premissa et quecumque alia nobis placita /92/ facere cordialiter, et nobis in possibilibus servire, ut tenentur dumtamen ipsorum franchesiis et bonis usibus non preiudicaret. Et nos dux predictus premissis auditis, cupientes prefatos subdictos burgenses nostros et communitatem favorabiliter pertractare, franchisiasque ipsorum et libertates ac bonos usus ut convenit sibi servare illesos, volumus expresse per presentes, quod quecunque premissorum per nos seu nostri parte ab eisdem burgensibus, incolis et communitate ut super requisitorum que pro posse adimplere, de gracia speciali et non ex debito, ut asserunt, conveniunt atque volunt, franchisiis, libertatibus, consuetudinibus et bonis usibus eorum nullum ad presens vel in futurum preiudicium inferant vel gravamem (sic). Ad quequidam onera supermencionata compellantur et compelli mandamus tenore presencium per castellanum nostrum dicti loci Morgie, seu eius locuntenentem, omnes et singulos ad onera contribucionis ville nostre Morgie astrictos et contribui acthenus solitos, absque alterius exepectatione mandati. De quibus eisdem fidelibus burgensibus subdictis et communitati nostris postulantibus nostras presentes fieri jubsimus litteras testimoniales, sigillo illustris consortis nostre carissime predicte roborandas. Datum Morgie, nobis absentibus, ubi presentes sic fieri ut supra jubsimus, nostri absencia non obstante, die duodecima mensis maii, anno Domini millesimo ccccmo vicesimo
Rubini (?)
Per dominam absente domino presentibus dominis Lamberto Oddienti, presidente Sancti Pauli; Jo. de Freneto; P. Andreveti; R. Vagniardi, magistro hospicii.
Archives de Morges, DDD no 9. Original sur parchemin de 36cm X 22cm, sans repli. Sceau rond, de 4cm de diamètre, de cire rouge, pendant sur double queue. Légende illisible.
/93/IV
Préambule du compte de Mermet Bovet d’Evian pour l’hôtel de la duchesse de Savoie Marie de Bourgogne, du 23 juillet au 1er novembre 1420.
Computus discreti viri Mermeti de Boveto de Aquiano, clerici expensarum hospicii illustris principisse domine nostre domine Marie de Burgundia, Sabaudie duchisse, de omnibus et singulis receptis et libratis factis per eundem Mermetum, aut alium eius nomine, racione dictarum expensarum quoquomodo factarum Morgie et apud Lustriacum, de mensibus partim jullii et integre augusti, septembris et octobris anno Domini millesimo quatercentesimo vicesimo, in quibus locis dictum hospicium tenutum fuit et expense predicte facte … 1 per manus dicti Mermeti de Boveto, ex comissione sibi super hoc facta per eandem dominam nostram, Petrum Andreveti et Robertum Vuagniardi, magistros hospicii predicti, qui dictum officium clericatus expensarum scribere ordinarie et facere inchoavit die vicesima tercia inclusive mensis jullii anno predicto post mortem Johannis Allose, quondam clerici earundem expensarum, et illud reliquit die prima exclusive novembris anno eodem Johanni Lyobardi 2, secretario et clerico dictarum expensarum, post ipsum Mermetum constituto per dominum ut dicitur, in quo termino fuit quatuordecim septimane et tres dies incepto et finito ut supra. Receptus apud Lausannam de mense decembris anno Domini millesimo IIIIc vicesimo de mandato domini litteratorio per Petrum Voyionis de Chamberiaco, clericum domini, reddittusque per dictum Mermetum de Boveto apud Lausannam /94/ mense predicto decembris, et examinatus Lausanne die … 1 mensis decembris per … 1bis.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Comptes de l’hôtel. Mazzo 15, no 38.
V
Germersheim, 20 octobre 1444. — Louis, comte palatin du Rhin, donne procuration à son oncle Othon, de traiter en son nom les conditions du mariage qu’il désire contracter avec Marguerite de Savoie.
Ludovicus, Dei gracia Comes palatinus Reni, Sacri Romani Imperii Archidapifer, Princeps Elector et Bavarie Dux, universis ad quos presentes nostre littere pervenerint, serie presencium fiat manifestum, quod nos qui ex innata nobis mansuetudine illa jugiter agere speculamur, que in Dei laudem unitatisque propagacionem ac subditorum quietem cedere videntur, intenso affectantes desiderio, affinitatis federa inter inclitissimam Sabaudie ac nostram Bavarie domos immensa, auctore domino, renovare pariter et augere; animadvertentes insuper indefessam sinceramque fidelitatis constanciam, quam illustrem principem dominum Ottonem, Comitem palatinum Reni et Bavarie ducem, patruum nostrum carissimum, ex diuturna et mutua conversacione ab experto erga nos gerere comprobavimus, ex nostra certa sciencia, pro nobis nostrisque heredibus et successoribus universis, ipsum dominum Ottonem ducem presentem, et onus huiusmodi procuracionis in se sponte suscipientem, facimus et constituimus per presentes ambassiatorem et procuratorem nostrum generalem, certumque et indubitatum nuntium specialem, cum plena et libera potestate quoscumque tractatus, pacciones et convenciones agendi, gerendi et concludendi de et super matrimonio, Deo annunente, celebrando inter inclitissimam dominam Margaretam de Sabaudia, Jherusalem et Sicilie, etc. 2, reginam ex /95/ una, et nos ex altera partibus, eidemque domine Margarete seu agentibus pro ea nostro nomine quodcumque dotalicium constituendi, assignandi et promittendi, necnon dotem nobis pro ipsa domina Margareta ut convenit postulandi, ipsosque contractus et convenciones quibuscumque penis occasione forte contravencionis aut alias qualitercumque vallandi, firmandi et roborandi, nostro eciam nomine obligaciones quascumque circa factum huiusmodi matrimonii celebrandi interponendi ac eciam ad nostram utilitatem recipiendi, et generaliter omnia alia et singula faciendi que nosmet facere possemus si in ipsa adessemus, eciam si talia forent que de se mandatum exigerent magis speciale. Promittentes pro nobis et nostris, bona fide in verbo Principis et sub nostrorum expressa obligacione bonorum, ratum, gratum, firmum, validum et stabile nos perpetuo habituros et pleno cum effectu per nos quicquam per ipsum dominum patruum nostrum in et circa premissa et quodlibet eorundem tractatum, constitutum, conventum, promissum conclusumve fuerit aut alias quomodolibet pergestum, eciam cum omni alia solempnitate jurisque et facti, convencione ad hec necessaria pariter et cautela. Has nostras litteras nostri sigilli munimine in testimonium concedentes. Datum in castro nostro Germersheim, feria tercia post festum sancti Luce Euvangeliste, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, no 1. Parchemin de 33cm X 20cm, y compris le repli de 5cm. La première dimension que nous indiquons, ici (33cm) et dans la suite, est celle qui est signalée par le sens des lignes de l’écriture. Sceau rond, endommagé, de cire rouge, de 4,7cm de diamètre (7cm avec le collet), pendant sur double queue.
/96/
VI
Mayence, 22 octobre 1444. — Contrat de mariage du comte palatin et de Marguerite de Savoie 1.
In nomine Domini amen. Ad conspectum supremi orbis machine conditoris pronus iacens prothoplaustus, inter opera rerum que summus opifex ille iam patrarat, nil quidem salubrius nilque sue compagini conveniencius professus est quam terrestre illud adiutorium muliebre, quod carnem de carne et os de ossibus infuso pocius quam humano presagio est agnitus. Memorabile igitur et propagandum tale foret matrimoniale sacramentum, quod precipuus auctor cunctipotens Deus ipse sexto die quo fabricam universi expleverat digito suo primum instituit et ineffabili veneratione suscepit dum filium suum unigenitum ex nupta nasci decrevit. Ex hoc enim deifico ministerio nedum spirituali nexitudine duo in unum censentur, sed humane speciei fragilitas, que in suis individuis servando conteritur, legitima prolis eductione in suo simili conservatur, nec tantum hoc celesti numine roboratum coniugium bona in terris confert hominibus, sed eciam sceptrigeris regnancium potestas diversis interdum lacessitas divina opitulante gracia compescens pacem propinat, unionem solidat, subditis unanimitatem refert, rerum commercia incitat, commeantibus arridet et quos gradatim a prioris originis ydemptitate temporum successus semovit spirituali quadam cognatione revuit. Ex huius ergo veri et publici instrumenti serie, modernis et posteris notum sit, quod hec solerti previa deliberatione consilii speculantes preclari principes et orthodoxe fidei cultores, videlicet illustrissimi principes domini Ludovicus dux Sabaudie, Chablasii et Auguste, sacri Romani Imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio /97/ in Italia, comes Pedemoncium, Gebennensis, Baugiaci, Valentinensisque et Diensis, barri (sic) 1 Vaudi, Foucigniaci et Beugesii, Nicieque et Vercellarum dominus; necnon Ludovicus, comes palatinus Reni, sacri Romani Imperii princeps elector et archidapifer, ac Bavarie dux, qui licet consanguinitatis gradu iuncti sint et Deo laudes hucusque pacis amenitate invicem freti extiterint, animadvertentes tamen zelum fraternum inter inclitissimos principes ipsorum progenitores diutius continuatum, affectantes itaque suorum inherendo vestigiis progenitorum huiusmodi diutius continuata affinitatis federa, que fluentis temporis progressus iugiter elongat, propagare pariter et augere. Idcirco hiis et aliis iustis et laudabilibus moti considerationibus, propter infrascripta specialiter peragenda in civitate Maguntinensi, presentibus dominis testibus ac nobis secretario notariisque et tabellionibus publicis subscriptis, personaliter constituti illustrissimus princeps dominus Otto, comes palatinus Reni et Bavarie dux, prefati domini ducis Ludovici comitis palatini Reni patruus ex una, necnon reverendissimus in Christo pater dominus Johannes de Grolea, apostolice sedis prothonotarius et vicecamerarius, administratorque perpetuus prepositure Montisiovis, procuratores et procuratoriis nominibus eorundem illustrissimorum dominorum principum Bavarie et Sabaudie ducum, constantibus ipsorum dominorum ducis Ottonis et vicecamerarii procuratorum litteris patentibus, quarum tenores de verbo ad verbum inferius inseruntur, partibus ex altera. Ipsis nanque (sic) partibus, seu verius ipsarum procuratoribus, precipue per solertem interpositionem ac sinceram persuasionem reverendissimorum in Christo patrum ac illustrissimorum dominorum Jacobi Treverensis per Galliam et regnum Arelatense, ac Theoderici Coloniensis, ecclesiarum archiepiscoporum ac Westphalie et Engarie ducis per Italiam, sacri Romani Imperii principum electorum et archicancellariorum, tractantibus et invicem conferentibus de matrimonio inter serenissimam dominam Margaretam de Sabaudia, /98/ Jherusalem et Sicilie reginam, sororem prefati illustrissimi domini ducis Sabaudie, et memoratum illustrissimum dominum Ludovicum ducem Bavarie, Deo ac ipsius sancta matre ecclesia annuentibus, feliciter contrahendo, unanimiter et sponte, mutuis et solempnibus stipulationibus hinc inde intervenientibus, ad laudem supremi patris et alme virginis gloriose eius matris, que solo verbo fecunda extitit, fecerunt, inierunt et contraxerunt matrimonialia federa, pacta, conventiones et tractatus que sequuntur.
In primis quod illustrissimus princeps dominus Ludovicus, sacri Romani Imperii princeps elector et dux Bavarie, accipiet in uxorem suam legitimam serenissimam dominam Margaretham de Sabaudia, Jherusalem et Sicilie reginam, et reciproce ipsa eum in eius virum et sponsum legitimum, seque in facie sancte matris ecclesie desponsabunt ut infra scribitur, videlicet quod illustrissimus princeps dominus Ludovicus dux Sabaudie prefatus pro dote eiusdem domine Margarethe eidem illustrissimo principi domino duci Bavarie constituet summam centum et viginti quinque milium florenorum Renensium, et hoc pro dote omnique jure, parte, porcione, quarta legitima et alia qualibet reclamatione sibi qualitercumque competentibus et competituris in bonis suis paternis, maternis, fraternis et sororinis, salva tamen semper et remanente eidem domine Margarethe legitima successione prout de jure communi, aliis non extantibus liberis, in futurum eminente. Quequidem somma (sic) dotalis eidem domine sponse solvetur modo sequenti : scilicet in adventu prefate domine Margarethe in Basilea quinquaginta milia florenorum similium, residuum vero ad tres annos a tempore transductionis eiusdem domine immediate sequentes in fine cuiuslibet anni in dicta civitate Basiliensi pro quolibet trium annorum huiusmodi tertia pars summe restantis non solute, videlicet in fine cuiuslibet anni viginti quinque milia florenorum predictorum, sine prohibitione et impedimento quibuscumque, salvis tamen in supra et infrascriptis quibusdam protestationibus per prefatos dominos ducem Ottonem et vicecamerarium die date presentis publici instrumenti factis et per eosdem /99/ alternative dictis procuratoriis nominibus hincinde receptis et acceptatis, prout in instrumento protestationis huiusmodi per nos secretarium et notarios publicos hodie superinde confecto latius continetur 1.
Item ipsa domina per dictum dominum ducem Sabaudie eidem domino sponso transmittetur in civitate Basiliensi predicta, infra festum beatissime Trinitatis 2 proxime futurum, cum honorifico decore, ornatu et supellectili utriusque dominorum statui convenientibus; in qua civitate et tempore jam dictis ipse dominus sponsus suis sumptibus ipsam dominam per se vel suos tenebitur honorifice recipere munireque jocalibus et aliis dicto statui utriusque ipsorum dominorum convenientibus, et ad Heydelbergam deducere, ubi continuo in adventu domine sponse sese in facie sancte matris ecclesie desponsabunt et nupcie celebrabuntur.
Item ipse dominus sponsus pro dotalicio eiusdem domine Margarethe eidem dabit ad rationem mille florenorum pro decem milibus annui redditus, qui eidem domine infra duos menses post eius receptionem in predicta civitate Basiliensi sufficienter assignabuntur per ipsum dominum sponsum de et super tribus aut pluribus castris, opidis et theloneis sue dicionis bene respondentibus et securis et ad mansionem ipsius domine sufficientibus, edificiis tamen etiam emolumentis jurisdictionis eorundem in defalcationem ipsius augmenti minime computandis. Quandoquidem dotalicium habebit et percipiet ipsa domina Margaretha, quandocumque ipsum dominum sponsum post solempnizationem huiusmodi matrimonii cum liberis vel sine liberis predecedere contingeret, ad ratam dotis tunc solute et non alias, et hoc quandiu ipsa domina fuerit in humanis, precise et sine turbatione quacunque, ita quod ipsa defuncta predicta loca assignationis huiusmodi dotalicii ad heredes legitimos dicti domini sponsi revertantur.
Item consummato huiusmodi matrimonio, si forte contingat ipsam dominam sine liberis decedere ante dictum dominum /100/ sponsum, tunc ipse dominus sponsus possit et debeat uti et gaudere ad eius vitam dumtaxat illa portione ipsius dotis que eo tempore fuerit soluta et per ipsum tunc recepta; ita quod ipso illico sublato de medio, teneantur et debeant heredes et successores ac fideiussores ipsius domini sponsi dictam summam restituere integraliter simul et semel dicto domino duci Sabaudie, seu eius heredibus Sabaudie ducibus, in predicta civitate Basiliensi infra duos menses postquam primum super hoc fuerint requisiti. Si vero ipsa domina decederet ante dictum dominum sponsum, supervinientibus (sic) liberis ex huiusmodi matrimonio procreandis, tunc ad ipsos liberos perveniat quicquid de ipsa dote reperietur solutum et quod restabit solvendum. Si autem dictum dominum sponsum ante ipsam dominam Margaretham decedere contingat super extantibus liberis, eo casu ipsa domina gaudere debeat de dicta eius dote, ultra predictum dotalicium, quandiu fuerit in humanis.
Item post decessum ipsius domini sponsi, liberi masculi ex huiusmodi matrimonio Deo auspice procreandi liberorumque liberi masculi primogeniti per rectam lineam descendentes, erunt heredes principales, comites palatini Reni et principes electores Imperii, ultra alias porciones eisdem de jure et consuetudine competentes in omnibus aliis bonis et dominiis ipsius domini sponsi.
Item remanebit pure et libere eidem domine sponse jus sive actio sui primi dotalicii sibi dudum constituti per quondam bone memorie regem Ludovicum, primum suum maritum quoad summam quinque milium ducatorum dumtaxat, ac huiusmodi matrimonio consummato dictus dominus sponsus jus et actionem ipsorum quinque milium ducatorum prosequi poterit nomine et pro parte dicte domine sponse eius consortis contra et adversus heredes et successores prefati quondam domini Ludovici, primi sui mariti, modo et forma melioribus quibus poterit, hoc salvo quod nullam prosequutionem seu actionem habeat aut habere possit ratione huiusmodi dotalicii dictus dominus sponsus ad ulteriorem seu maiorem summam quam quinque milium ducatorum proxime expressam; nec heredes aut successores dicti quondam regis /101/ Ludovici possint per ipsum dominum comitem, occasione huiusmodi dotalicii, ultra premissa per quemquam ipsorum compelli, constringi vel quovismodo coherceri, non obstantibus litteris dicti primi dotalicii, que in Basilea in transductione dicte domine eidem domino sponso aut suis parte dicti domini Sabaudie ducis realiter expediantur.
Item si forsitan eundem dominum sponsum quandocumque decedere contingeret ante dictam dominam Margaretham, et ipsa domina domum paternam redire vellet, maxime non supervenientibus liberis ex huiusmodi matrimonii procreandis, quod eo casu heredes ipsius domini sponsi eorum sumptibus illam cum suis jocalibus et aliis bonis mobilibus honorifice remittere et conduci facere teneantur usque ad predictam civitatem Basiliensem inclusive; et nichilominus quod ipsa domina predictis eius dote et dotalicio gaudere possit et debeat, quamdiu ut prefertur fuerit in humanis, ac si in patria dicti domini sponsi resideret.
Item prefatus dominus dux Sabaudie si voluerit mittet unum ex suis cum domina, quando reddetur aut post, ad videndum sicut supra sufficienter assignationem predicti dotalicii.
Item pro premissis uberius observandis quelibet pars ydonee cavebit per principes, comites et barones suos, secundum formam minutarum hinc inde fiendarum, ita quod littere huiusmodi cautionis valida forma facte et sigillate mutue expediantur die et terminis quibus ipsa serenissima domina Margaretha in predicta civitate Basiliensi transducetur.
Item premissa ratificabuntur, causa honoris et securitatis, per sanctissimum dominum nostrum Felicem papam quintum, dominos coniuges ac ducem Sabaudie, quemlibet seorsum, in valida forma.
Que omnia et singula supra et infrascripta promiserunt dicte partes, seu verius earum legitimi procuratores nominibus quibus supra, quelibet prout eam concernere potest, pro se et suis heredibus et successoribus universis, juramentis suis tactis ewangeliis sacrosanctis, et sub suorum omnium mobilium et immobilium presentium et futurorum expressa /102/ obligatione bonorum, rata, grata et firma perpetuo habere; illaque una parcium alteri et econtra in omnibus et per omnia, tenere, adimplere attendereque et inviolabiliter observare, et nunquam per se vel alium contrafacere, dicere vel venire, nec alicui contrafacere, dicere vel venire volenti in aliquo consentire, clam vel palam, tacite vel expresse quovis exquisito colore. Renunciantes hoc ideo dicti domini procuratores eisdem nominibus in hoc facto, sub vi suorum iam prestitorum juramentorum, omni actioni et exceptioni doli, mali et in factum, omnique lesioni, circumventioni, fraudi, gravamini et errori, ac juribus quibus deceptis in suis contractibus subvenitur, omnique appellationis, supplicationis, provocationis et bonorum cessionis remedio, ac in integrum restitutionis beneficio, omnique absolutioni, relaxationi et dispensationi juramenti, omnibusque privilegiis, preeminenciis, beneficiis et indultis patrie et locorum, consuetudinibus ac omnibus juribus canonicis, civilibus, municipalibus et aliis, quibus ad veniendum contra premissa seu ipsorum aliqua se juvare possent quomodolibet vel tueri, signanter juri dicenti generalem renunciationem non valere nisi speciali precedente.
De et super quibus omnibus et singulis premissis ipsi domini procuratores, quibus supra nominibus contrahentes, voluerunt et preceperunt per nos secretarium notariosque et tabelliones publicos subscriptos, ad opus cuiuslibet ipsarum parcium unum vel plura tenoris eiusdem publicum seu publica fieri atque confici instrumentum et instrumenta, totquot erunt necessaria ad dictamen cuiuslibet sapientis. Que sic acta, gesta, expedita et conclusa fuerunt in dicta civitate Maguntinensi, in domo illustrissimi principis domini Ottonis, comitis palatini Reni et Bavarie ducis prefati, vulgariter zu Gudemberg nuncupata, sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto, indictione septima, die vero Jovis vigesima secunda mensis Octobris. Presentibus ibidem generoso ac venerabilibus et egregiis viris dominis Philippo de Sirck, dicte Treverensis et Herbipolensis, Ludovico de Ast, utriusque juris, Wormaciensis, Tilmanno de Liiusz, sancti Florini Confluensis, /103/ Treverensis diocesis, prepositis, Jacobo de Liiusz, decretorum doctoribus, domini archiepiscopi Treverensis prefati cancellario et Henrico Engilhardi, canonico Misnensis, ecclesiarum, ac illustrissimi principis domini domini ducis Saxonie secretario et consiliario, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Tenores vero procurationum superius mentionatarum sequuntur in hec verba. Ludovicus, dux Sabaudie, etc. 1
Ego vero Petrus Martini de Crosetis, Bisuntinensis diocesis clericus, auctoritate sacri Romani Imperii notarius publicus, illustrissimique principis domini nostri Sabaudie ducis secretarius, quia premissis omnibus et singulis, dum sic ut premittitur agerentur et fierent, unacum prefatis dominis testibus et magistro Richardo de Wyndecke, notario publico subscripto, presens interfui et ea sic fieri vidi et audivi, presens publicum instrumentum, manu dicti magistri Richardi fideliter scriptum, cum eodem recepi, subscripsi ac mei tabellionatus signo signavi 2, in testimonium veritatis premissorum, requisitus et rogatus.
Et quia ego Richardus de Windecke, clericus Coloniensis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, premissis omnibus et singulis, dum sic ut premittitur agerentur et fierent, unacum dominis testibus prefatis ac magistro Petro Martini secretario et notario suprascripto, presens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi, idcirco presens /104/ publicum instrumentum, manu mea scriptum propria, exinde confeci, subscripsi et publicavi, ac in hanc publicam formam redegi, signoque et nomine meis solitis et consuetis signavi, rogatus et requisitus, in fidem, robur et evidens veritatis testimonium omnium et singulorum premissorum.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, no 2. Original sur parchemin de 61cm x 65, sans sceau.
VII
Mayence, 22 octobre 1444. — Jean de Grolée réserve la ratification dans les six semaines du duc de Savoie au contrat de mariage qu’il vient de conclure. Le duc Othon fait la même réserve en faveur de son neveu.
In nomine Domini amen. Per presens publicum instrumentum cunctis ipsis intuentibus pateat evidenter et sit notum, quod anno a nativitate eiusdem millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto, indicione septima, die vero jovis vicesima secunda octobris, coram reverendissimis in Christo patribus ac illustrissimis principibus dominis Jacobo Treverensi, per Galliam et regnum Arelatense, ac Theodorico Coloniensi, ecclesiarum archiepiscopis, Westphalie et Engarie duce, sacri Romani imperii principibus electoribus, per Galliam archicancellariis, in nostrum secretarii ac notariorum et tabellionum publicorum testiumque infrascriptorum ad hoc specialiter vocatorum et rogatorum presencia, personaliter constitutus reverendissimus in Christo patre dominus Johannes de Grolea, apostolice sedis prothonotarius et vicecamerarius, ex certis urgentibus et racionabilibus causis animum suum ad hoc moventibus, omnibus melioribus modo, via, jure, causa et forma, quibus melius et efficacius fieri potuit et debuit, publice, sollempniter et expresse exposuit, declaravit et protestatus fuit, quod tractatum seu contractum per eum nomine procuratorio illustrissimi principis domini Ludovici, ducis Sabaudie, de et super matrimonio, Deo annuente, inter serenissimam /105/ dominam Margaritam, Jherusalem et Sicilie, etc., (sic) reginam, ac illustrissimum dominum Ludovicum, comitem palatinum Reni, dicti sacri Romani imperii eciam principem electorem et archidapiferum, ac Bavarie ducem, celebrando, hodie date presentis publici instrumenti initum et peractum, fecit, conclusit et expedivit, facitque, concludit et expedire se asserit modo et forma infrascriptis, et non alter aliter, neque alio modo, videlicet nisi prefatus illustrissimus dominus dux Sabaudie infra sex ebdomadarum spacium, a die date presencium immediate sequencium computandarum, in et ad contractum seu tractatum matrimonii huiusmodi eo modo ac in omni sui forma, qua inter dictas partes seu earum legitimos procuratores conclusio recepta est, per suas patentes litteras in et ad manus alterius ex dominis Jacobo, archiepiscopo Treverensi, et dicto Ludovico, comite palatino Reni, prefatis destinandas, suum expressum prebuerit seu prestiterit assensum, contractumque et tractatum huiusmodi modo et forma quibus ut premittitur factus est et expeditus, acceptaverit seu ratifficaverit, quod ex tunc eo casu contractus huiusmodi nullius penitus sit roboris, efficacie vel momenti. Cuiquidem protestacioni illustrissimus princeps dominus Otto, comes palatinus Reni et Bavarie dux, procurator et eo nomine prefati domini Ludovici, comitis palatini Reni et ducis Bavarie, de cuius procuracionis mandato legitimis constabat prout constat documentis, expresse consensit et consentire se dixit, eandemque viceversa in omnibus et per omnia reciprocam protestacionem fecit, prout superius est expressum, videlicet nisi prefatus dominus Ludovicus, comes palatinus Reni infra dictum sex ebdomadarum spacium contractum matrimonii huiusmodi ratifficaverit, quod ex tunc habeatur pro infecto. Et nichillominus idem dominus Otto dux promisit et se efficaciter obligavit, quod si antedictus dominus dux Sabaudie infra sex ebdomadarum spacium formam et terminos huiusmodi matrimonii ratifficaverit et approbaverit, quod tunc prefatus dominus Ludovicus, comes palatinus Reni, nepos suus, ratifficabit et approbabit contractum et tractatum matrimonii huiusmodi in omnibus /106/ suis capitulis, prout superius est expressum, illumque ex nunc prout ex tunc in eventum huiusmodi quo supra nomine procuratorio approbat, ratifficat et per suum principalem servari facere promittit. De et super quibus omnibus et singulis premissis prefati domini vicecamerarius et Otto dux, procuratores quibus supra nominibus, voluerunt et consenserunt sibi hinc inde per nos secretarium ac notarios et tabelliones publicos infrascriptos unum vel plura publicum seu publica fieri atque confici instrumentum et instrumenta, tot quot erunt necessaria ad dictamen cuiuslibet sapientis. Acta fuerunt hec Maguncie in domo prefati domini Ottonis ducis, vulgariter zu Gudemberg nuncupata, sub anno, indicione, die et mense quibus supra, presentibus ibidem generoso ac venerabilibus et egregiis viris dominis Philippo de Syrd., Treverensis predicte et Herbipolensis; Ludovico de Ast, utriusque juris, Wormaciensis; Tilmanno de Liiussz, sancti Flor ini Confluensis, Treverensis diocesis, prepositis; Jacobo de Lyussz, decretorum doctoribus, prefati domini archiepiscopi Treverensis cancellario, et Henrico Engilliardi, canonico Misnensis, ecclesiarum, illustrissimi principis domini Frederici, ducis Saxonie, eciam sacri Romani imperii principis electoris, secretario et consiliario, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Ita est per meP. Martin.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, annexe au no 2. Ce no 2 est constitué essentiellement par l’original du contrat de mariage, que nous avons reproduit (Pièce justificative VI). Il est accompagné de deux cahiers de papier de 21cm X 29,5cm, renfermant la copie du contrat de mariage. L’un de ces cahiers renferme en outre l’acte ci-dessus qui ne se trouve que là.
/107/
VIII
Genève, 31 mars 1415. — Louis, duc de Savoie, promet aux cautions de la dot de sa sœur Marguerite, de les garantir de tout dommage qu’ils pourraient encourir du fait de ce cautionnement.
Ludovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani Imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio in Ytalia, comes Pedemoncium et Gebennensis Valentinensisque et Diensis, baro Vuaudi, Nycieque et Vercellarum dominus, universis serie presencium fiat manifestum, quod cum in tractatu inhibito inter illustrem principem dominum Ottonem, comitem palatinum Reni et Bavarie ducem, patruum et procuratorem ac procuratorio nomine illustrissimi principis fratris nostri carissimi domini Ludovici, comitis palatini Reni, sacri Romani Imperii principis electoris et archidapiferi, ac Bavarie ducis; necnon reverendum in Christo patrem, compatrem et consiliarium nostrum carissimum dominum Johannem de Grolea, sedis appostolice prothonotarium et vicecamerarium, administratoremque perpetuum prepositure Montisiovis, procuratorem et procuratorio nomine nostri, in civitate Magontinensi, die vicesima secunda octobris anni nuper lapsi millesimi quatercentesimi quadragesimi quarti, septime indicionis, de et super matrimonio Deo auspice feliciter consumando inter serenissimam dominam et sororem nostram carissimam dominam Margaritam de Sabaudia, reginam Sicilie, et memoratum dominum Ludovicum ducem Bavarie, inter cetera actum fuerit quod nos pro dote ipsius domine Margarite, sororis nostre carissime, ipsi domino Ludovico duci Bavarie constitueremus summam centum et viginti quinque millium florenorum Renensium solvendorum, videlicet in adventu prefate domine Margarite sororis nostre in Basilia quinquaginta millia florenorum similium, residuum vero ad tres annos a tempore transducionis eiusdem domine sororis nostre proxime sequentes in dicta civitate Basiliensi, /108/ scelicet (sic) in fine cuiuslibet ipsorum trium annorum viginti quinque millia florenorum predictorum. Et ulterius, pro premissis uberius observandis, per principes, comites et barones nostros ydonee cavere et litteras huiusmodi caucionis in valida forma in dicta civitate Basiliensi, die et terminis quibus ipsa domina Margarita in eadem transducetur, legaliter et sine fraude expedire teneremur, prout in litteris super hiis confectis hec inter cetera latius describuntur. Cumque nos ipsa nostri parte promissa et conventa, maxime respectu dicte caucionis prestande, prout decet adimplere cupiamus, et de ipsa caucione pro nobis prestanda requirendos duxerimus illustres dominos Johannem marchionem Montisferrati, Ludovicum marchionem Saluciarum, videlicet quenlibet ipsorum pro una sexta parte summe dotalis suprascripte, necnon magnifficos Johannem, comitem Friburgi et Novi castri, Anthonium de Levis, comitem de Villariis, Franciscum, comitem Gruerie, Glaudium de Balma, comitem Montisrevelli, ac spectabiles Ludovicum de Achaya, dominum Raconisii, et Johannem de Seyssello, dominum Bariacti et Ruppecule, marescallos Sabaudie, Johannem de Monteluppello, dominum Chautagnie, Richardum de Terniaco, dominum Montiscanuti, et Guillielmum, dominum Menthonis, videlicet quenlibet ipsorum novem pro duodecima parte memorate dotalis summe. Hinc est quod nos, coram testibus et secretario nostro notario publico subscriptis, propter infrascripta peragenda, ipsi (sic) secretario notarioque more publice persone recipienti et sollempniter stipulanti ad opus suprascriptorum dominorum fideiussorum nostri parte requirendorum, ipsorumque ac cuiuslibet eorum heredum et successorum quoruncunque, ac omnium aliorum quorum interest, intererit aut interesse poterit in futurum, ex nostra certa sciencia ac voluntate spontanea, convenimus et promisimus in verbo principis juramentoque nostro, euvangeliis Dei tactis, et ulterius sub nostrorum omnium presencium et futurorum quorumcunque expressa obligacione bonorum, predictos dominos fideiussores nostros et ipsorum quenlibet insolidum et suos predictos, secundum ratam sibi ut supra contingentem, in /109/ quocunque iudicio et extra nostris sumptibus et expensis erga dictum dominum Ludovicum, sponsum futurum, et suos quoscunque heredes et successores, prothinus servare indempnes precise sineque lite aut contradicione quacunque; eciam cum omni alia sollempnitate iurisque et facti, renunciacione ad hec necessaria, pariter et cauthela. Volentes per ipsum subscriptum secretarium nostrum ad opus cuiuslibet ipsorum fideiussorum nostrorum consimiles litteras nostras confici. Datum Gebennis die ultima marcii anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto.
Lyobardi.
Per dominum presentibus dominis Petro Marchiandi, cancellario; Francisco de Thomatis, presidente audienciarum; Guigone de Ravorea; Jacobo de Vallispergia; Guillielmo de Viriaco, magistro hospicii; Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, no 3. Original sur parchemin de 51 1⁄2 cm x 29cm. Le sceau, qui manque, aurait dû pendre, sur simple queue.
Les Archives d’Etat de Neuchâtel possèdent le double de cet acte, à l’usage du comte Jean de Fribourg et de Neuchâtel sous la cote N3 8. Il présente quelques variantes de forme et de fond avec celui de Turin. Il débute, après l’invocation divine, par cette phrase : Per hoc publicum instrumentum cunctis fiat manifestum, quod cum, etc., et dans la suite la promesse du duc de Savoie est faite à la troisième personne du singulier : convenit et promisit, et non à la première personne du pluriel comme ici : convenimus et promisimus. L’exemplaire de Neuchâtel est validé par la souscription tout au long du notaire Jean Lyobard, de Pont d’Ain, et par son seing manuel ou signum, sans sceau. Quant au fond, il mentionne une caution de plus que celui de Turin : Louis de Chalon, prince d’Orange, qui aurait été garant pour un sixième de la dot, comme les deux marquis de Montferrat et de Saluces. Dernier détail : à l’un des témoins de l’acte, Guy de Ravorée, il ajoute la qualification de domino Cursingii.
IX
Heidelberg, 2 mai 1445. — Etienne et Othon, oncles du comte palatin, et dix comtes allemands, cautionnent le douaire promis dans le contrat de mariage à Marguerite de Savoie, et la restitution éventuelle de sa dot, dans le cas où le mariage serait sans enfant; les deux oncles pour la moitié, et les dix autres pour l’autre moitié. Si le comte palatin manquait à ses engagements, ils iraient tenir otage à Berne ou à Soleure, les deux oncles chacun avec une suite de vingt personnes, et chacun des dix comtes accompagné de douze personnes à cheval.
Stephanus et Otto, Dei gratia comites palatini Reni et Bavarie duces, Philippus in Katzenelnbogen, Hesso in Lyningen, Wilhelmus in Otingen, Fridericus de Zweinbrucken et dominus in Bytsch, Johanes in Solms, Wilhelmus in Wertheym, Johannes Silvestris in Dunekirberg etc. (sic), Philippus in Reneck, Ditherus in Budingen et Bernhardus in Eberstein, comites, universis et singulis harum serie facimus evidens et manifestum, quod cum in tractatu inter nos Ottonem, comitem palatinum Reni et Bavarie ducem prefatum, procuratorem et procuratorio nomine illustrissimi principis et domini Ludovici comitis palatini Reni, sacri Romani Imperii archidapiferi, principis electoris et Bavarie ducis; necnon reverendum dominum Johannem de Grolea, administratorem perpetuum prepositure Montisiovis, procuratorem et procuratorio nomine illustrissimi principis consanguinei et domini nostri domini Ludovici, ducis Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani Imperii principis vicariique perpetui, marchionis in Ytalia, comitis Pedemontium, Gebennensis, Baugiaci, Valentinensisque et Dyensis, Baronis Vuaudi, Foucigniaci Nicieque et Vercellarum domini, habito et inito anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quarto, inditione septima, die vicesima secunda Octobris, in civitate Maguntinensi, videlicet in hospitio nostri ducis Ottoni prefati nuncupato /111/ Gudemberg, de matrimonio Deo auspice inter serenissimam dominam Margaretham de Sabaudia, Jehrusalem et Sicilie reginam, sororem prefati illustrissimi domini ducis Sabaudie, ac memoratum illustrissimum dominum Ludovicum, ducem Bavarie, contrahendo, inter cetera fuerit actum et conventum. In primis quod … (Suivent les neuf articles du contrat de mariage, quelque peu abrégés, jusqu’à celui qui prescrit leur ratification). Idcirco nos supradicti, visis et diligenter consideratis omnibus et singulis suprascriptis, volentes predictum illustrissimum consanguineum et dominum nostrum gratiosum dominum Ludovicum Bavarie ducem ob onere dicte cautionis per eum prestande sufficienter relevare, ideo ad requisitionem eiusdem consanguinei et domini nostri graciosi, pro premissis omnibus et singulis sui parte prefate serenissime domine regine et dicto, illustrissimo domino duci Sabaudie firmiter attendendis, observandis et adimplendis, nos 1 bona fide et efficaciter obligando harum serie 2 pro nobis, nostris heredibus et successoribus quibuscumque, pro parte antedicti consanguinei et domini nostri graciosi ducis Bavarie, constituimus fideiussores, observatores et reosdebendi principales pro ipsa totali summa dotalicii constituti, restitucione dotis ipsorum centum et vigintiquinque milium florenorum renensium, solvendorum terminis, modis et formis adiectis et declaratis in ipsis tractatibus et convencionibus ut prefertur, videlicet nos duces Stephanum et Ottonem pro medietate totius summe restituende ac debende, et nos alios comites simul et quisque nostrum insolidum pro rata ipsius alterius medietatis totius summe restituende ac debende, tam pro dotalicio quam dotis restitucione, et ad alia singula observandum et fideliter adimplendum, infra unum mensem postquam prefatus consanguineus et dominus noster graciosus dux Bavarie aut sui tempore debito non adimplevissent eorum /112/ parte adimplenda ut supra, et pro parte ipsius domine regine dictive domini ducis Sabaudie 1 fuerimus requisiti, proxime tunc futurum omnia et singula per ipsum consanguineum et dominum nostrum graciosum Bavarie ducem adimplenda ut supra. Que si forte infra dictum mensem, referendo singula singulis, non adimpleverimus, tunc et eo casu quilibet nostrum ita requisitus, et in cuiuslibet nostrum defectu heres eius, infra unum alium mensem proxime tunc sequentem ibimus absque alia requisicione, aut pro quolibet nostrum unus notabilis miles, quem quilibet nostrum principum mittemus cum viginti equitibus, et quilibet nostrum comitum dictorum cum duodecim equitibus pro quolibet nostrum, ad et in locum Bern sive Soluedri continue ibidem mansuros obstagiumque tenturos cum dictis equitibus, sumptibus nostris, abindeque non recessuros usque ad integram safisfaccionem horum propter que tenere haberemus obstagium antedictum. Ita tamen quod superveniente peste sive alio legittimo et manifesto impedimento in loco ubi essemus in obstagio, vel dicti milites per nos destinandos, in illo obstagio valeamus immediate et incontinenti nos transferre ad alterum ipsorum locorum, ibidem mansuri et obstagium tenturi in eodem statu, forma et gradu, quibus eramus in alio ipsorum locorum, ac inde non recessuri usque ad integram satisfaccionem predictam. Et ita omnia et singula premissa nos antedicti Stephanus et Otto, comites palatini Reni et Bavarie duces, Philippus in Katzenelnbogen, Hesso in Lyningen, Wilhelmus in Otingen, Fridericus de Zweinbrucken et dominus in Bytsch, Johannes in Solms, Wilhelmus in Wertheym, Johannes Silvestris in Dunekirberg, etc., Philippus in Reneck, Ditherus in Budingen et Bernhardus in Eberstein, comites 2, pro nobis et heredibus et successoribus nostris quibuscumque, et sub omnium bonorum nostrorum presencium et futurorum expressa obligacione, corporaliter tactis Ewangeliis Dei sanctis, juramus bona fide, sine fraude, excepcione, dilacione /113/ et opposicione quacumque, attendere, observare et adimplere, ac in nullo contrafacere vel venire aliqua racione vel causa, directe vel indirecte, palam vel occulte, de jure vel de facto, eciam si de jure possemus, necnon reficere dampna, expensas et interesse litis et extra, et de hiis agenti credere solo suo verbo, sine testibus et sacramento vel alia probatione. Renunciantes insuper sub virtute dictorum nostrorum juramentorum juri de principali prius conveniendo 1, beneficio novarum constitucionum de fideiussoribus 2, absolucioni, relaxacioni, suspensioni et dispensacioni juramenti, privilegiis et induitis impetratis et impetrandis, exceptionibus et dispensionibus tam juris quam facti, consuetudinibus, statutis, decretis et juribus, tam scriptis quam non scriptis, et tam canonibus quam civilibus, et aliis quibuscumque quibus nos vel nostrum aliquis contra premissa vel eorum aliquod possemus aliquomodo seu aliqualiter juvari, et signanter juri volenti renunciacionem generalem non valere nisi precesserit specialis. In quorum omnium et singulorum robur et testimonium quilibet nostrum presentes sigillo suo impendenti sigillavit. Acta et data fuerunt premissa Heydelberg, secunda die mensis May, anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quinto 3.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, no 4. Original sur parchemin de 75cm x 45cm, y compris un repli de 9cm, avec douze sceaux pendant sur double queue. Ceux-ci, bien conservés, ont de 5 à 6cm de diamètre, y compris le collet. Les deux premiers et le cinquième sont de cire rouge, les autres de cire noire.
/114/
X
Dépenses en vêtements de la cour de Savoie à l’occasion des noces de Marguerite.
Ad causam pro certa parte nupciarum domine duchisse Bavarie.
Libravit supranominato Ludovico Bonivardo, scutiffero scutifferie domini, quos pro ipso domino traxit et libravit, et in quibus dominus sibi tenebatur causis et racionibus contentis et descriptis in quodam rotullo papireo, octo folia simul suta continenti, cuius tenor sequitur et est talis :
Cy sensuyent les livrees faites par Loys Bonivard, escuyer descuyrie, du commandement de mon tres redoubte seigneur le duc, tam pour les chouses neccessaires pour ly, pour ma dame 1, pour monseigneur le prince 2 et ma dame la princesse 3, comme pour messeigneurs et damiselles les enfans, et tam ad cause des noupces de ma dame de Bavieres comme aultrement, despuis le XXVI jour enclus davril jusques le XXIIII jour exclus de may lan mil IIIIc XLV, le quel jour furent faites les dites noupces a Geneve. Et premieremant a livre le XXVI jour dudit moys dapril a Johan Luchimant 4, le quel a reffourre une roube noyre de ma dame la duchesse, en la quele il a mis et employe XXIX hermines du pris de VI gr. la piesse et XXX menus vars de III fors la piesse, enclus VII gr. pour la fasson — XIII ff. VII gr. I quart. Item a livre le XXVII jour dudit moys a Jaques Mynquin dorier, le quel a assis sus ung faucon dor que estoit de ma dame une table de dyemant, en quoy /115/ ledit Jaques a mis et employe deux deniers dor, les queulx ma dicte dame luy a ballie, tant pour sa poyne comme pour la fasson — I ff. Item a livre le XXVIIIe jour dudit moys a Guilliame Bandri pour III aunes de drap gris de Roan du pris de deulx ducas et demy laune, de quoy lon fist une coucte et unes chausses a ma dame la princesse — VII ducas et demy. Item a livre a Denyx pour la tondure dudit drap — III gr. Item a livre a la Noblette pour une aune de toille mise et employe en la dicte coucte, enclus VIII gr. livres a Pierre le coucterier pour la fasson de la dicte coucte — XIIII gr. Item a livre audit Jaques Minquyn pour une XIIe de bocletes dargent les quelles fqrent mises en la dicte coucte avec certaynes aultres bocletes que ballia la Margarite de Tournay et pour II lasses de soye garnis dargen pour les pugnies de ma dicte dame la princesse — V gr. Item a livre ledit jour audit Jaques, le quel reparellia ung reliquayre de cristail garni dargent doree et est assis sus IIII pies de lion, en quoy ledit Jaques a employe du sien XV den. dargen fin, enclus I ff. pour la fasson — I ff. X gr. Item a livre le XXIX jour dudit moys a Joham Cathellin pour la fasson de IX roubes pour hommes et IX roubes pour femes de frise verde, la quelle ma dame fist ballier et deslivrer audit Johan Cathellin par la meyn de Francoys Favre, le quel paya la dicte frise du commandemant et au nom de ma dicte dame, compte pour chescunne roube de home VI gr. et pour chescunne roube de feme, cest asavoyr pour celle de ma dame I ff. et pour chescunne des aultres X gr. — XII ff. II gr. Les quelles furent deslivres du commandemant de ma dicte dame comme sensuit. Et premieremant a monseigneur I roube, a ma dame I roube, a ma dame la chancelliere I roube, a ma dame Marie de Chipres I roube, a la dame de Cardey I roube, a ma dame Yolant de Bueyl I roube, a la Marie de Valpargue I roube, à la Loyse de Chippres I roube, a la Loyse de Genoust I roube, a la Catherine dAvanchier I roube, a Pierre de Pierre de Bourbon I roube, a Perom dAntioche I roube, a Hector son frere I roube, a Jaques de Balian I roube, a Galloys Gerbays I roube, a Loys Bonivard I roube, a Francoys /116/ de Ravoire I roube, et a Loys de Chastillion I roube. Item a livre a la Noblette pour IIII aunes et demy de toylle rouge de Constance du pris de VI gr. laune, de quoy fust droubler la dicte roube de ma dame — II ff. III gr. Item a livre ledit jour a la dicte Noblette pour une piesse de tercellin en greyne de quoy furent faictes les monstres des dictes roubes de femes — V ducas. Item a livre a Annequin de Nom pour reffayre une grant roube longue jusque a terre de monseigneur questoit fourree de martres et la droublee de tersellin tout au lont — I ff. Item a livre ledit jour a Humbert Gast pour II piesses de tersellin pers de quoy fust droublee la dicte roube, conte pour chescune piesse III ducas — VI ducas. Item a livre ledit jour a Johan Luchimant le quel a refourre une roube noyre de ma dame la princesse en la quelle il a mis et employé VIII hermines de VI gr. la piesse et LXXVIII menus vars de III fors la piesse, enclus VIII gr. pour la fasson — VI ff. V gr. I quart. Item a livre le XIIIe jour du moys de may a Noblet pour V aunes et demy de drap violet mygreyne de … du pris de VI ff. laune de quoy lon fist une roube a ma dame la duchesse — XXXIII ff. Item a livre au tondeur pour la tondure des dictes V aunes et demy — V gr. et demy. Item a livre a Pierre Fascel pour une livre et demye de taffatan refforcie vert du pris de X ducas la livre de quoy fust doublee la dite roube viollete — XV ducas. Item a livre a Pronoroczo pour II aunes et demy de sattin vert du pris de II ducas laune, du quel furent faictes les monstres et les bours de la dicte roube tout au tourt larges — V ducas. Item a livre a Johan Cathellin pour la fasson de la dicte roube, enclus fasson et estouffes — II ff. Item a livre a Andrie de Valance pour ung millier de herminies achettes par la meyn de Johan Luchimant du pris de XX ducas le cent, des quelles lon fourra la grant roube de drap dor gris tout au lont les monstres et tout et en aultres en a lon fait les bors et les monstres dune roube de vellu viollet de ma dame, de la quelle cy dessoubt est faicte mencion, et le coullet, les fauctes et les pugnies dune roube de vellu rouge cremoisi de ma dame la princesse, de la quelle /117/ au si dessoubt est faicte mencion — IIc ducas. Item a livre audit Johan Luchimant pour lovrage des dictes hermines de corroyage et de coutel, compte pour chescun cent III ducas, et pour la fasson de ladicte roube VI ducas, enclus ausi X gr. pour V peaulx de chamossas employés aux bours de la dicte roube — XXXVI ducas X gr. Item a livre a Johan Cathellin pour la fasson de la dessus dicte roube de ma dame de vellu viollet, le quel vellu mondit seigneur avoit en sa arche et le fist tallier mondit seigneur par le dit Johan en sa propre présence — III ff. Item a livre a Johan Luchimant, le quel a fourre la dicte roube, en la quelle il a employe, oultres une vieillie forreure de menus vars que a deslivre Francoys le chambries du commandemant de ma dicte dame et les hermines dessus dictes, cest asavoyr IIc XVII ventres de menus vars du pris de III ff. le cent et V peaulx de chevrottim du pris de II gr. la piesse, de quoy furent garnis les bours fais des dictes hermines, enclus ung ducat per la fasson — V ducas II gr. Item a livre a Joham Cathellin per la fasson de la dessus escripte roube de ma dame la princesse de vellu rouge cremoisi, de la quelle mondit seigneur ballia et la fist tallier en sa presence — II ff. Item a livre audit Johan Luchimant le quel fourra la dicte roube en la quelle il mist et employa du sien VIc IIIIxx X ventres de menus vars du pris de ung ducat et III quars le cent et III peaulx de chevrottin du pris de II gr. la piesse, enclus aussi ung ducat pour la fasson. Et furent faictes les monstres, fors que les bours, des hermines dessus entrees — XIII ducas VIII gr. I quart. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de vellu pleyn viollet pour mondit seigneur, de la quelle il ballia le vellu et la fist tallier en sa presence — II ff. Item a livre a Noblet pour III aunes et demy de cadis blanc de quoy lon dobla la dicte roube du pris dung ff. laune — III ff. et demy. Item a livre audit Johan pour la fasson dune autre roube de vellu viollet ault et bas pour mondit seigneur, de la quelle il ballia le vellu et la fist tallier en sa présence — II ff. Item a livre audit Johan Luchiman le quel fourra la dicte roube dune vieillie forreure que luy ballia Francoys Combe, en la quelle ledit Johan mist et employa /118/ VI martres subellines nouves des siennes du pris de II ducas la piesse, desquelles il fist le coullet, les pugnies, les faintes et les bours de la dicte roube, enclus ung ducat pour la fasson — XIII ducas. Item a livre a Pierre Tissot pour IIII aunes de drap blan de Tournay du pris de III ff. laune, de quoy lon fist une roube pour monseigneur et ung chapiron pour ma dame — XII ff. Item a livre a Noblet pour III aunes et demy de cadis blan, de quoy fust droble la dicte roube, du pris de ung ff. laune — III ff. et demy. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson du chapiron gris de madame, le quel fust drobles de sattim pers detouppe, et ballia ledit sattim pers audit Johan ma dicte dame, enclus toille et estoffe — XVII gr. Item a livre a Bartholome Escallie pour deux aunes I quart de sattim cremoisi du pris de III ducas l’aune achette per la main de Annequin de Nous du commandemant de messire Ame Durtieres — VI ducas III quars. Item a livre audit Annequin pour la fasson du dit porpoint, enclus fasson et estouffes — III ff. Item a livre a Pierre Fascel pour II aunes et I quart de sattim cremoisi du pris de III ducas laune, de quoy lon fist ung autre porpoint pour mondit seigneur, quar ledit Loys ne savoyt riens de lautre dessus dit que fesoit fere ledit messire Ame Durtieres — VI ducas III quars. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson du dit porpoint, enclus toille, fasson et estouffes — III ff. Item a livre audit Annequin pour la fasson dune roube de vellu vellute noyr, deslivre par mondit seigneur pour luy et tallie en sa presence — III ff. Item a livre audit Annequin pour la fasson d’une roube pour mondit seigneur de damasquin cremoisi brochie dor, deslivre par luy et tallie en sa presence — IIII ff. Item a livre a Noblet pour VII aunes de cadis du pris dung ff. laune, de quoy furent drobles les dictes II roubes de vellu noyr et drap dor rouge — VII ff. Item a livre audit Annequin pour la fasson dung porpoint de drap dor rouge, dung autre drap dor ver et dung autre de sattim noir, deslivre par mondit seigneur pour luy et tallies en sa presence, conte pour la fasson dumchescum diceulx III ff., enclus fasson, toille et estouffes — IX ff. Item a livre a Culat pour une aune de malign… blanches de /119/ quoy lon fist ung porpoint pour mondit seigneur — II ducas. Item a livre audit Annequin de Nous pour la fasson de celluy porpoint, enclus toille, fasson et estouffes — II ff. Item a livre a Pierre de Leysus pour III aunes et demy de fuse grise du pris de XVII gr. laune, de quoy lon fist une roube pour mondit seigneur, enclus VI gr. livres a Annequin pour la fasson dicelle — V ff. IX gr. 1 Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de damasquin rouge brouchie dor et droble de sattim pers, deslivre par mondit seigneur et tallie en sa presence, et furent fais en la dicte roube grans bours tout au tour dudit sattim pers, enclus fasson et estouffes — VI ff. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube pour ma dame de vellu noir ault et bas deslivres par mondit seigneur — IIII ff. Item a livre audit Johan Luchimant, le quel a fourre la dicte roube dune forreure doiollious de martres, ballies audit Johan per (sic) François le chambrier de celles de ma dame, en laquelle ledit Johan a mis du sien pour ung ducat doiollious, enclus ung ducat pour la fasson — II ducas. Item a livre audit Johan Luchiman, le quel a reffourre une roube de drap dor rouge dune viellie foureure de martres subellines, en laquelle il ha mis et employe aux pougnies une martre sibelline neusve des siennes du pris de II ducas, enclus ung ducat pour la fasson — III ducas. Item a livre audit Johan Luchiman, le quel a reffourre une roube de vellu rouge pour ma dame, en la quelle il a mis demy cent de menus vars, compte pour fasson et pour tous estouffes — II ff. et demy. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de sattin gris pour ma dame, deslivre pour mondit seigneur et tallie en sa présence — III ff. Item a livre audit Johan Luchimant, le quel foura la dicte roube, en la quelle il employa tant au cors comme es manches ung mantel de penne creppe du pris de II ducas, enclus ung ducat pour la fasson — III ducas. Item a livre audit Johan Catellin pour la fasson dune roube de drap dor rouge et dung porpoint du mesme drap pour monseigneur le prince, compte /120/ pour la fasson de la roube II ff. et pour celle du porpoint I ducat — III ff. IX gr. et demy. Item a livre a Johan Luchiman, le quel foura ladicte roube, en la quelle il mist du sien — XVI dos de fines martres de pars du pris de IX gr. la piesse, de quoy lon fist le collet, les pougnies, les fauttes et les bours dessoubs, enclus XVI gr. pour la fasson — XIII ff. IIIIgr. Summa — XVII ff. I gr. et demy. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de vellu viollet deslivre par mondit seigneur et tallie en sa presence — I ff. et demy. Item a livre a Noblet pour II aunes de cadis, de quoy fust doublee la dicte roube, du pris de ung ff. laune — II ff. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de damasquin rouge brochie dor pour ma dame la princesse, deslivre par mondit seigneur et tallie en sa présence — III ff. Item a livre audit Joham Luchimant lequel a fourre la dicte roube, en la quelle il a mis du sien le bort dessoub et celluy des manches de martres subellines et nestoit pas neuf, fait pache avec luy a V ducas pour les dis bors et pour la penne blanche quest antree aux manches de la dicte roube, enclus I ducat pour la fasson — VI ducas VIII gr. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de ma damisselle Margarite de drap dor deslivre par mondit seigneur et tallie en sa presence — II ff. Item a livre audit Johan Luchiman, le quel foura la dicte roube de gris a X tires, deslivre par Francoys le chambrier de ceulx de ma dame, pour la fasson — I ff. Item a livre a Pierre le coutterier pour la fasson dune coutte per ma damisselle Charlotte de drap dor deslivre par mondit seigneur — II ff. Item a livre a la Noblette pour IIII aunes de toylle rouge de Constance du pris de VI gr. laune de quoy fust droble la dicte coutte — II ff. Item a livre a Jaques le dorier pour VXIIe de bocletes dargent donees (sic) du pris de III gr. XIIe, enclus or, argen et fasson, les quelles furent mises et employes en la dicte coutte — XV gr. Item a livre a Johan Luchimant le quel fourra la dicte coutte de gris a X tires ballies audit Joham par Francoys le chambrier pour la fasson — VIII gr. Item a livre a Guillaume de Marliam pour XX aunes de damasquin gris du pris de III ducas et quart /121/ laune, du quel mondit seigneur fist le marchie a tant, et du quel mondit seigneur fist puis fere et tallier en sa presence une roube pour monseigneur de Genève, une autre roube pour Janus monseigneur, une aultre roube et ung porpoint pour Pierre de Borbon 1, et le sourplus donna a Estor pour fere une roube — LXV ducas. Item a livre a Johan Cathellin pour la fasson de dictes II roubes de monseigneur de Genève et Janus monseigneur, compte I ff. pour la fasson de chescune dicelles — 4 ff. Item a livre a Noblet pour IIII aunes de cadis du pris de I ff. laune de quoy lon doubla les dictes II roubes — IIII ff. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson de la roube et du porpoint dessus nommes de Pierre de Borbon, conte II ff. pour la fasson de la roube et II ff. et demy pour la fasson du porpoint, enclus estouffes et fasson — IIII ff. et demy. Item a livre a Noblet pour III aunes et quart de cadis du pris dung ff. laune de quoy lon drobla la dicte roube de Pierre de Bourbon — III ff. III gr. Item a livre audit Johan Cathellim pour la fasson dung petit pallestout de vellu viollet deslivre par mondit seigneur, enclus fasson, toille et estouffes — X gr. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dung porpoint de vellu noyr deslivre par mondit seigneur, enclus fasson et estouffes — I ff. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dune roube de vellu viollet brochie dargent deslivre par mondit seigneur pour Pierre de Borbon — IIII ff. Item a livre a Johan Luchimant, lequel a fourree la dicte roube de vieillies martres questoient de mondit seigneur expedies audit Johan Luchimant par la mayn de Franche Combe, et en aultres a employé ledit Johan en la dicte roube tant au coullet, aux pougnies, aux fantes des manches et de constes, comme aux bours dessoubs, VIII martres antieres et demy de fines martres brunes du pris dung ducat la piesse et ung ducat pour la fasson — IX ducas et demy. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson dung porpoint de drap dargen vert deslivre pour ledit Pierre de Borbon 2, enclus fasson et estouffes — II ff. et demy. Item a livre a Guillaume /122/ du Four pour une aune de drap noyr de muscinillier de la quelle lon fist ung chapiron brode de plumes de paon et de petis rayons, eschacquete et frengie de fil dor tout au tour — III ducas. Item a livre au tondeur pour la tondeure dicelluy — I gr. Item a livre a la Noblete pour IIII livres de fil dor et de fil dargen du pris de XII ducas la lyvre, ballies et deslivres a maistre Estienne le brodeur, et de quoy ledit maistre Estienne broda tant le chapiron dessusdit comme ung autre chapiron de sattin noyr tout achie et seme de poins minus de fil d’or, de quoy cy dessoubs est faicte mention, rebattu ung ducat et demy dessus toute la quantité — XLVI ducas et demy. Item a livre audit maistre Estienne pour la fasson de brouder ledit premier chapiron de drap de leyre, enclus fasson et tous aultres estouffes hors le fil dor et dargen — XXVIII ducas. Item a livre audit maistre Estienne pour la fasson de brouder le dessusdit chapiron de sattin noyr — IX ducas. Item a livre a Promorosso de Florence pour une aune de sattim vert, de quoy furent drobles les pattes et la couvette dudit chapiron de drap — II ducas. Item a livre a la Noblette pour une aune de tercellin noir, de quoy fust droblee la courvette et les pattes dudit chapiron de sattim noyr — XIII gr. Item a livre a la Trufette pour VIII onces de frenges de fil dor et de soye noyre mises et employés audit chapiron de sattim, des quelles la plus grant partie estoit de fil dor et quasi tout — VIII ducas. Item a livre a Johan Cathellin pour la fasson des II chapirons brodes dessus dis, enclus fasson et estouffes — IIII ff. Item a livre a Simonet du Bosc pour III aunes descarlatte du pris de VIII ducas laune, de la quelle lon fist ung chapiron detoppe pour monseigneur le prince, deux pars de chausses pour monseigneur le duc et autant pour monseigneur le prince — XXI ducas. Item a livre a la Truffette pour une once et demy de frenges de fil dor et de soye mises audit chapiron — I ducat et demy. Item a livre audit Simonet pour ung VIIIe daune de la dicte escarlatte ballie pour ledit chapiron de monseigneur le prince — XVIII gr. III quars. Item a livre au tondeur pour la tondeure de ladicte escarlatte —VI gr. Item a livre a Johan Cathellin /123/ pour la fasson dudit chapiron, enclus fasson, toille, jous et estouffes — XVI gr. Item a livre a Janim le chausattier pour la fasson des dictes IIII payres de chausses, enclus toille et fasson — II ff. Item a livre a Guillaume dou Four pour une aune de drap gris de Rouan, de quoy lon fist ung chapiron detoppe pour monseigneur le prince — II ducas et demy. Item a livre au tondeur pour la tondure dudit drap — I gr. Item a livre a Johan Cathellin pour la fasson dudit chapiron, enclus fasson et estouffes — XIIII gr. Item a livre audit Simonet pour une aune et I quart de la dicte escarlatte, de quoy ledit Lois fist faire ung chapiron detoppe pour luy mesme, lequel mondit seigneur voulsit puis avoyr, enclus I ff. pour la fasson — IX ducas VI gr. et demy. Item a livre a Guillaume du Four pour ung tiers daune de drap noyr de muscinillier, de quoy fust droblee la patte dudit chapiron — I ducat. Item a livre au tondeur pour la tondure de la dicte escarlatte et du noyr — II gr. et demy. Item a livre audit Johan Cathellin pour la fasson de XII chapirons de feme de vellu noyr ballie et deslivre par mondit seigneur et tallie en sa présence, et les queulx ma dame donna puis a ses dames, conte pour la fasson dung chescum I ducat, enclus fasson et estouffes — XII ducas. Item a livre a Johan Cathellim pour la fasson de deux paires de manches de drap dor pour ma dicte dame la duchesse et pour une autre payre pour ma dame la princesse, conte pour chescum dicelles de ma dame IIII gr., et pour celles de ma dame la princesse III gr. — XI gr. Item a livre a Johan Luchinant le quel a reffournie une roube de drap dor gris et pers de ma dame, en la quelle est entre IIc LVI menus vars a rayson de XVII ducas le millier, enclus ung ducat pour la fasson — V ducas III gr. I quart. Item a livre audit Johan pour une roube de ma dame quil reparellia — IIII gr. Item a livre a Johan Luchimant le quel a reffourre du commandemant que dessus une roube pour Perrin dAntioche de cadis viollet, en la quelle ledit Johan a mis et employe cest assavoyr aux monstres XVI dos de martres du pris de VI gr. la piesse et au cors de la dicte roube demy mantel de ventres de martres du pris de XVI ducas le mantel, enclus demy ducat pour la /124/ fasson — VIII ducas et demy, et — VIII ff. Item a livre audit Johan Luchimant le quel fourra ung chapiau pour monseigneur le prince en que il mist pres que une prau de Romanie — IIII gr. Le XIIIIe jour dudit moys item a livre a Jaques Munquin pour une garnison dor de saincture mise sus ung tissu brochie dor que ballia madicte dame et poisse la dicte garnison IIII onces VI den. dor, rebatu III onces et XI den. dor a XVIII caras que ledit Jaques receust de mondit seigneur par la main de maistre Lambert le barbier en une garnison despee questoit de mondit seigneur, rebatu aussi XXIII den. dor pour une piesse de coullier que ledit Jaques receust de ma dicte dame, et compte VIII ducas pour la fasson et la taie de lor — VI ducas et XIX den. gr. Item a livre audit Jaques pour deux cloux dor mis sus ung tissu blanc de ma dicte dame poissant deux deniers qui valent I ff., enclus ausi IIII gr. pour la fasson — I ff. IIII gr. Item a livre ledit jour audit Jaques le quel a mis en euvre IIII perleyes et ung diemant et fait le siege dicelles en ung fremalliet de ma dame, en quoy il a mis de son or IIII den., conte pour chescun den. VII gr. et pour la fasson deux ducas — II ff. IIII gr. et II ducas. Item a livre ledit jour audit Jaques le quel a mis XXXVI perles pendens deslivre a luy par ma dame en ung collier pour ma dicte dame, en quoy il a mis IIII den. de son or qui vault II ff., conte II ff. pour la fasson — IIII ff. Item a livre a la Noblette pour une aune de tercellin blanc, de quoy lon fist une bannière de trompete des armes de Savoye, ballie et deslivre du commandemant que dessus a Trerci trompete des mennestries — II ff. IIII gr. Item a livre a la Noblette pour III onces et ung VIIIe donce de frenges de soye blanche, et pour VI once III quars de frenges de soye vermellie, et pour XII onces de corjous, moches et bottons de soye blanche et rouge et de fil dor, qui sunt en summe XXI once III quars et demy, du pris de VIII gr. lonce lune comportant lautre — XIIII ff. VII gr. Item a livre a Johan le pointre pointat la croys blanche de la dicte livree de bapture dargent a mode de /125/ damasquin a jour, et fist coudre la dicte banniere et assuir de tout point, enclus argent, soie et autres estouffes — II ff. II gr. Le XXVIIIe jour dudit moys. Item a livre a la dicte Noblette pour II berretes descarlatte fines a pourter de nuyt, ballies et deslivres par la dicte Noblette a ma dicte dame — IIII ff. Item a livre ledit jour a ung povre novoyant 1 qui menoyt la violle, pour III aunes et I tiers de drap gris du pris de VIII gr. laune, que monseigneur luy donna pour Dieu — II ff. II gr. et II tiers de gr. Item a livre a la Noblette pour une once de tissu noyr estroit sur le quel lon remist la garnison dun collier dor de monseigneur le prince 2 de lordre de Savoye, et en desmora ballie a George de Valpergie, encour pour une autre foys — I ff. VIII gr. Item a livre a Siclat pour IIII aunes de drap blan du pris de II ducas laune, de quoy lon fist une roube et II payres de chausses pour mondit seigneir, enclus IIII gr. pour la tondure — VIII ducas IIII gr. Item a livre a Noblet pour IIII aunes II tiers de blanc de cadis du pris de I ff. laune — III ff. VIII gr. Item a livre a Annequin de Nous pour la fasson de la dicte roube — VIII gr. Item a livre a Janin de Noyon pour la fasson des dictes II payres de chausses, enclus toille et fasson — I ff. Item a livre a la Noblette pour XV aunes et ung tiers de vocassim pers de III gr. laune, pour III aunes et I quart de toille noyre du pris de IIII gr. et demy laune, pour III aunes de toille blanche du pris de VI gr. laune, et pour III onces deux vuytens et demy de soye a coudre du pris de VIII gr. lonce, de la quelle toille, vocassin et soye dessus dictes lon fist III couttes que pour ma dame la duchesse que pour ma dame la princesse, des quelles ledit Loys non ballia point le drap — VIII ff. VIII gr. II den. Item a livre a Jaques le dorier pour XVIIXII de bouclettes dargent dorees du pris de III gr. la XIIe, et les quelles furent mises et employés aux dictes couttes — IIII ff. III gr. Item a livre a Pierre le couttier pour la fasson dicelles — III ducas. Item a livre a Guillaume du Four pour II aunes de noyr de muscinillier du pris de III ducas laune, et pour une aune et ung vuyteyn /126/ de gris de la dicte drapperie du pris de II ducas et demy laune, de quoy lon fist IIII payres de chausses pour mondit seigneur et II payres pour ma dictedame — VIII ducas XVII gr. et III quars, et au tondeur pour la tondeure — III gr. Item a livre a Janin le chausattier pour la fasson dicelles, conte VI gr. chescune payre de mondit seigneur, et II gr. chescune payre de ma dicte dame, enclus toille et fasson — II ff. IX gr. 1. Item a livre a Gillet le chaussattier pour une payre de chausses pour ma dame la princesse — X gr. Item a livre audit Gillet tant pour II payres de chausses pour Loys monseigneur a queue et brayette, pour deux payres pour Janus monseigneur du pris de VIII gr. la payre, lune comportant lautre, comme pour II payres pour ma damisselle Margarite et pour II payres pour ma damisselle Charlotte du pris de V gr. la payre — IIII ff. IIII gr. Item a livre a Jehan Catellin pour un porpoint pour Loys de Chatillion, pour un porpoint pour Francoys de Ravoree, pour un porpoint pour Glaude Ravays, pour un porpoint pour Jaques de Divone, pour un porpoint pour Buord, pour un porpoint pour Olivier et ung autre pour maistre Johant Tabomy ( ?), pour chescung compte pour chescung diceulx I ducat — VII ducas. Item a livre à Annequin de Nous tant pour ung porpoint pour le seigneur de Coudree, pour ung porpoint pour Johan Chaboud, pour ung porpoint pour Gabriel dAvanchier, pour ung porpoint pour Philibert de la Foust, comme pour ung porpoint pour Johan de Curcynge, compte pour chescung porpoint inclus toille et fasson II ff. — X ff. Item a livre audit Gillet pour XII payres de chapiaulx du pris de X gr. la piesse, ballies et deslivres cest asavoyr a chescung des pages dessus prochiennemant en II particulles escrips ung chapiau, qui sont XII en nombre — X ff. Item a livre audit Gillet pour XII payres de chausses grises baillies et deslivres aux XII pages de quoy dessus est faicte mencion, compte pour chescune payre XVIII gr. et rebattu II gr. sus chescune payre des IIII plus petites — XVII ff. IIII gr. Item a livre /127/ audit Gillet pour III aunes de balard de liere du pris de IIII ff. laune et pour III aunes de blanc du pris de VIII gr. laune et fust donnes 1 ledit drap noyr et blanc du commandemant que dessus par ledit Loys a Thiebaut dAvanchier — XIIII ff. Item a livre a Prionorosso pour II aunes et I tiers de vellu noyr playn du pris de III ducas et I tiers laune que mondit seigneur donna a Girard de Genneve pour I porpoint — VII ducas et XVI gr. III quars. Item a livre a Pierre Brassard pour une roube de drap blan fourree de penne blanche que mondit seigneur luy avoit donner des siennes, puis fust de son plaissir que lon la balliast … pour ce que les aultres en avoyent chescung une que leur avoit donnée mondit seigneur — IX ducas. Item a livre aux heyraulx poursuyans, trompetes et mennestriers, et il criarent largesse les jours des noupces de ma dame de Bavière — XII ff.
Summa : — IIIc LXV ff. X gr. p. p. Et — VIc XVI ducas et demy dor.
Cuiquidem rotullo superius inserto est annexa littera domini de mandato, eidem Ludovico Bonnivardi solvendi, librandi et realiter vice domini expediendi, et habita confessione per presidentem et magistros computorum suorum in presenti computo intrandi et sine difficultate qualibet allocandi, data Gebennis die vicesima septembris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto, quam reddit dicto rotullo annexam, sigillo domini sigillatam et manu Francisci Fabri, eius secretarii, signatam. In cuius littere domini dorso scripta est confessio per dictum nobilem Ludovicum facta de dicta et subscripta quantitate, quam habuit a dicto thesaurario causa supradicta recepta, sub anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo et die quinta februarii manu Rubatti signata 2 — IIIc LXV ff. III den. ob gr. p. p. Et — VIc XVI ducas et demy dor.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives /128/ camérales). Registre 92 1 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 278v-284.
XI
Dépenses de Pierre de Menthon pour habiller Madame de Bavière.
Libravit spectabili et potenti viro domino Petro de Menthone militi, cui prelibatus dominus noster Sabaudie dux librari, solvi et realiter vice ipsius expediri voluit et per dictum thesaurarium mandavit, videlicet centum sexaginta unum florenos et octo denarios grossos p. p. sibi debitos causis et racionibus contentis et descriptis in quodam rotulo, cuius tenor sequitur et est talis :
La despense faictez par messire Piere de Menthon par le commandement de montresredobte seigneur monseigneur le duc de Savoye durant le temps quil a demoure a Geneve en la compaignie de Loys Bonivard et vacque pour faire faire les habillemens pour madame de Baviere, tant pour ses nopces comme pour salee en Baviere, comme appert par le role sur celle matière fait par lesdit Loys Bonivard et messire Piere de Menthon. Premierement a vacque ledit messire Piere de puys le III jour davril enclus M IIIIc XLV, quil vint a Geneve par le commandement de mondit seigneur et y a vacque pour faire les chouses dessus dites jusque aut VIIe jour du mois de juing 2 enclus lan dessusdit que madite dame de Baviere se partist de Geneve pour aller son chemyn en Baviere, qui sont en somme LXVII jours a XX gros pour jour, valent — C XI flor. VIII gr.
Item a vacque ledit messire Piere a Geneve a la compaignie dudit Loys et plusieurs foys et en pluseurs jours pour /129/ compter avec les merchans et ouvriers qui ont baillie et fait les choses neccessaire pour madite dame XXX jours de puys le VIIe jour de juing dessus escript jusques aut dernier jour daoust, qui valent a XX gros pour jour comme dessus. — L flor.
Somme — CLXI flor. VIII gr.
Mandat de paiement du duc daté de Genève 11 mai 1446. Reçu de Pierre de Menthon : Genève 22 juin 1446.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 93 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 443-444v.
XII
Dépenses d’une ambassade palatine à l’auberge de la Tour Perse à Genève, du 2 au 9 juin 1445.
Libravit Johanni Suchilly, hospiti turris perse, pro expensis domu sue factis, et ut in parcella tenoris qui sequitur :
Lan de nostre Seigneur M IIIIc XLV, le IX jour du moys de juing, je Guillaume de la Barme, aultrement de Langes, fourrier de montresredoubte seigneur le duc de Savoye, mean la relacion de Guillaume de Vyrie, son maistre dostel 1, de messire Jullian, secretain de Gonra, et de leurs troys serviteurs et de leurs V chevaulx, fait a lostel de Jehan Suchilly, hoste de la tourt perse de Geneve, depuis le second jour dudit moys de juing au souper, jusque le IX jour dudit moys au disner, qui sunt VIII jours entiers, lesqueulx messire Jullian et le dit Gonra estoyent venus en embaserie devers monseigneur le duc de la part du duc de Bavyere, compte pour jour par homme et cheval V gros, inclus XI gros et demy pour extraordenayre quil ont heu, tam en pain, vin, fruyte et melleremans davoyne durans lesdit VIII jours quil ont este a loste dudit hoste, monte en /130/ summe — XVII flor. VII gr. d., par compte et arest fait par moy jadit Guillaume de la Barme lan que dessus M IIIIc XLV et ledit jour que dessus IX jour de juing, et en tesmoing de verite je cy mys mon signet manuel en tesmoing de verite. Guillaume de la Barme dit de Langes.
Mandat de paiement du duc daté de Genève le 25 août 1446, scellé de son sceau et contresigné par de Bosco, son secrétaire, La quittance de l’hôte, écrite au dos de ce mandat, est du 28 mars 1447 et contresignée par Michel Roger.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie, Fo. 403.
XIII
Dépenses du voyage de Marguerite de Savoie et de sa suite de Lausanne à Bâle.
Expense illustris domine duchisse Bavarie eundo a Gebennis Basileam cum eius comitiva.
Allocantur sibi quos solvit et libravit per manus Petri Rostagni, eius clerici et nepotis, personis racionibusque et causis contentis et descriptis in quodam rotulo papireo, tria folia simul suta continenti, cuius rotuli tenor sequitur et est talis :
Librate facte in civitate Basiliensi, eciam illuc eundo et reddeundo, associando illustrissimam dominam nostram dominam Margaritam de Sabaudia, duchissam Bavarie, in eius accessu usque ad eandem civitatem Basilee, et ibi pluribus diebus stando, et hoc per manus Petri Rostagni de Chamberiaco, vicesgerentis nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis. Et primo libravit idem Petrus illustrissime domine nostre predicte pro suis oblacionibus factis in ecclesia Lausannensi manualiter, traditis in eadem ecclesia magniffico domino Johanni de Seyssello, domino Bariacti, marescallo Sabaudie, die prima Junii millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, videlicet — I flor. Renen. auri. Item eadem die de precepto verbali /131/ illustrissime domine predicte, presentibus dicto domino marescallo ac dominis Choutagnie, Jacobi 1 de Claromonte et Johannis Championis, magistri hospicii, mimis Lausannensibus, dono eisdem per eandem dominam facto — XII den. gr. Item Johanni Bruquil de precepto prelibate domine facto in presencia dominorum suprascriptorum dono eidem in helemosinam facto XI junii predicti Melduni — I flor. Sabaudie. Item Peroneto de Campremy ex precepto prefate domine facto in presencia dominorum suprascriptorum pro ipsis dandis dominabus monialibus abbacie de Bellis Vallibus ut constat eciam per quoddam scriptum sua manu signatum annexum supplicacioni dictarum dominarum monialium — V flor. p. p. Item prefate domine duchisse in presencia dominorum marescalli, Bariacti, domini Choutagnie, domini baillivi Vuaudi et Johannis Championis, magistri hospicii, pro oblacionibus suis factis Paterniaci XII dicti mensis junii — VI den. gr. Item eidem domine nostre duchisse, tam pro suis oblacionibus factis in quodam monasterio monialium dicto in Frauenforunio 2 inter Muretum et Bernam, quam pro pane et vino ibidem per societatem expositis, quam summam manualiter dictis dominabus solvit idem dominus marescallus XIII junii — III flor. Reni auri. Item tribus mulieribus quas reperiit domina nostra inter Bernam et Solodorum, dono eis facto in presencia dictorum dominorum marescalli et supranominatorum — VI gr. p. p. Item apud Solodorum quindecima junii pro oblacionibus dicte domine nostre per Johannem Martini traditis — I flor. Reni. Item mimis Solodorii dono per dictam dominam eis facto in presencia dictorum dominorum — II flor. Reni. Item dicto Fassini qui in domo sua hospitatus fuit eandem dominam nostram pro factura duorum scutellorum, quos ipsa domina depingi fecit de armis Bavarie et Sabaudie mixtum in quorum muro ante /132/ eius cameram — I flor. Reni. Item dicto Hans cavalcatori misso a loco de Solodoro apud Gebennas cum litteris dominorum marescalli predicti, eciam domini episcopi Lausannensis, directuus (sic) sanctissimo domino nostro pape ac domino nostro duci Sabaudie, eciam thesaurario, pro suis expensis trium dierum, una extra patriam et alie infra — XVII den. gr. Item apud Balistat XVI junii cuidam mimo ex dono sibi per dictam dominam facto in presencia supradictorum dominorum — VI gr. Item die decima sexta dicti mensis junii millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto viginti quinque flor. Renen. qui dati fuerunt sexcentum armatis et ultra, videlicet maiori parti ex subdictis Bernensium et alteri minori parti ex subditis Solodorii, quos domini sculteti et consules ipsorum locorum miserunt ad associandum in armis usque apud Listat et per unam leucam ultra ipsam dominam duchissam et totam eius comitivam, ne per rotterios offenderentur in transitu, quorum viginti quinque flor. Renen. quindecim dati sunt subdictis Bernensium et alii decem subdictis Solodori, et hoc de precepto expresso prefatorum dominorum episcopi, marescalli et aliorum qui onus huiusmodi conducte habebant. Et sic — XXV flor. Renen. Item die predicta XIIII junii mimis Berne dono eisdem per dictam dominam facto unde fecerunt confessionem datam Berne die XIIII junii millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto manu Johannis Veteris junioris signatam — II flor. Renen. Item predicta die quo exivit Solodorum ipsa domina nostra dedit janitoribus Solodorii in presencia dictorum dominorum — I flor. Reni. Item in civitate Basilee Denisoto, cavalcatori domini nostri ducis Sabaudie, pro expensis suis trium dierum fiendis eundo a Basilea Gebennas cum litteris dominorum eciam Lausannensis et marescalli, directis sanctissimo domino nostro pape et domino nostro duci, ad racionem quinque denariorum gr. pro die — XV den. gr. Item dicto Ans, cavalcatori domini, pro suis expensis quinque dierum fiendis eundo a Basilea Gebennas et pro certis conductis propter pericula, portando litteras sanctissimo domino nostro pape et domino nostro duci — XXX gr. p. p. Item in Basilea magistro /133/ hospicii quindecim flor. Renen. pro expensis plurium Bernensium qui iverunt in armis obviam domino Johanni de Blonay, dicto Lavignie et Jacobo Meynerii usque ad Valdenbourg, apportantibus peccunias et veyssellam pro assecuracione dotis dicte domine nostre duchisse — XV flor. Reni. Item in Basilea mimis domini ducis Bavarie dono eisdem de precepto dicte domine, eciam dominorum episcopi et marescalli — V flor. Reni. Item mimis Basilee eadem racione — II flor. Reni. Item janitori porte hospicii dicte domine nostre in Basilea ibidem constituto ad cognoscendum transeuntes Alamanos et cum eis loquendo de precepto quo supra — I flor. Reni. Item janitoribus porte Basilee in exitu dominorum et dominarum qui associaverunt dictam dominam nostram — I flor. Reni. Item duobus notariis qui aptaverunt, raserunt et receperunt litteras caucionum factarum per dominos marescallum, Choutagnie et Menthonis, super eo quod apponi debent in litteris caucionis dotis dicte domine nostre duo barones loco domini principis Aurayce — IIII flor. Reni. Item cuidam nuncio misso apud Solodorum obviam dictis domino de Blonay, Lavignie et Jacobo Maynerii de precepto quo supra — I flor. Reni. Item hospitibus de Listat pro prandio tercentum brigandorum de Basilea et Berna, qui iverunt obviam dictis domino Johanni de Blonay et Lavignie apportantibus financias, de precepto quo supra, et per manus Johannis Championis, magistri hospicii — XV flor. Reni. Item domino Hermano de Offembourg, militi de Basilea, qui hospitatus est dominam duchissam predictam in eius domo, pro locagio dicte domus XIIII dierum, ac nemore ibidem combusto, inclusis quibusdam mobilibus ibidem perditis, videlicet — L flor. Reni. Item servitoribus dicti domini Hermani pro ipsorum vino, de precepto quorum supra — I flor. Reni. Item LXVI armigeris de Basilea qui associaverunt dominum marescallum ac omnes alios dominos et dominas de Basilea redeuntes, et hoc a Basilea usque prope Valembourg 1 — X flor. Reni. Item pluribus armigeris de /134/ Valembourg qui venerunt eis obviam et discurrerunt toto mane per montes, ne imbochium esset, de precepto quo supra — VIII flor. Reni. Summa — CXLVIII flor. Reni et — XIII flor. VIII den. gr. p. p.
In cuius rotuli supra inserti pede est descripta attestacio supradictarum libratarum, per egregium et potentem virum dominum Johannem de Seyssello, dominum Bariacti et Ruppecule, marescallum Sabaudie, facta, data apud Muretum die octava jullii anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, manu Vincencii de Ruppe secretarii domini signata. Et allocantur sibi vigore premissorum, nec non et per litteram domini de mandato, per presidentem et magistros computorum suorum in presenti computo intrandi et sine difficultate qualibet allocandi, datam Gebennis die vicesima prima augusti anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, quam reddit dicto rotulo annexam, sigillo domini sigillatam et manu Vincencii de Ruppe eius secretarii signatam — XIII flor. VIII den. gr. p. p. et CXLVIII flor. Renen.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 92 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 222-224 v. /135/ Suit immédiatement dans ce Registre ce qui forme le sujet de la Pièce justif. XIV. De là se reporter successivement aux Pièces justif. XXII, XXIII et XX pour avoir la suite ininterrompue des articles de compte, tels qu’ils se succèdent dans ce Registre 92, où l’ordre chronologique n’est pas toujours observé.

Sceau de Georges de Saluces, évêque de Lausanne
D’après un acte de 1441 des Archives d’Etat de Fribourg, Châtel-Saint-Denis 31
XIV
Dépenses du transport de joyaux, vaisselle et numéraire pour le premier acompte de la dot de la duchesse de Bavière.
Expense conducte LM flor. Renen. pro primo termino dotis illustrissime domine duchisse Bavarie 1.
Allocantur sibi quos pro domino solvit et libravit per manus Jacobi Meynerii, eius vicesgerentis, personis racionibusque et causis contentis et descriptis in quodam rotulo papireo, quinque folia simul suta continenti, per spectabilem consanguineum fidelemque sincere dilectum dominum Johannem de Seyssello, dominum Bariacti et Ruppecule, marescallum Sabaudie, nec non Stephanum Rosseti ex magistris computorum, consiliarios domini, et de eiusdem domini precepto particulariter visitato. Cuius rotuli tenor sequitur et est talis :
Librate facte per nobilem Johannem Marescalci, thesaurarium Sabaudie generalem, manibus Jacobi Meynerii, ad causam solucionis et conducte quinquaginta millium florenorum Renensium, pro primo termino dotis illustrissime domine Margarite de Sabaudia, duchisse Bavarie, fiende in civitate Basilee, ut sequitur. Et primo libravit Girardo Socii, Claudio Lombardi et aliis sociis suis, numero undecim realiter, die XXIIII mensis junii millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, pro eorum salario et expensis pro portu (sic) trium archarum apportatarum per eosdem a domo fratrum predicatorum de Palacio Gebennis, in quibus archis erant reposite certe magne quantitates veysselle /136/ argentee et certorum jocalium, per sanctissimum dominum nostrum tradite, usque ad domum Stephani Achardi mercatoris Gebennensis, illam in custodiam sibi tradendo nomine dicti thesaurarii, facto pacto cum eisdem Girardo et Glaudio pro tanto, videlicet — V den. III quartos gr. Libravit Janino de Loya, carpentatori, pro factura octo queyssiarum fieri neccessariarum ad portandum certam partem predicte veysselle cum certis peccuniarum auri et argenti quantitatibus a civitate Gebennarum usque ad dictam civitatem Basilee, pro dicto primo termino dicte solucionis ibidem fiende, ad racionem pro qualibet septem ipsarum queyssiarum longitudinis trium pedum cum dimidio et latitudinis ac altitudinis unius pedis cum dimidio, sex den. gr., et pro alia que fuit maior aliarum, in qua fuit reposita una magna navis argentea, octo den. gr., inclusis postibus et tachiis in dictis queysiis implicatis, pacto facto cum eodem pro tanto die XXVI junii anno predicto Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto — IIII flor. II den. gr. p. p. Libravit dicto Cambiay imballatori pro rebus subscriptis ab eodem emptis, primo pro precio quindecim ulnarum grosse tele pro faciendo duas grossas balas vocatas girbes, factas de dictis queysiis, qualibet ulna precio unius den. gr. — XV den. gr. Necnon pro precio unius duodene et octo cordarum primarum, de quibus dicte queyssie ad modum facturarum ballarum fuerunt ligate, qualibet corda precio tercii unius den. gr. VI den. II tercios gr. ac pro precio quinque grossarum cordarum, de quibus fuerunt ligate dicte grosse bale seu girbes et imballate, ac una alia grossa corda pro ligando dictas girbas super curru, precio — VII den. ob. gr. Eciam pro grosso filo janue de quibus dicte grosse bale fuerunt sute et tachiis per eum traditis pro clavellando coperculo dictarum queyssiarum — ob. gr. Et que quantitates ascendunt ad quantitatem subscriptam, eidem solutam die XXVIII mensis junii anno predicto — II flor. V den. II tercios unius den. gr. p. p. Libravit eidem Cambiay dicta die pro factura dictarum duarum grossarum ballarum seu girbarum, eciam et ligatura dictarum queyssiarum ad /137/ modum ballarum ligatarum, tam pro suis et cuiusdam alterius imballatoris, ipsum ad hec faciendum juvantis, salario et expensis, facto pacto cum eodem pro tanto — X den. gr. Libravit Johanni Ligetti appothecario dicta die pro precio duarum librarum cotoni ab eodem empti, qualibet libra — III den. gr. et uno quaterno papiri strassie 1 precio — I quart. gr., pro involvendo certa jocalia in quadam queyssia et suis escoys reposita et pro una butiqua in qua fuit unus grossus fermalius ex dictis jocalibus repositus ad illa portanda ad dictum locum Basilee, cum aliis jocalibus — I quartum gr., que particule ascendunt ad — VI den. ob. gr. Libravit Guioneto Mercerii de Melduno die ultima mensis junii anno predicto per dominum Johannem de Blonay militem conductorem a domino deputatum supradictarum jocalium, veysselle et peccuniarum, misso a dicto loco Melduni usque Basileam cum litteris eiusdem clausis directis domino marescallo Sabaudie, domino Barjacti, ubi … aderat cum prelibata domina duchissa Bavarie, notifficando eidem domino marescallo adventum predictarum rerum, eciam ad habendum nova ab eodem de securitate iteneris (sic) a loco Solodori usque ad civitatem Basilee, expectando in dicto loco Solodori responsum super premissis, pro suis salario et expensis, pacto cum eodem ad tantum facto — III flor. Reni. Libravit die prima jullii anno predicto in loco de Alber 2 pro pontanagio ibidem soluto pro transitu currus cum supradictis rebus una eciam cum aliis personis ipsum currum conducentibus — II den. I quart. gr. Libravit ad expensas triginta sex hominum armigerorum in Solodoro per communitatem ipsius loci traditorum ad concomittandum supradictum currum cum rebus predictis a loco predicto Solodori usque ad locum de Vallembourg, factas die secunda jullii anno predicto millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, tam in loco de Balistat ubi pransi fuerunt, quam in meranda et potu in loco de Languenbrug prope locum de Vallembourg, /138/ quam in cena in ipso loco de Vallembourg, omnibus inclusis — IIII flor. Reni. Et — II den. I quart. gr. Libravit dicta die predictis triginta sex hominibus armigeris pro eorum salario ultra expensas predictas sibi eundo factas prout supra sibi expeditas de precepto dicti domini de Blonay — II flor. Reni. Libravit die tercia jullii anno predicto in dicto loco de Vallembourg cuidam homini dicti loci pro reparando itenera ibidem ad faciliorem transitum dicti currus — III quartos gr. Libravit cuidam cavalcatori misso dicta die per communitatem de Listat usque Vallembourg cum litteris dicte communitatis directis castellano et dicte communitati de Vallembourg ad habendum armigeros dicti loci pro associando currum cum supradictis rebus usque ad locum de Listat, pro eius salario et expensis — VI den. gr. Libravit cuidam alteri cavalcatori iterata vice post adventum supradicti cavalcatoris, misso a dicto loco de Listat apud Vallembourg ad habendum nova de securitate iteneris, pro eius salario et expensis de precepto quorum supra sibi expeditos dicta die — VI den. gr. Libravit in dicto loco de Vallembourg pro potu castellani dicti loci et quorundam aliorum ipsum associancium ibidem facto antequam separaverit locum ad predicta associandum — VII den. ob. gr. Libravit dicta die tercia jullii IIIIxx armigeris de ipso loco de Wallembourg per castellanum et communitatem ipsius loci traditis ad concomittandum currum cum rebus predictis usque ad locum de Listat, et hoc pro eorum salario et expensis, sibi donatis de jubsu cuius supra domini Johannis de Blonay ac nobilis Johannis Championis, qui illuc venerat cum certis armigeris per comunitatem Basilee ibidem missis, pro associando et conducendo predicta a dicto loco de Listat usque in dicto loco (sic) Basilee, expeditos in manibus castellani ipsius loci de Vallembourg, videlicet — X flor. Reni. Libravit duodecim armigeris Solodori ex alliis armigeris per dictam comunitatem ut supra traditis, qui currum cum rebus predictis associaverunt ab ipso loco Solodori usque ad Vallembourg cum aliis supra jamdictis, et ulterius ab ipso loco de Vallembourg usque ad locum de Listat cum aliis /139/ armigeris de Vallembourg, pro eorum expensis fiendis in revertendo ad locum suum Solodori, de precepto quorum supra, expeditos dicta die — II flor. Reni. Libravit dicta die triginta septem armigeris, incluso uno cavalcatore, de loco de Listat, qui missi fuerunt per comunitatem dicti loci de Listat per itinera, montes et alia loca extranea a viis publicis tendenciis a loco de Listat ad dictum locum de Vallembourg et usque Basileam, ad decoperiendum et sciendum si per dicta loca essent aliqui ex armigeris Hostrie qui dietim per dicta loca insidiabant supradictis comunitatibus ad illos evittandum, sibi expeditos de precepto quorum supra domini Johannis de Blonay et Johannis Championis, pro eorum salario et expensis — III flor. Reni. Libravit pro locagio quatuor equorum locatorum in dicto loco de Balistat dicta die, qui traditi fuerunt quatuor ex dictis armigeris dicti loci de Listat, qui precedebant currum expiando itinera, nemora et alia loca ad sciendum securitatem iteneris, videlicet — IIII den. gr. Libravit Anthonio Scransel de Solodoro armigero tradito per comunitatem Solodori ultra alios armigeros ad associandum currum cum rebus predictis usque ad locum Basilee, et cum fuit in Basilea continue stetit cum tota comitiva ibidem existente cum domina duchissa Bavarie et in regressu semper precessit totam comitivam per unam leucam vel circa semper expiando securitatem itineris potissime usque ad locum Solodori ad hoc destinato, per dominum marescallum, pro eius stipendiis, inclusis decem den. ob. gr. pro eius expensis factis dum stetit in civitate Basilee, sibi traditos et expeditos de jussu dicti domini marescalli die octava jullii anno predicto — III flor. Reni. Et — X den. ob. gr. Libravit dicto Claux de Rotulo charrotono habitatore Gebennarum, qui cum suo curru cum sex equis supra dictam veyssellam et peccuniam in ballis et queysiis predictis existentem portaverunt a Gebennis usque ad locum Basilee, pro suis duorumque suorum famulorum salario et expensis, pacto facto cum eodem per dominum Johannem de Blonay pro tanto — XX flor. Renen. Libravit pro locagio quinque equorum ad locagium captorum apud Balistat ad /140/ refforciandum alios equos ducentes currum predictum usque ad summitatem montis supra dictum locum de Balistat existentis, sibi locari promissorum in dicto pacto cum eodem ut supra facto — XII den. gr. Libravit … 1 secretario comunitatis Basilee pro scriptura litterarum depositi supra dictorum jocalium et veysselle penes consolatum Basiliensem traditorum, per ipsum receptarum et expeditarum in forma debita, dicto domino marescallo sibi expeditarum, de eiusdem domini marescalli precepto, die septima jullii anno predicto — V flor. Renen. Libravit in quatuor pellibus pergameneis emptis ibidem apud Basileam per Vincencium de Ruppe, secretarium domini, pro scribendo litteras ipsius depositi ac confessionis de recepta certarum quantitatum peccuniarum in exoneracionem solucionis primi termini dotis predicte, eciam et certarum aliarum litterarum, videlicet — VI den gr. Libravit cuidam scriptori dicto Barbe, qui fecit copiam procuratorii potestatis dominorum ambassiatorum domini ducis Bavarie, eciam litteras de confessione et recepta per eosdem facta de peccuniarum quantitatibus per ipsos receptis, eo copiatas, quod illarum originalia penes dominum remanserunt, ac eciam scripsit unam litteram allocandi super ipsis copiis annexam, pro eius pena et labore, videlicet — VI den. gr. Libravit ad expensas domini Johannis, domini de Blonay, militis, factas eundo a Gebennis Basileam predicta jocalia, veyssellam et peccunias conducendo, per dominum ad hec deputati, cum quinque equis et totidem personis, ad que vacavit tam eundo standoque ibidem et negociando, quam inde ab ipso loco Meldunum reddeundo spacio undecim dierum, inceptorum die XXVIII inclusive mensis junii et finitorum die nona exclusive mensis jullii anno predicto, ad racionem pro quolibet equo et persona per diem VII den. gr. — XXXII flor. I den.,gr. p. p. Libravit ad expensas nobilis Guilliermi de Balma dicti Asne, altero (sic) ex conducentibus jocalia, veyssellam et financias predictas, factas a Gebenniis eundo ad civitatem Basilee cum supranominato domino Johanne de Blonay et alliis huiusmodi /141/ conductoribus, ad que vacavit cum duobus equis et totidem personis tam eundo, stando et negociando, quam inde a dicto loco Basilee apud Gebennas reddeundo, per duodecim dies inceptos die XXVIII inclusive junii et finitos die vicesima 1 exclusive mensis jullii anno predicto, ad racionem pro equo et persona VII den. gr. per diem — XIIII flor. p. p. Libravit ad expensas nobilis Otthononi de Lavigniaco, castellani Mureti, eciam ex conductoribus predictorum jocalium, veysselle et peccunie factas a dicto loco Mureti ad dictum locum Basilee cum supranominatis domino Johanne de Blonay et aliis conductoribus prodictarum rerum, ad que vacavit cum tribus equis et totidem personis, tam eundo, stando, negociando, quam inde a dicto loco Basilee apud Muretum reddeundo spacio septem dierum incohatorum die prima inclusive mensis jullii et finitorum die octava exclusive eiusdem mensis anno predicto ad racionem predictam pro quolibet equo et persona per diem, videlicet — XII flor. III den. gr. p. p. Libravit ad expensas sui ipsius Jacobi Meynerii, unius sui famuli et duorum equorum suorum factas causa predicta, ad que vacavit cum supranominatis separando a dicto loco Gebennarum et eundo ad locum Basilee, standoque et negociando ibidem cum supranominatis et inde Gebennas reddeundo per duodecim dies inceptos die XXVIII inclusive mensis junii et finitos die decima exclusive jullii anno eodem ad dictam racionem — XIIII flor. p. p. Libravit ad expensas unius equi ex someriis domini, quem a dicto loco Gebennarum ad dictum locum Basilee supranominati conductores secum duxerunt, financiis et certis jocalibus oneratum, ad racionem pro die qualibet trium den. gr., inclusis omnibus melioramentis qualibet die sibi datis per tempus et spacium supradictorum duodecim dierum, videlicet — III flor. p. p. Libravit ad expensas Petri Bruni, famuli someriorum domini, quem reperit in loco de Vallembourg reddeundo a dicto loco Basilee, ubi cum uno ex someriis domini iverat cum prelibata domina duchissa Bavarie, ibidem de financiis reportatis a loco Basilee, quas supranominati ambassiatores Bavarie /142/ recipere recusaverunt, 1 ipsum somerium cum alio somerio premencionato de predictis peccuniis oneraverunt, illas sibi dividendo, eo quod alius predictus somerius nimis onerabatur. Et vacavit veniendo a dicto loco de Vallembourg usque ad civitatem Gebennarum per tres dies, videlicet a die septima inclusive usque ad decimam exclusive mensis jullii anno predicto, ad racionem septem den. gr. pro die qualibet — XXI den. gr. Libravit qui perduntur in solucione eisdem dominis ambassiatoribus Bavarie facta de summa — IIIc LXVII ducatorum ponderis quinque marcharum unius uncie viginti duorum denariorum cum dimidio auri, emptorum tam a Guillermino de Marliano quam pluribus aliis personis ad racionem viginti duorum denariorum grossorum pro singulo ducato de moneta, a sanctissimo domino nostro papa receptis pro dicta solucione fienda, quam auri summam convertendo ad florenos Renenses, scilicet ad IIIIxx VI flor. Renenses pro qualibet marcha; ad quam racionem huiusmodi quantitatis solucio facta fuit dictis dominis ambassiatoribus, in presencia et de precepto quorum supra, quoniam ad aliam racionem illos ipsi domini ambassiatores recipere recusarunt. Et sic tradendo dictam marcham ducatorum auri ad racionem dictorum IIIIxx VI flor. Renensium, perduntur — XXXIIII flor. p. p. Libravit qui perduntur in solucione dictis ambassiatoribus facta de summa quadraginta ducatorum tam Venetorum quam Ungarorum, emptorum pro ut et ad racionem predictam eisdem ambassiatoribus traditorum, scilicet quatuor ducati ad racionem quinque florenorum Renensium, in presencia et de precepto prefatorum dominorum episcopi Lausannensis et marescalli Sabaudie, quoniam ad aliam racionem ipsi domini ambassiatores recipere renuerunt. Et sic ad eandem racionem perduntur pro singulo ducato tres quarti unius denarii gr. qui ascendunt ad — II flor. VI den. gr. Summa — CXXVII flor. IIII den. et VItus unius den. gr. p. p. Et — LII flor. Renen. ad XVII den. ob. gr. /143/
Et allocantur sibi dicte et subscripte quantitates vigore premissorum, nec non et per litteram domini de mandato per presidentem et magistros computorum suorum in presenti compute intrandi et sine difficultate qualibet allocandi, datam Gebennis die vicesima septima mensis augusti anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, quam reddit dicto rotulo annexam, sigillo domini sigillatam et manu Francisci Fabri eius secretarii signatam — CXXVII flor. IIII den. et VItus unius den. gr. p. p. —Et — LII flor. Renen. ad XVII den. ob. gr.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 92 de la Trésorerie générale de Savoie. Fol. 224v-229. Pour la suite du Fol. 229, voir la Pièce justif. XXII.

Sceau de Jean de Blonay
D’après un acte de 1441 des Archives d’Etat de Fribourg, Châtel-Saint-Denis 31
XV
Bâle, 25 juin 1445.
Les représentants du comte palatin et du duc de Savoie conviennent de canceller certains mots 1, exactement désignés, de l’acte, reproduit tout au long, par lequel les cautions du comte palatin garantissent le douaire de Marguerite de Savoie et la restitution éventuelle de sa dot. Les quatre représentants (oratores) du comte palatin sont : /144/ le baron Conrad Pincerna in Elpach, le chevalier Reynhard de Nypurg, Conrad Leingvelt et Jean Ernst, docteur en décrets et custode de l’église de Worms. Les cinq représentants du duc de Savoie sont : Georges, évêque et comte de Lausanne, Jean de Seyssel, seigneur de Barjat et de la Rochette, maréchal de Savoie, Jean de Montluel, seigneur de Choutagne, Guillaume, seigneur de Menthon, chevalier, et Jacques de Challand, seigneur d’Aymaville. Cette convention fut passée à Bâle dans la maison de résidence habituelle de Louis, prêtre de Sainte-Cécile à Rome, ordinairement appelé le cardinal d’Arles, le vendredi 25 juillet 1445, la cinquième année du pontificat de Félix V, en présence du dit cardinal, d’Etienne 1, évêque de Marseille, de Thomas de Courcelles 2, in sacra pagina professore, et de Philippe de Saint-Albin, chanoine de Marseille. L’acte est validé par les souscriptions et les seings manuels de trois notaires : le susdit Jean Ernst, qualifié de clerc du diocèse de Munster, Hugue de Beea 3, prêtre du diocèse de Maurienne, et Henri Piot, clerc du diocèse de Besançon.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 5. Original sur parchemin de 60cm. X 62cm.
/145/
XVI
Bâle, 25 juin 1445.
Les trois représentants laïques du comte palatin, susmentionnés 1, promettent que leur maître délivrera un autre acte de garantie du douaire de Marguerite de Savoie et de la restitution éventuelle de sa dot, sans les ratures dont est entaché le précédent, si le duc de Savoie n’en est pas satisfait. La procédure, à suivre dans ce cas est la suivante : le duc de Savoie devra le faire savoir au cardinal d’Arles jusqu’au 20 juillet suivant. Celui-ci en avisera le comte palatin dans le courant du mois de juillet, et ce dernier fera remettre à Bâle un autre acte sans défaut dans le courant du mois d’août. Les trois mêmes promettent que si leur maître faisait preuve de quelque négligence, chacun d’eux enverrait à Bâle un noble avec quatre suivants pour y tenir otage à leurs frais, jusqu’à ce que les conditions ci-dessus convenues fussent remplies. Fait à Bâle dans la maison du cardinal d’Arles le vendredi 25 juin 1445.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 6. Original sur parchemin de 46cm. x 23 1⁄2 cm., y compris un repli de 5 1⁄2 cm., avec trois sceaux ronds de cire brune de 3 1⁄2 à 4cm. de diamètre, pendant sur double queue.
XVII
Bâle, 4 juillet 1445. — Mémoire relatif à la garantie des quarante-cinq mille florins restant à devoir sur le premier acompte de la dot.
Memoriale super assecuratione reste prime solutionis dotis illustrissime domine duchisse Bavarie. /146/
Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, die dominica quarta mensis jullii, in civitate Basiliensi, in domo habitationis reverendissimi in Christo patris domini cardinalis Arelatensis, ipsoque sequentia tractante, inter reverendum in Christo patrem dominum Georgium de Saluciis, episcopum Lausannensem, ac magnifficos dominos Johannem de Seyssello, dominum Bariacti Ruppecule, marescalum Sabaudie, Johannem de Montelupello, dominum Choutaignie, Guillermum, dominum Menthonis, Johannem, dominum de Blonay, milites, et Jacobum de Challand, dominum Ayme Ville, consiliarios et ambaxiatores illustrissimi principis domini nostri domini Ludovici ducis Sabaudie, et illic presentes et personaliter constantes, ex una parte, et magnifficum ac spectabiles dominos Raynhardum de Niipperg, militem, et magistrum Johannem Genesti (sic 1), custodem maioris ecclesie Womaciensis (sic), consiliarios, ambaxiatores ac procuratores illustrissimi principis domini nostri domini Ludovici, Dei gratia comitis palatini Reni, sacri Romani Imperii archidapiferi et electoris principis, ducis Bavarie, etc., ibidem eciam presentes, partibus ex altera, videlicet supereo quod cum in contractu matrimonii pridem celebrati inter ipsum illustrissimum dominum nostrum ducem Bavarie, et inclitissimam dominam nostram dominam Margaritam de Sabaudia, ipsius domini nostri ducis Sabaudie sororem, idem dominus dux Sabaudie convenerit pariter et promiserit realiter solvere in civitate Basiliensi, quamprimum ipsa domina nostra illic applicaret, prefato domino duci Bavarie, seu per eum ad hec deputandis, quinquaginta millia florenorum Renensium pro prima solucione dotis ipsi domine nostre constitute, prout in instrumento dicti contractus matrimonii super hoc confecto premissa latius videntur contineri. De qua tamen summa quinquaginta millium florenorum Renensium prefatus dominus noster dux Sabaudie, variis causantibus oneribus sibi a conclusione dicti contractus citra inopinate superventis, eciam quia floreni Reni in pecunia numerata tam repente reperiri non potuerunt, prensencialiter solvere non valuit /147/ preterquam quinque millia florenorum renensium per prefatos dominos ambaxiatores Bavarie procuratorio nomine ipsius illustrissimi domini ducis Bavarie in bona pecunia numerata receptos et habitos, et de quibus quittanciam opportunam nomine ipsius domini ducis Bavarie prefatis dominis ambaxiatoribus Sabaudie nomine ipsius domini ducis Sabaudie tradiderunt. Ecce quod prefati domini ambaxiatores Sabaudie, volentes nomine ipsius domini nostri ducis Sabaudie securos reddere eundem illustrissimum dominum ducem Bavarie suosque prenominatos ambaxiatores, hic pro eo agentes, de residuo dictorum quinquaginta millium florenorum Renensium eiusdem prime solucionis dotalis ad solvendum restante, quod residuum seu resta est summa quadragintaquinque millium florenorum Renensium, conveniunt et promittunt nomine prefati domini ducis Sabaudie, eisdem dominis ambaxiatoribus domini ducis Bavarie et pro eo agentibus, quod ipse dominus dux Sabaudie effectualiter et absque quacumque excepcione persolvet eidem domino duci Bavarie aut per eum ad hec deputandis dictam summam quadraginta quinque millium florenorum Renensium restantem, et hoc videlicet in villa Francfordie infra diem vicesimam proximi mensis Septembris aut in presenti civitate Basilee infra diem quindecimam eiusdem mensis septembris. Quinymo ipsi domini ambaxiatores Sabaudie erga predictum dominum ducem Sabaudie toto posse procurabunt omnemque operam possibilem dabunt, quod ipsa solucio reste quadragintaquinque millium florenorum Renensium fiet eidem domino duci Bavarie, seu ab eo deputandis, in predicta villa Francfordie infra dictam diem vicesimam proximi mensis septembris. Pro cuius residui tutiori assecuracione ipsi domini ambaxiatores Sabaudie predictis dominis ambaxiatoribus Bavarie tradunt litteras patentes ipsius domini ducis Sabaudie, eius sigillo cera rubea impendenti sigillatas, datas Gebennis die vicesima sexta junii, per quas juramento suo euvangeliis Dei tactis ac sub obligatione omnium bonorum suorum, etiam bona fide in verbo principis promittit infra proximas nundinas Francfordie eidem domino duci Bavarie /148/ infallibiliter persolvere illam summam ex predicta prima solutione dotis restantem, que per dictos eius ambaxiatores arrestabitur et concludetur cum dictis dominis ambaxiatoribus Bavarie, prout ex ipsarum cautionis litterarum tenore apparere potest, quas ipsi domini ambaxiatores Bavarie penes se retinuerunt. Preterea dicti domini ambaxiatores Sabaudie, affectionem integram obstendentes quam idem dominus dux Sabaudie erga prefatum dominum ducem Bavarie eius fratrem gerit affectatque solutionem huiusmodi summe restantis predicto domino infallibiliter fieri, ultra dictas cautionis litteras in assecurationem eiusdem solutionis ut premittitur fiende, tradunt in pignus et depositum in manibus spectabilium dominorum magistri civium et consulatus civitatis Basiliensis, omni tamen periculo dicti domini ducis Sabaudie, jocalia et veyssellam eiusdem domini ducis Sabaudie, que particulariter designantur et specifficantur in litteris dictorum dominorum magistri civium et consulatus Basiliensis, quarum duplum in publica forma dictis dominis ambaxiatoribus Sabaudie, et aliud duplum eisdem ambaxiatoribus Bavarie, expedita sunt; quarum veysselle et jocalium valorem ultra dictam summam restantem longe ascendere asserunt. Promittuntque et conveniunt bona fide ipsi domini ambaxiatores Sabaudie nomine quo supra memoratis dominis ambaxiatoribus Bavarie, etiam nomine predicto, quod dicta jocalia et veyssella a loco custodie, deposito et pignore predictis, per ipsum ducem Sabaudie aut alium quemquam non removebuntur seu astrahentur vel postulabuntur rehaberi, ymo sub periculo prefati domini ducis Sabaudie in illis custodia et pignore remanebunt quousque per ipsum dominum ducem Sabaudie de predicta resta, que est quadragintaquinque millium florenorum Renensium ipsi domino duci Bavarie integraliter fuerit satisfactum. Etiam cum omni alia solempnitate jurisque et facti renuntiatione ad hec necessaria pariter et opportuna. Quibus omnibus per prefatos dominos ambaxiatores Bavarie plenissime exauditis, huiusmodi obligationes, solutionumque in terminis et locis predictis promissiones, veysselle et jocalium impignoraciones, et alia superius conventa, preterquam receptionem /149/ pecunie numerate, sicut vigore contractus matrimonii fieri debebat, et jam de summa quinque millium florenorum Renensium factum est, ipsi domini ambaxiatores Bavarie absoluti et in vim expedicionis seu conclusionis diffinitive non acceptaverunt seu acceptant, verumptamen illa omnia que satis inter tales principes fratres videntur convenientia referre volunt et intendunt eidem domino duci Bavarie, sperantes quinymo bona fide promittentes, erga eundem omnem operam eis possibilem dare, quod in illis suum assensum prebebit. Insuper inter ipsos dominos utriusque partis ambaxiatores actum est et expresse conventum, presertim per eosdem ambaxiatores Sabaudie, quod prefatus illustrissimus dominus dux Bavarie non teneatur dotalicium supradicte illustrissime domine eius consortis assignare, non obstantibus ipsis quinque millibus florenorum Renensium jam receptis, quousque sibi de dicta summa restante, videlicet quadraginta quinque millium florenorum, integre fuerit satisfactum, non obstantibus quibuscumque litteris et promissionibus jam forte super hoc confectis. Attamen quia ut prenarratur ipsius summe restantis solutio fieri debet in Francfordia infra diem vicesimam proximi mensis septembris aut in hac civitate Basiliensi infra diem quindecimam eiusdem mensis, idcirco procurabunt cum effectu ipsi domini ambaxiatores Sabaudie quod per ipsum dominum nostrum ducem Sabaudie certifficatio fiet prefato domino duci Bavarie saltim in loco Heldeberge, locis videlicet Francfordie vel Basilee ubi dicta solutio fieri debebit et eligetur, secundum tempus superius ordinatum, et hoc ante quam ipsum tempus evenerit per quindecim dies, sic quod ad notitiam eiusdem domini ducis Bavarie evenire possit. In quorum omnium testimonium prefati domini ambaxiatores utriusque partis huiusmodi memoriale per me Vincentium de Ruppe, ducalem Sabaudie secretarium, signari et confici jusserunt, quod inde sigillis prefatorum reverendi domini episcopi Lausannensis, parte ambaxiate Sabaudie, et magniffici domini Reynhardi, parte ambaxiate Bavarie, corroboraverunt et sigillaverunt ad majorem premissorum firmitatem.
De Ruppe.
/150/Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No7. Original sur papier, de quatre pages mesurant 21,5cm x 29cm Les deux sceaux annoncés manquent. Leur marque sur le papier, avec quelques traces de cire rouge, est encore visible, à gauche de la signature du notaire De Ruppe. Celui qui était le plus à gauche avait 4cm de diamètre, l’autre 3cm.
XVIII
Heidelberg, 8 juin 1445. — Louis, comte palatin, donne procuration à trois de ses fidèles : Reinhard Nyperg, Jean Ernst et Henri de Fleckenstein, pour recevoir les 50 000 florins, premier acompte de la dot de sa fiancée, ou une partie de cette somme, et pour en délivrer quittance.
Ludovicus, Dei gracia comes palatinus Reni, sacri Romani imperii archidapifer, princeps elector et Bavarie dux, universis et singulis ad quos presentes pervenerint, harum tenore litterarum notificamus, quod de fidelitatibus, industriis et providis maturitatibus fidelium nostrorum dilectorum Reinhardi de Nyperg, militis, magistri Johannis Ernesti, custodis maioris ecclesie Wormaciensis, et Heinrici de Fleckenstein, armigeri, multipliciter confidentes, ipsos et quemlibet eorum insolidum coniunctim et divisim, ex certa nostra sciencia et assensu, veros nostros certos legittimos et indubitatos procuratores, actores, factores, negociorum gestores et nunccios speciales fecimus, constituimus et ordinavimus, facimus, constituimus et ordinamus, et plenaria potestate nostra fulcimus ad petendum, exigendum, levandum et recuperandum, pro nobis et nostro nomine, ab illustri principe domino Ludovico duci Sabaudie, Chablaisii et Auguste, etc. (sic), fratro nostro carissimo, aut eius nuncciis et ad hoc deputatis, aut quorum interest vel interesse poterit, summam quinquaginta milium florenorum Renensium legalium, nunc in tempore tradicionis et recepcionis illustrissime domine Margarethe de Sabaudia, /151/ sponse nostre dilectissime, in Basilea solvendorum, aut quamcunque eiusdem summe partem, et de eadem summa aut eius parte ipsum dominum Ludovicum ducem Sabaudie, fratrem nostrum carissimum, eius heredes, officiales, thesaurarios, nunccios aut deputatos, et quorum interest aut interesse poterit, de dicta summa quinquaginta milium florenorum Renensium aut eius parte liberandi, quitandi, pactumque de ulterius non petendo eidem fratri nostro, heredibus, officialibus, thesaurariis, nuncciis aut deputatis et aliis omnibus, quorum interest aut interesse poterit, faciendi, necnon omnia et singula faciendi et expediendi, que ad liberacionem et quitacionem dictorum domini ducis Ludovici fratris nostri, heredum suorum, officialium, thesaurariorum, nuncciorum aut deputatorum, et quorum interest vel interesse poterit, in hac parte neccessaria fuerint quomodolibet et oportuna. Promittimus quoque, pro nobis heredibusque nostris, ratum, gratum, firmum et stabile perpetue habituros totum et quidquit per dictos nostros procuratores et quemlibet eorum actum, factum, gestum et procuratum fuerit in premissis sub ypotheca et obligacione omnium bonorum nostrorum presencium et futurorum. Offerentes nos eciam, si pro parte dicti fratris nostri, heredum officialium, thesaurariorum, nuncciorum aut deputatorum suorum aut quorum interest vel intersse poterit, petitum fuerit et postulatum ea omnia et singula in efficaciam certitudinis plenioris, nostrisque denique litteris auctentitius ( ?) roborare. In quorum omnium robur et testimonium presentes sigilli nostri appensione fecimus communiri. Datum et actum Heydelberg octava die mensis Junii anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quinto.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 39 cm. x 20 cm., y compris un repli de 4,5 cm. Le sceau manque.
/152/
XIX
Bâle, 5 juillet 1445. — Quittance pour 5000 florins du Rhin, premier acompte du premier paiement de 50 000.
Nos Reynhardus Niipperg, miles, Johannes Ernst, canonicus et custos ecclesie Wormacensis, universis et singulis harum serie notum facimus, quod cum ab illustrissimo principe domino nostro domino Ludovico, comite palatino Reni, sacri Romani imperii archidappifero, principe electore et Bavarie duce, fuerimus deputati, ordinati et constituti procuratores, actores, factores, negociorumque suorum gestores, ac nuncios speciales ad ipsius nomine et pro eo petendum, exigendum, levandum et recipiendum ab illustrissimo principe domino Ludovico duce Sabaudie, etc. (sic) aut eius ab eo ad hoc deputatis, nunciis, summam quinquaginta millium florenorum renensium, tempore transductionis et receptionis illustrissime domine Margarete de Sabaudia, sponse eiusdem illustrissimi domini nostri domini Ludovici comitis palatini Reni, etc. (sic) in Basilea [solvendorum 1] aut quamcumque eiusdem summe partem, et de eadem summa aut eius parte ipsum dominum Ludovicum ducem Sabaudie, eiusque heredes, officiales, thesaurarios, nuncios aut deputatos, aliosque quorum interesset, liberandi, quittandi, prout in litteris 2 … nostri presentibus annexis 3 plenius continetur; et cum nos procuratores, actores et nuncii supradicti receperimus a Jacobo Meynerii de Chamberiaco, vicesgerente ac nomine nobilis Johannis thesaurarii Sabaudie generalis, presentibus et ipsam solucionem fieri ordinantibus, reverendo patre domino Georgio de Saluciis, episcopo et comite Lausannensi, nobilibus viris dominis Johanne, domino Bariatti, marescallo Sabaudie, Johanne, /153/ domino Choutagnie, Guillermo, domino Menthonis, Johanne, domino de Blonay et Jacobo de Challand, domino Aymeville, nunciis et oratoribus illustrissimi domini Ludovici ducis Sabaudie prefati, et ipsius nomine, summam quinque millium florenorum renensium in deductionem solucionis dictorum quinquaginta millium florenorum ut supra solvendorum, de qua quidem summa quinque millium florenorum Renensium sic in deductionem maioris summe ut premittitur per nos recepta, fuimus et sumus bene contenti ipsosque dominos episcopum et alios nobiles ac illustrissimum dominum Ludovicum ducem Sabaudie, suosque heredes et successores, de prefata summa quinque millium florenorum Renensium, sic ut prefertur in deductionem maioris summe, per nos recepta nomine ipsius illustrissimi domini nostri Ludovici comitis palatini, quittamus, liberamus et absolvimus. In cuius rei testimonium presentes nostras litteras nostris sigillis communitas eisdem dominis oratoribus dicti domini Ludovici ducis Sabaudie tradimus et assignamus sigillatas. Datas Basilee, in hospicio floris, die quinta mensis jullii, anno a nativitate Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 61 cm. X 20 cm., y compris un repli de 5 cm. Des deux sceaux annoncés, un seul subsiste, celui de gauche, de cire brune, de 3,5 cm. de diamètre, pendant sur double queue.
XX
Bonification accordée à certains hôtes de Bâle. — Certa emenda facta aliquibus hospitibus Basilee de ducatis ad florenos alamanos.
Allocantur sibi quos solvit et libravit per manus Petri Rostagni, eius nepotis, causis et racionibus contentis et descriptis in quadam littera testifficatoria facta per egregium militem dominum Johannem de Seyssello, dominum Bariacti /154/ et marescallum Sabaudie, in gallico scripta, data Gebennis die XI mensis jullii anno Domini millesimo IIIIc XLVto, manu Vincencii de Ruppe, secretarii domini, signata, cuius tenor sequitur et est talis :
Jehan de Seyssel, seigneur de Barjat et de la Rochete, mareschal de Savoyie, a tous ceulx qui ces presentes verront, savoir faisons que au despartir de Bale, cest assavoir le mardy VIe jour de ce mois, apres ce que Pierre Rostaing, lieutenant de Jehan Mareschal, tresorier general de Savoye, eust paye a tous les hostes de Basle la despense faicte en leurs logis par les gens de mon tres redoubte seigneur monseigneur le duc de Savoie, qui jusques a Basle avoient acompaignie ma tres redoubtee damme la duchesse de Bavière, survindrent tous lesdit hostes faisans empeschies les chevaulx et bagues desdictes gens de Savoye, soubs coleur de ce que lon leur avait baillie ducats, lesquelx ilz ne porroient mettre en Alamaigne, ains vouloient avoir florins de Rin sans autre paiement. Et car ledit Pierre Rostaing navoit aucum florin de Rin, ains tout ce quil en avoit estoit le jour precedent baillie es ambaixeurs de ma dicte damme attendans son mariage, et principalment car tous les jours lon despendoit a Basle VIxx florins et plus, et le plus demourer eust este dommageable, aussi pour doubte de la rumeur de ceulx de Basle, et car les dammes et tous ceulx de Savoye attendans illec estoient prestz de monter a cheval, fut ordonne par reverend pere levesque de Lausanne, nous et ceulx qui en la conduite illec estoient, que ledit Rostaing payast esdis hostes de refection de leur paiement sans autrement plus contredire et pour porvoir estre delivre a chescun diverses sommes, qui en somme totale montent quarante ducas et dimi a XXI gr. et dimi pour ducat. Dautrepart car les hostes de la Fleur, du Jardin et du Bec et aucuns autres vouloient plus compter par repas que les autres hostes, ordonnasmes pour eviter tout empeschement que pour les contenter ledit Rostaing leur payast de réfection six ducas et dimi a raison de XXI gr. pour ducat. Lesquelles sommes il paya. Si supplions a nostre dit seigneur le duc de Savoye que par les presidens et /155/ maistres des comptes face entrer audit tresorier en son compte lesdictes sommes comme payees pour eviter le grand dommage de nostre dit seigneur comme dessus. Donne a Geneve le XI jour de juillet lan de grâce mil IIIIc XLV. Par monseigneur le mareschal. V. de Ruppe.
Mandat d’allouer du duc daté de Genève le 21 août 1445, scellé de son sceau et contresigné par Vincent de Ruppe, son secrétaire.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 92 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 235v et 236.
XXI
Bâle, 11 septembre 1445. — Le cardinal d’Arles (Louis Aleman) déclare avoir reçu en dépôt l’engagement de huit seigneurs, cautions chacun pour un douzième du paiement de la dot de Marguerite de Savoie. La lettre collective de ces huit seigneurs est insérée dans la déclaration du cardinal d’Arles.
Universis et singulis presentes litteras visuris, lecturis ac eciam audituris, Ludovicus, miseracione divina tituli sancte Cecilie sancte Romane ecclesie presbiter, cardinalis Arelatensis vulgariter nuncupatus, salutem in Domino. Notum facimus quod nos, die, loco et hora infrascriptis, in presentia notariorum publicorum et testium infrascriptorum, realiter recepimus a manibus nobilis viri Johannis Lyobardi, secretarii illustrissimi et excellentissimi principis et domini domini Ludovici ducis Sabaudie, compatris nostri cordialissimi, litteras patentes ab illustribus, magnificis nobilibusque et potentibus dominis dominis Anthonio de Levis, comite de Villariis, Johanne, comite Friburgi et Novicastri, Francisco, comite Gruerie, Glandio de Balma, comite Montisrevelli, Johanne de Seyssello, domino Bariatti et Ruppecule, marescallo Sabaudie, Johanne de Montelupello domino Chautagnie, Richardo, domino Montiscanuti, et Guillermo, domino Menthonis, emanatas, in pergameno /156/ scriptas, sanas et integras, non abrasas, non cancellatas, non viciatas, nec in aliqua earum parte suspectas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes, ut prima facie apparebat, sigillis eorum impendentibus sigillatas, et in margine sive pagina inferiori earum manibus dominorum de Villariis, Friburgi, Gruerie et Montisrevelli comitum, marescalli Sabaudie, Montislupelli et Menthonis predictorum subscriptas, huiusmodi sub tenore :
Anthonius de Levis, comes de Villariis, Johannes, comes Friburgi et Novicastri, Franciscus, comes Gruerie, Glaudius de Balma, comes Montisrevelli, Johannes de Seyssello, dominus Barriatti et Ruppecule, marescallus Sabaudie, Johannes de Montelupello, dominus Chautagnie, Richardus, dominus Montiscanuti, et Guillermus, dominus Menthonis, universis et singulis harum serie facimus evidens et manifestum, quod cum in tractatu inter illustrissimum principem dominum Ottonem, comitem palatinum Reni et Bavarie ducem, patruum et procuratorem, ac procuratorio nomine illustrissimi principis et domini domini Ludovici, comitis palatini Reni, sacri Romani imperii principis electoris ac archidapiferi, ac Bavarie ducis, necnon reverendum in Christo patrem dominium Johannem de Grolea, sedis apostolice prothonotarium et vicecamerarium, administratoremque perpetuum prepositure Montisiovis, procuratorem et procuratorio nomine illustrissimi principis et domini domini Ludovici, ducis Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii principis vicariique perpetui, marchionis in Ytalia, comitis Pedemontium, Gebennensis, Bougiaci (sic), Valentinensisque et Diensis, baronis Vuaudi et Foucigniaci, Nicieque et Vercellarum domini, habito et inito anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto, indicione septima, die vicesimasecunda octobris in civitate Maguntinensi, videlicet in domo prefati illustrissimi principis domini Ottonis, de matrimonio Deo auspice inter serenissimam dominam dominam Margaretam de Sabaudia, Jherusalem et Sicilie reginam, sororem prelibati illustrissimi domini ducis Sabaudie, et memoratum illustrissimum dominum Ludovicum ducem Bavarie, contrahendo, /157/ inter cetera fuerit actum et conventum. In primis quod, etc. (suivent les articles du contrat de mariage). Ecce quod nos comites de Villariis, Friburgi, Gruerie et Montisrevelli, et nos domini Bariatti, Chautagnie, Montischanuti (sic) et Menthonis, barones et milites superius nominati, visis et diligenter consideratis omnibus suprascriptis, volentes per dictum illustrissimum dominum nostrum dominum Ludovicum ducem Sabaudie, ab onere dicte cautionis per eum prestande sufficienter relevare, ad requisitionem eiusdem, pro premissis omnibus et singulis sui parte prelibato domino Ludovico duci Bavarie firmiter attendendis, observandis et adimplendis, nos bona fide et efficaciter obligando harum serie pro nobis et nostris heredibus et successoribus quibuscumque, pro parte antelati domini nostri ducis Sabaudie, videlicet quilibet nostrum superius nominatorum comitum, baronum et militum pro una duo decima parte, fide iubemus et nos constituimus fideiussores, observatores ac reos debendi principales ad observandum et fideliter adimplendum, infra unum mensem, postquam prefatus dominus noster dux Sabaudie tempore debito non adimplevisset eius parte adimplenda ut supra, et pro parte ipsius domini ducis Bavarie fuerimus requisiti, proxime tunc futurum, omnia et singula per ipsum dominum nostrum Sabaudie ducem adimplenda. Que si infra dictum mensem, referendo singula singulis, non adimpleverimus, tunc et eo casu quilibet nostrum ita requisitus, et in cuiuslibet nostrum defectu heres eius, infra unum alium mensem proxime tunc sequentem ibimus absque alia requisitione, aut pro quolibet nostrum unus notabilis miles, quem mittemus cum viginti equitibus pro quolibet nostrum sive dictorum militum, ad et in predictam civitatem Basiliensem sive opidum Solindoru, continue ibi mansuri obstagiumque tenturi cum dictis equitibus et sumptibus nostris, ac inde non recessuri usque ad integram satisfaccionem horum propter que haberemus tenere illud obstagium. Ita tamen quod, superveniente peste vel alio legitimo et manifesto impedimento in loco ubi essemus in obstagio, valeamus immediate nos transferre ad alium ipsorum locorum, /158/ ibidem mansuros et obstagium tenturos in eodem statu, forma et gradu, quibus eramus in alio illorum locorum, ac inde non recessuros usque ad integram satisfaccionem predictam. Et ita premissa omnia et singula nos antedicti comites, barones et milites, pro partibus antedictis, pro nobis et heredibus et successoribus nostris quibuscunque, ac sub omnium bonorum nostrorum presencium et futurorum expressa obligacione, corporaliterque tactis euvangeliis Dei sanctis, juramus bona fide sine fraude ac sine exceptione, delacione et oppositione quacunque, attendere, observare et adimplere, ac in nullo contrafacere vel venire aliqua racione vel causa, directe vel indirecte, palam vel occulte, de jure vel de facto, eciam si de jure possemus, necnon reficere dampna, expensas et interesse litis et extra, et de hiis agenti credere solo suo verbo sine testibus et sacramento vel alia probacione. Renunciantes insuper sub virtute dictorum nostrorum juramentorum juri de principali prius conveniendo, beneficio nove constitucionis de fideiussoribus, absolucione, relaxacione, suspensione et dispensacione juramenti, privilegiis et induitis impetratis et impetrandis, exceptionibus et defensionibus tam juris quam facti, consuetudinibus, statutis, decretis et juribus, tam scriptis quam non scriptis et tam canonibus quam civilibus et aliis quibuscumque, quibus nos vel nostrum aliquis contra premissa vel eorum aliquod possemus aliquo modo vel aliqualiter juvari, et signanter juri volenti renunciacionem generalem non valere nisi precesserit specialis. In quorum omnium et singulorum premissorum robur et testimonium quilibet nostrum presentibus propria manu se subscripsit, et sigillo suo impendenti sigillavit. Acta et data fuerunt premissa, videlicet quoad nos comitem de Villariis, in castro nostro de Arciers 1, die decima mensis augusti anno /159/ Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto; quoad nos comitem Friburgi, in castro nostro Novicastri die decimaoctava eiusdem mensis augusti; quoad nos comitem Gruerie, in castro nostro Gruerie vicesimaprima eiusdem mensis; quoad nos comitem Montisrevelli, in castro nostro ipsius loci Montisrevelli vicesimasexta dicti mensis augusti; quoad nos dominos Barriatti, Chautagnie et Montiscanuti, Gebennis die penultima dicti mensis augusti; et quoad nos dominium Menthonis, in castro nostro Menthonis die quarta mensis Septembris anni predicti. Anthoyne. J. de Friburg est… alsuz. G. de La baume. Jehan de Seyssel. Monluel. G. de Menthons.
Quasquidem litteras penes nos sanas et illesas tenere et custodire, tamdiu donec et quousque quid de ipsis facturi erimus de voluntate et beneplacito illustrissimi principis domini ducis Sabaudie, compatris nostri prefati, nobis per suas litteras ac certum nuncium eiusdem ad nos missuras atque missurum constiterit, promisimus et promittimus bona fide. In quorum fidem et testimonium presentes nostras patentes litteras fieri et per notarios publicos infrascriptos subscribi, suisque signis signari, nostrique sigilli fecimus et mandavimus appensione communiri. Datum et actum Basilee, in domibus nostre solite habitacionis, sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimoquadragesimoquinto, et die undecima mensis septembris, hora sexta post meridiem vel circa. Et interfuerunt presentes reverendus in Christo pater dominus Stephanus, episcopus Massiliensis, venerabilesque viri domini Guillermus Dancoti, decretorum doctor, thesaurarius monasterii sancti Michaelis de Clusa, ordinis sancti Benedicti, Taurinensis diocesis, Thomas Rode, canonicus ecclesie Basiliensis, Johannes Mauri, magister in artibus, Coloniensis, et Johannes de Croseto de Burgo in Breyssia, Lugdunensis diocesis, et quamplures alii testes fidedigni.
Et ego Michael Galteri, clericus Constanciencis provincie Rothomagensis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, qui in dictarum preinsertarum litterarum receptione et aliis premissis, dum sic per reverendissimum /160/ dominum meum cardinalem Arelatensem et coram eo agerentur et fierent, unacum prenominatis testibus et discreto viro magistro Henrico notario infrascripto presens fui, eaque sic fieri vidi et audivi; ideo presentibus litteris, facta collatione cum originalibus litteris preinsertis, quia cum insertione huiusmodi concordare inveni, manu mea me subscripsi et signum meum, quo in publicis utor instrumentis, apposui, consuetum, unacum appensione sigilli prefati reverendissimi cardinalis, in testimonium veritatis eorumdem, requisitus.
Ego vero Henricus Pioti, clericus Bisuntinensis diocesis, publicus apostolica auctoritate notarius, quia dictarum litterarum patentium presentacioni et recepcioni, promissionibus omnibusque aliis et singulis premissis, dum sic ut premittitur fierent et agerentur, unacum prenominato notario et testibus, presens fui, eaque sic fieri vidi et audivi; ideo presentes litteras patentes, per alium fideliter scriptas, de reverendissimi patris domini Ludovici cardinalis memorati mandato desuper michi facto, subscripsi, signoque et nomine meis solitis et consuetis signavi, unacum ipsius reverendissimi domini cardinalis sigilli appensione, in fidem et testimonium veritatis omnium et singulorum premissorum.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 8. Original sur parchemin de 57cm x 46cm, y compris un repli de 6cm, avec deux sceaux suspendus au repli par une cordelette et pendant l’un au-dessous de l’autre. Le sceau supérieur représente la Vierge et l’enfant Jésus sous un tabernacle; l’inférieur, un ecclésiastique dans une niche, flanquée de droite et de gauche de deux petits écussons, contenant chacun un animal dressé du côté de la niche.
/161/
XXII
Dépenses pour le transport de treize mille florins de Genève à Bâle (25 septembre-9 octobre 1445).
Expense extraordinarie facte eundo Basileam portando XIIIM ff. Ren. super prima solucione LM ff. Ren. dotis supradicte 1.
Allocantur sibi quos de mandato domini traxit et libravit per manus Jacobi Meynerii eius vices gerentis personis causisque et racionibus contentis et descriptis in quodam rotulo papireo binisque confessione et testifficacione per Guilliermum de Monte Richerio de precepto domini diligenter visitato, cuius rotuli tenor sequitur et est talis :
Sequitur expensa extraordinaria facta eundo Basileam, stando et reddeundo in fine septembris et principio octobris per me Jacobum Meynerii de Chamberiaco, qui in comitiva nobilium Johannis Championis, magistri hospicii, et Vincencii de Ruppe, secretarii ducalium, conduxi tresdecim millia flor. Renen. apud Basileam super solucione prima dotis illustrissime domine duchisse Bavarie. Separavimusque civitatem Gebennensem die dominica vicesima sexta septembris millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto. Primo Gebennis Perrotino Sollerio pro una sella empta pro sommerio griso illustrissimi domini nostri ducis Sabaudie ad portandum financiam, precio prius facto — II ff. VI den, gr. p. p. Pro aborratura sellarum duorum equorum sommeriorum dicti domini nostri ducis facta una vice, qui propter pondus financiarum cassabantur, inclusa assongia 2 pro eos ungendo — V den. ob. gr. Pro stipendiis duorum armigerorum Solodori qui nos conduxerunt a dicto loco Solodori usque ad Basileam, facto pacto cum eisdem — II ff. Renen. Item pro eorum expensis duarum dierum cum dimidio, scilicet ultima septembris, prima et secunda usque in prandio octobris, ad septem den. gr. /162/ pro quolibet, inclusis certis medicinis factis eorum equis — II ff. XI den. gr. Item libravi Anzo cavalcatori dicti domini nostri ducis, quem prefati Johannes Championis et Vincencius expectare fecerunt Basilee (sic) post recessum Francisci Compesii, qui illum ducebat, quousque habito responso ambaxiatorum domini ducis Bavarie an financiam acciperent velne, ad signifficandum domino nostro duci — XII den. gr. Item magistro Henrico Pioti, secretario domini cardinalis Arelatensis, qui confecit transumptum 1 potestatis ambaxiatorum Bavarie, eciam recepit et signavit solenniter quittanciam XIIIM flor. Regni (sic) 2 predictorum — XXI den. ob. gr. Item chambrerio dicti domini cardinalis qui sigillavit litteras transumpti et pactorum cum ambaxiatoribus Bavarie habitorum sigillo eiusdem domini cardinalis, inclusa cera — VI den. gr. Item pro tribus olobaustris nemoreis ad ponendum sigilla litterarum quittancie — III quart. Et pro una pelle pergameni ad scribendum quittanciam — VII quart. Et pro una fargeta tele pro reponendo predictas omnes litteras, ne sigilla confringantur — VI quart. Valet totum — IIII den. gr. Item pro tribus prandiis duorum capitaneorum soldatorum Basilee, qui ex deliberacione quorum supra invitati fuerunt, ut per eos nova haberentur, eciam quia nos conducere velle offerebant et ipsis indigebamus — IIII den. ob. gr. Item pro vino consueto dato famulis comunitatis Basiliensis, qui nobis omnibus ex parte ville presentaverunt magnas lagenas 3 vino comunitatis Basiliensis plenas — VI quart. Item pro salario duorum armigerorum et hospitis Corone Basiliensis qui cum armis nos conduxerunt a Basilea usque Vallembourg, inclusis duobus prandiis ipsorum duorum armigerorum — XX den. ob. gr. Item in Sollodoro nobis datum fuit eundo et reddeundo bina vice vinum ex parte ville Sollodori. Et ideo qualibet vice dedimus famulis ville ut est consuetudo — III den. gr. Summa — XI ff. XI den. ob. gr. p. p. Et — II flor. Renen. Item /163/ allocantur sibi quos dictus Jacobus Meynerii nomine ipsius solvit et libravit Vincencio de Ruppe ducalium secretario pro expensis duorum equorum et totidem personarum quatuordecim dierum integrorum, incohatorum die dominica vicesima sexta nuper lapsi mensis septembris, qua ex Gebennis separavit pro eundo Basileam ad portandum XIIIM flor. Renen. super solucione dotis domine duchisse Bavarie, ibidemque stando et reddeundo Gebennas, computatis pro qualibet die pro persona et equo ut moris est septem denariis grossis, videlicet — XV ff. II den. gr. p. p., ut per confessionem dicti Vincencii de Ruppe, datam die octava octobris millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, ipsius Vincencii manu subscriptam et signatam. Item allocantur sibi quos dictus Jacobus Meynerii nomine ipsius thesaurarii solvit et libravit nobili viro Johanni Championis magistro hospicii domini nostri Sabaudie ducis pro expensis suis, quatuor equorum et totidem personarum tresdecim dierum integrorum, quibus vacavit eundo Basileam ibidemque stando et Gebennas reddeundo causa prenarrata portandi dictam summam XIIIM florenorum Renensium, computatis pro persona et equo pro die ut moris est septem denariis grossis, ut per eius confessionem receptam sub anno et die quibus supra manu Vincencii de Ruppe secretarii domini signatam — XXX ff. IIII den. gr. p. p. Que quantitates suprascripte ad subscriptam ascendentes allocantur sibi vigore premissorum, nec non et per litteram domini de mandato, per presidentem et magistros computorum suorum in presenti computo intrandi et sine difficultate qualibet allocandi, datam Gebennis die vicesima sexta octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto. Quam reddit rotulo, attestacioni Johannis Championis, magistri hospicii, et Vincencii de Ruppe, secretarii domini, et dictis duabus confessionibus supradesignatis annexam, sigillo domini sigillatam et manu Francisci Fabri, eius secretarii, signatam — LVII ff. V den. ob. gr. p. p. Et — II flor. Renen. /164/
Iterum pro dictis expensis.
Allocantur sibi quos solvit et libravit per manus dicti Jacobi Meynerii eius vicesgerentis personis racionibusque et causis contentis et descriptis in quodam rotulo papireo, cuius rotuli tenor sequitur et est talis : Librate facte per Jacobum Meynerii, nomine nobilis Johannis Marescalci thesaurarii Sabaudie generalis, ad causam conducte tresdecim millium florenorum Renensium portatorum a civitate Gebennarum apud Basileam, qui ibidem per dominum missus fuit cum nobili Johanne Championis et Vincencio de Ruppe, ad hoc eciam per prefatum dominum nostrum destinatos, pro solucione ibidem fienda ambassiatoribus domini ducis Bavarie in exoneracionem quadraginta quinque millium florenorum Renensium dicto domino duci Bavarie debitorum pro remanencia prime solucionis dotis illustrissime domine duchisse Bavarie, personis, racionibus et causis subscriptis. Et primo libravit ad expensas sui ipsius Jacobi Meynerii, unius sui famuli et duorum equorum suorum, factas eundo a dicto loco Gebennarum ad dictum locum Basilee causa qua supra ac pro expediendo dictas financias nomine dicti thesaurarii supradictis ambassiatoribus prefati domini ducis Bavarie, ad que vaccavit tam eundo, stando et negociando ibidem quam inde apud Gebennas reddeundo spacio tresdecim dierum, incohatorum die XXVI inclusive mensis septembris et finitorum die nona exclusive mensis octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, ad racionem septem denariorum grossorum pro equo et persona per diem — XV ff. II den. gr. p. p. Libravit ad expensas Petri Bruni, famuli sommeriorum domini, ibidem per prefatum dominum nostrum ad hec destinati cum supranominatis ducendo binum ex dictis sommeriis pro dictis financiis ibidem portandis, ad que vaccavit tresdecim diebus prout supra ad racionem predictam, computatis per diem VII den. gr. — VII ff. VII den. gr. p. p. Libravit dicto Tellemand affinatori pro eius pena et labore habitis faciendo tres essays de certis plaquis auri per dominum habitis ab Anthonio de Albertis, que fuerunt vendite pro dicta solucione fienda, inclusa /165/ decalatura dicti auri, de qua facta fuerunt per eundem Telmiandum ipsi tres essays — II ff. Renen. Libravit in cambio facto de summa octies centum quaterviginti sexdecim ducatorum cambiatorum ad MCXX florenos Renenses pro dicta solucione fienda habitos a Jacobo de Marliano. Et qui ducati fuerunt cambiati ad racionem quatuor ducatorum pro quinque florenis Renensibus, in quo cambio computato quolibet ducato pro XXII den. gr. et quolibet floreno Renensi pro XVII den. ob.gr., perduntur in quolibet ducato dimidius quartus unius den. gr., qui sunt in summa — IX ff. IIII den. gr. p. p. Summa — XXXII ff. I den. gr. p. p. Et — II flor. Renen.
Cuiquidem rotulo superius inserto est annexa littera domini de mandato per presidentem et magistros computorum suorum in presenti computo intrandi et sine difficultate qualibet allocandi, datam Gebennis die quinta novembris anno Domini millesimo quater centesimo quadragesimo quinto, quam reddit dicto rotulo annexam, sigillo domini sigillatam et manu de Bosco, eius secretarii signatam. XXXII ff. I den gr. p. p. Et — II flor. Renen.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 92 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 229-231v. Pour la suite du Fol. 231v, voir la Pièce justif. suivante.
XXIII
Expense facte ad causam hostagiorum Basilee.
Libravit Petro Masuerii quos pro domino et de eius mandato traxit et libravit personis racionibusque et causis contentis et descriptis in quodam rotulo papireo, quinque folia simul suta continente, per Petrum de Croso secretarium domini visitato, cuius rotuli tenor sequitur et est talis :
Sequuntur expense facte per illos qui fuerunt Basilee ad tenendum hostagia pro reverendo in Christo patre et domino domino episcopo Lausannensi, magnifficis dominis Johanne de Seyssello, domino Bariacti, marescallo Sabaudie, Johanne /166/ de Monteluppello, domino Choutagnie, Guillielmo, domino Menthonis, militibus, et Jacobo de Challant, domino Ayme Ville, donec certe littere super fideiussione seu caucione solucionis dotis illustrissime domine duchisse Bavarie, sigillis certorum dominorum, magnatum, comitum, baronum et nobilium sigillati (sic), tradite fuerunt gentibus domini ducis Bavarie aut domino cardinali Arelatensi seu magistro civium civitatis Basilee, vel alias ipse dominus dux fuerit contentus, a die sabbati vicesima octava augusti inclusive usque ad diem nonam mensis septembris inmediate sequentis anni millesimi quatercentesimi quadragesimi quinti, tam eundo, stando, quam reddeundo. Et primo nobiles Petrus Masuerii, Lazarinus de Ceva, Guilliermus de Balma dictus de Langes, Petrus Marchiandi, Petrus de Dortent, Andreas de Chignino, Guilliermus Gillibert, Andreas Gauterii, Janinus Corvete, cavalcator, Conrardus Clauxcers, Glaudius Perrussedi, Johannes de Monte, Nycodus de Canali, Ruffinus May, Jacobus Griseti. Summa personarum — XV cum totidem equis. Libravit dicta die sabbati XXVIII augusti in Nyviduno pro prandio dictarum quindecim personarum et totidem equorum superius nominatorum, computatis pro persona et equo pro dicto prandio uno den. obolo gr. videlicet — XXII den. ob.gr. Libravit ibidem pro uno ferro posito equo Andree de Chignino — III quart. gr. Libravit ibidem pro duobus ferris positis equis dicti Guilliermi de Balma — I den. ob. gr. Libravit eadem die Lausanne in cena pro expensis dictarum quindecim personarum et totidem equorum hospiti Angeli ad racionem duorum den. ob. gr. pro persona et equo pro dicto sero — III flor. I den. ob. gr. Libravit ibidem Lausanne pro eborratura selle equi Janini Corvete cavalcatoris, videlicet — I den. gr. Libravit ibidem Lausanne pro quatuor ferris positis equis Lazarini de Ceva, Andree de Chignino et Petri Masuerii — III den. gr. Libravit famulis hospitis Angeli pro vino eis dato — ob. gr. Libravit ibidem Lausanne die dominico XXIX augusti mane pro potu dictarum quindecim personarum — III den gr. Libravit pro octo mensuris avene datis dictis quindecim equis de /167/ mane dicta die in dicto loco Lausanne — IIII den. gr. Libravit eadem die dominico (sic) in prandio in Melduno pro dictis quindecim personis et totidem equis, computato pro persona et equo uno denario et tribus quartis gr., videlicet — II flor. II den. I quart. gr. Libravit ibidem pro prandio Guillermi Cornuti et Nycodi de Arereto et duorum equorum suorum ad racionem jamdictam, quos remisit dominus Guillermus de Gebennis in comitiva dictarum quindecim personarum, videlicet — III den. ob. gr. Libravit eadem die apud Paterniacum pro gustu dictarum gencium, incluso uno ferro rovinato equo Petri Marchiandi — IIII den. III quart. gr. Libravit apud Muretum dicta die dominico sero XXIX augusti pro expensis viginti quinque personarum et totidem equorum inferius nominatarum, videlicet Petri Masuerii, Guillermi de Balma dicti de Langes, Lazarini de Ceva, Petri Marchiandi, Petri de Dortent, Andree de Chignino, Humberti de Glana, Guidonis Serrati 1, Jacobi Serrati eius nepotis, Petri Vioneti, Johannis Nybilli junioris, Guillermi Cornuti, Jacobi Griseti, Hugoneti Choper, Johannis Gelto, Ruffini May, Andree Gauterii, Jordani Pinardi, Nycodi de Arereto, Conrardi Clauxcers, Janini Corvete, Glandii Perussedi, Johannis de Monte, Nycodi de Canali et Guillermi Gilberti, computatis pro persona et equo pro dicto sero tribus denariis grossis, valent — VI flor. III den gr.. Libravit ibidem pro vino famulorum — ob. gr. Item pro duobus ferris eadem die dominico penultima augusti ibidem, videlicet Mureti, equis dictorum sociorum Mureti appositis — I den. ob. gr. Item die lune penultima augusti in Albergo pro pontanagio — II den. gr. Item dicta die lune penultima dicti augusti in Saluoduro in prandio pro viginti quinque equis et totidem personis, computatis pro persona et equo II den. I quart. gr. valent — IIII flor. VIII den. I quart. gr. Item eadem die et in eodem loco Saluoduri pro tresdecim ferris appositis equis videlicet Conrado calvacatori quatuor, Andree de Chignino uno, sociis de Morato duobus, Humberto de Glana, duobus, /168/ Guidoni Serjacti uno, Petro Vioneti duobus et Masuerio uno — IX den. III quart. gr. Item pro vino famulorum — obolum gr. Item eadem die a Balistat in cena pro viginti quinque equis et totidem personis, computato pro persona et equo III den. gr. — VI flor. III den. gr. Item pro octo pintis vini post cenam eadem die in dicto loco de Balistat potatis, valente qualibet pinta III quart. gr. — VI gr. Item pro vino famulorum — I gr. Item die martis ultima augusti a Listat in prandio pro viginti quinque equis et totidem personis, computato pro persona et equo II den I quart. gr., valent — IIII flor. VIII den. I quart. gr. Item eadem die ibidem pro duobus ferris appositis equis illorum de Mureto — I den. ob. gr. Item balisteriis ville de Listat qui in porta ville voluerunt habere vinum pro bono recessu — II den. gr. Item eadem die famulis domus pro vino — obolum gr. De quo loco de Listat accessimus in Basilea eadem die ultima augusti in cena. Libravit in Basilea die ultima augusti in cena, ubi stetimus quatuor diebus integris, finitis die sabbati quarta septembris, exclusa dicte diei sabbati cena, pro viginti quinque equis et totidem personis, computato pro persona et equo per diem octo solidis Basilee, valent VI den. gr., qui ascendunt pro die qualibet XII flor. VI den gr., qui sunt in summa pro dictis quatuor diebus — L flor. p. p. Item pro solucione hospiti Corone ubi erant allocati pro extraordinariis pro vino et aliis eciam pro illis qui venerunt potum de villa — II flor. alamanos. Item libravit pro quadraginta ferris cum dimidio appositis in Basilea predictis viginti quinque equis, computato cum marescallo in presencia Asini et omnium nobilium pro quolibet ferro I den. gr. — III flor. IIII den. ob. gr. Item pro aborratura XIII sellarum, qualibet aborratura I den. gr. — XIII den. gr. Item pro equo Petri Marchiandi qui fuit quasi morfondatus ( ?) marescallo qui ipsum emolavit et defferravit, inclusis decem solidis pro medicinis et sex grossis datis marescallo — XIII den. ob. gr. Libravit eadem die ultima augusti in Basilia a Gelisser servienti ville, qui me et duos de domo domini Arelatensis duxit ad reperiendum le burgo maistre et notarium ville pro recipiendo /169/ presentacionem nostram, quia propter rumorem ville nobiles ville se intromittere volebant de regimine ville, qui vaccavit quasi tota die : VI s., valent — IIII den. gr. Libravit notario ville qui nostram huiusmodi presentacionem recepit et instrumentum inde de ipsa presentacione confecit — I flor. alamanum. Item clerico dicti notarii pro pergameno et vino suo : VIII s. qui valent — VI den. gr. Libravit eadem die ultima Basilie magistro Michaeli secretario consilii Basilie, qui semper associavit me et fecit aliam litteram de presentacione nostra, facta coram domino cardinali Arelatensi et hospitisse Corone, quas litteras tradidi domino nostro duci, pro eius pena et labore, in presencia Asini — I flor. alamanum. Item eieus clerico pro pergameno et pena suis : VIII solidos, valent — VI den. gr. Libravit die sabbati quarta septembris in cena a Listat in regressu Basilie pro viginti quinque equis et totidem personis, computato pro persona et equo ad racionem trium denariorum gr., valent — VI flor. III den. gr. Item ibidem eadem die pro quinque pintis vini bibitis post cenam, qualibet pinta valente uno solido, valent — III den. III quart. gr. Item ibidem dicta die quarta septembris pro duobus ferris, uno cuidam equorum Lazarini qui erat ponentus ( ?) et alio equo Perrussodi appositis — I den. ob. gr. Item in Saluoduro die dominico quinta septembris in prandio pro viginti quinque equis et totidem personis, computato pro persona et equo II den. I quart. gr. — IIII flor. VIII den. I quart. gr. Item ibidem videlicet in Saluodino propter magnam disnatam quam feceramus, quia debebamus prandere a Balistat, sed equitaveramus fortiter propter gentes armorum, pro melioramento datis (sic) equis in dicto prandio et pro vino bibito post prandium in dicto loco Saluidini — VI den. gr. Item eadem die quinta septembris in Butiro 1 /170/ in cena pro dictis viginti quinque personis et totidem equis, computato pro persona et equo III den. gr. — VI flor. III den. gr. Item ibidem eadem die pro quatuor pintis vini post cenam potis — III den gr. Item ibidem pro duobus ferris appositis equis Humberti de Glana in eodem loco Butiri, videlicet — I den. ob. gr. Libravit die lune sexta septembris in ponte d’Elbert pro pontonagio — II den. gr. Item eadem die lune in Mureto pro prandio XXV equorum et totidem personarum — III flor. VI den. gr. Item datis (sic) quatuor sociis de Mureto pro precepto castellani et Asini pro vino et bono recessu — I flor. alamanum. Item eadem die sexta septembris in Paterniaco in cena pro viginti uno equis et totidem personis, pro pena (sic)1 et equo computato II den. ob. gr., quia ex comitiva erant absencia quatuor socii de Mureto — IIII flor. IIII den. ob. gr. Item ibidem pro duabus pintis vini post cenam potatis — I den. ob. gr. Item pro tribus melioramentis datis equis — I den. ob. gr. Item ibidem pro uno ferro apposito equo dicti Escourcheur de Melduno — I den. gr. Item ibidem pro vino dato famulis — ob. gr. Item die martis septima septembris in Melduno in prandio pro decem septem personis et totidem equis, incluso dicto Escourcheur, qui nobiscum cum dictis suis duobus equis pransuffuit (sic), quia eciam dictus Humbertus de Glana cum suis quatuor equis comitivam dimiserat — II flor. VI den. ob. I quart. gr. Item ibidem pro quatuor melioramentis datis equis — I den. obolum gr. Item familie domus — I quart gr. Libravit eadem die in Lausanna in cena pro quindecim equis et totidem personis tantummodo, excluso Conrado calvacatori (sic), qui vadit a Melduno Basileam cum Johanne Lyobardi, computato pro persona et equo II den. ob. gr. — II flor. XI gr. Item pro supmelioramentis datis equis — II den. ob. gr. Item pro una pinta vini post cenam bibita — III quart. gr. Item pro duobus ferris appositis equis Asini eadem die in dicto loco Lausanne — I den. obolum gr. Item ibidem pro uno ferro apposito equo Andree de Chignino — obolum I quart. gr. Item Lausanne eadem die pro aborratura sellarum equorum Asini /171/ — I den. ob. gr. Item hospicii famulis — obolum gr. Item in Lausanna die mercurii octava septembris pro una missa ibidem in aurora in honorem beate Marie, cuius festum celebrabatur, pro omnibus — I den. gr. Item plus hospitisse audita missa pro una pinta vini cocti et pane — II den. gr. Item die mercurii octava septembris in prandio in Rotulo pro quatuordecim personis et totidem equis, computato pro qualibet persona et equo I den. III quart. gr., valent — II flor. ob. gr. Item eadem die in Copeto in meridie pro collacione quam fecimus ibidem, pro duabus pintis vini, pane et aliis.— I den. ob. gr. Item eadem die mercurii octava septembris Gebennis pro dictis quatuor decim equis, videlicet in cena, detractis equis Lazarini et equis Asini, equo et persona Janini Corvete, pro novem equis, videlicet duobus equis Petri Marchiandi, duobus equis Petri de Dortent, duobus Andree de Chignino, tribus Masuerii et personis Lazarini et Asini, computato persona I den. gr. et equo I den. I quart. gr., valent — XIII den. I quart. gr. Item petit deduci per dominum nostrum ducem de recepta III flor. V den. ob. gr., quos perdidit in IIIIxx III flor. alamanis, quia florenos alamanos implicare non potuit nisi pro decem septem grossis, et cepit in cambio pro XVII et dimidio — III flor. V den. ob. gr. Libravit Perrussodo a Balistat pro uno pari extriveriorum sibi per Bernenses furatorum euncium ad sedem de rindelles — VII den. gr. Libravit Janino Corvete calvacatori domini pro reparacione suorum tibialium in Basilea reparatorum seu repratorum — III den. ob. gr. Libravit sibi ipsi Petro Masuerii pro expensis quinque dierum inceptorum die jovis IX septembris et finitorum lune XIII eiusdem mensis septembris inclusive factis Gebennis, faciendo et computato reddeundo de expensis presentis rotuli, cum duabus personis et totidem equis, computato pro persona et equo per diem quinque denariis grossis, valent — IIII flor. II den. gr. Summa — CXXXV flor. I den. quart. 3 quart (sic) gr. p.p. et — V flor. Renen.
Mandat de paiement du duc daté de Genève le 13 septembre 1445, scellé de son signet en l’absence du chancelier /172/ et contresigné par de Clauso son secrétaire. La quittance de Pierre Masuier, rédigée par le notaire Pierre de Muris au dos du mandat ducal, est du même jour.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 92 de la Trésorerie générale de Savoie, Fo 231v-235. Pour l’article de compte qui suit, voir la Pièce justif. XX.
XXIV
Bâle, 3 octobre 1445. — Vidimus de Louis, surnommé le cardinal d’Arles, reconnaissant la validité du mandat de procuration, délivré par le comte palatin à Jean Ernst et Henri de Fleckenstein, pour recevoir les 45 000 florins manquant au premier paiement de la dot de Marguerite de Savoie.
Ludovicus, miseracione divina tituli sancte Cecilie sancte Romane ecclesie presbiter, cardinalis Arelatensis vulgariter nuncupatus, sacrosancte generalis synodi Basiliensis in Spiritu Sancto legitime congregate, universalem ecclesiam representantis, presidens et vicecancellarius, universis notum fieri volumus atque manifestum, quod nos anno, die, mense, loco et hora, ac coram notario publico et testibus infrascriptis, vidimus, legimus et per dictum notarium publicum legi fecimus atque palpavimus quasdam litteras patentes, seu quoddam procuracionis mandatum, illustrissimi principis domini Ludovici, comitis palatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi et principis electoris, Bavarieque ducis, eius sigillo rotundo cera rubea in capsa cere crucee cum pergameni pressula subappenso, et per testes fidedignos mediis iuramentis per nos ab eisdem et eorum quolibet receptis sufficienter recognito, sigillatas, sanas et integras, non viciatas, non cancellatas, nec in aliqua sui parte suspectas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes, per venerabilem nobilemque viros dominum Johannem Ernesti, custodem ecclesie Wormaciensis, et /173/ Henricum de Fleckenstein, domicellum, in eisdem litteris sive mandato procuracionis huiusmodi specialiter et principaliter nominatos et constitutos procuratores, coram nobis facto et in scriptis exhibitas atque presentatas, quarum litterarum sive procuracionis mandati predicti tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis :
Ludovicus, Dei gracia comes palatinus Reni, etc. (suit le mandat de procuration rédigé en termes identiques à celui qui est reproduit plus haut 1, sauf le passage relatif à la somme à réclamer :) summam quadraginta quinque millium florenorum Renensium legalium, ex causa dotis pro parte illustris domine Margarete de Sabaudia, etc. (sic), coniugis nostre dilectissime, in complementum solucionis prime summe, nobis debitam et solvendam, veluti apud Basileam inter ambassiatores prefati fratris nostri ducis Sabaudie et consiliarios nostros, quarta mensis Julii anni presentis, conventum et conclusum est, prout littere recessus de Basilea desuper confecte plenius continent. (Ce mandat de procuration est daté : ) Datum et actum in castro nostro Heydelberg decima die mensis Septembris anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quinto.
In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum presentes littere sive 2 [procuracionis] instrumentum exinde fieri et per notarium publicum infrascriptum subscribi mandavimus, nostrique sigilli iussimus et fecimus appensione communiri. Datum et actum Basilee, in domibus nostre solite residencie, sub anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quinto, indictione octava, die vero dominica tercia mensis octobris, hora sexta post meridiem vel quasi, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Felicis, divina providencia pape quinti, anno sexto, presentibus ibidem reverendo patre et venerabilibus viris dominis Stephano, episcopo Massiliensi, Johanne Bertonelli, preceptore generali sancti Anthonii in Ysenheim, Basiliensis diocesis, Philippo /174/ de sancto Albino, canonico Massiliensi, Petro Guerri, licenciato in legibus, Pictavensis, et Omnibene de Sagramosis, mercante et habitatore Basiliensi, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Et me Henrico Pioti clerico, Bisuntinensis diocesis clerico, apostolica auctoritate notario, curieque archiepiscopalis Bisuntinensis jurato, qui predictarum litterarum patentium, sive procuracionis mandati preinserti, exhibicioni et presentacioni, sigilli recognicioni, lectioni, omnibusque aliis et singulis premissis, dum sic ut premittitur fierent et agerentur, unacum prenominatis testibus presens fui, eaque sic fieri vidi et audivi, ideo has presentes litteras, /175/ sive hoc presens procuracionis instrumentum, per alium fideliter scriptum, exinde confeci, subscripsi et publicavi, signoque et nomine meis solitis et consuetis, unacum reverendissimi in Christo patris et domini domini Ludovici cardinalis presidentis et vicecamerarii memorati sigilli magni appensione signavi, in fidem, robur et testimonium omnium et singulorum premissorum 1.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 32cm. x 29cm., y compris un repli de 5cm. Le sceau détaché, de cire rouge, légèrement ovale, mesure 6cm. de hauteur sur 5 de largeur. De la légende on ne peut guère lire que deux mots : Ludovici Alamandi. Le sceau représente, dans un panneau central et sous un baldaquin, la Vierge couronnée, en buste, portant l’enfant Jésus et ayant à sa droite et à sa gauche deux personnages dans des panneaux spéciaux et sous baldaquin également. A un étage inférieur se trouvent trois autres personnages en pied, flanqués à droite et à gauche de deux anges, enfermés dans des panneaux étroits surmontés de dais.

Sceau du cardinal Louis Aleman
D’après un acte des Archives d’Etat de Bâle, Klosterarchiv, Kartause 167.
XXV
Bâle, 3 octobre 1445. — Henri de Fleckenstein et Jean Ernst, procureurs du comte palatin, reconnaissent avoir reçu 13 000 florins.
Nos Henricus de Fleckenstein, scutiffer, et Johannes Ernesti, custos maioris ecclesie Wormaciensis, consiliari procuratoresque et ambaxiatores illustrissimi principis domini nostri domini Ludovici, comitispalatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi, principis electoris et Bavarie ducis, de nostro procuratorii mandato edocentes litteris patentibus eiusdem domini nostri, sigillo suo cera rubea in pendenti roboratis, quarum transumptum, per /176/ notarium publicum subscriptum signatum, presentibus est annexum, universis harum serie notum facimus, quod cum de prima solucione dotis constitute illustrissime principisse domine nostre domine Margarite de Sabaudia, prefati domini nostri comitispalatini consortis, que prima solucio est quinquaginta millium florenorum Renensium, jam per ipsum dominum nostrum ducem Bavarie, seu eius procuratores, recepta fuerit de mense Jullii novissime lapso summa quinque millium florenorum Renensium ab illustrissimo principe domino Ludovico duce Sabaudie, etc., ipsius domine nostre fratre, dictam summam dotalem debente, seu eius procuratoribus, restarent que de dicta prima solucione dotali quadraginta quinque millia florenorum Renensium; ecce quod nos procuratores et ambaxiatores prefati, in deductionem ipsorum quadraginta quinque millium florenorum Renensium, confitemur ac in presentia reverendissimi in Christo patris domini Ludovici tituli sancte Cecilie, sacre Romane ecclesie presbiter cardinalis Arelatensis vulgariter nuncupati notariique publici et testium subscriptorum, in veritate attestamus habuisse, et hodie realiter recepisse in bona pecunia aurea numerata tresdecim millia florenorum Renensium a Jacobo Meynerii de Chamberiaco vices gerente, ac nomine nobilis Johannis Marescalci thesaurarii Sabaudie generalis, presentibus, et ipsam solutionem fieri ordinantibus, nobilibus viris Johanne Championis, domino Bastide, magistro hospicii, et Vincencio de Ruppe, secretario, ambaxiatoribus et nunciis prefati domini ducis Sabaudie, ac pro eo agentibus, et huiusmodi solucionem facientibus. De quaquidem summa tresdecim millium florenorum Renensium, sic in deduccionem predicte maioris summe, ut premittitur, per nos recepta, bene contenti et soluti remanemus, ipsosque Johannem Championis, Vincencium de Ruppe, ac thesaurarium (sic) vicesgerentem, et alios nobiles, eciam prefatum illustrissimum dominum ducem Sabaudie, suosque heredes et successores, de prefata summa tresdecim millium florenorum Renensium, hodie ut premittitur in deduccionem maioris summe, per nos recepta nomine ipsius domini /177/ nostri comitis palatini, absolvimus, liberamus et quittamus, cum omni alia solemnitate juribus et facti renunciacione ad hec necessaria pariter et cauthela. In cuius rei testimonium presentes litteras nostris sigillis eisdem ambaxiatoribus Sabaudie tradidimus sigillatas, et signo notarii subscripti ad nostri requisitionem communitas. Datas Basilee, in hospitio 1 … et in presencia prefati domini cardinalis Arelatensis, die tertia octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo quinto, presentibus itaque reverendo in Christo patre domino Stephano, episcopo Massiliensi, et venerabilibus viris dominis Johanne Berthonelli, preceptore generali sancti Anthonii de Ysenhein (sic) Basiliensis diocesis, Philippo de sancto Albino, canonico Massiliensi, Petro Guerry, licenciato in legibus Pictaviensis, et Omnibene de Sagramosis, mercatore et habitatore Basiliensi, testibus ad hec vocatis et rogatis.
Souscription et seing manuel du notaire Henri Piot 2.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 53cm. x 29cm., y compris un repli de 7cm. Les sceaux des deux procureurs manquent.
XXVI
Expense ambaxiatoris domini ducis Bavarie.
Libravit Johanni Sichingzlin, hospiti turris perse, pro expensis per Gonrardum, ambaxiatorem illustris fratris domini carissimi ducis Bavarie, in eius hospicio factis, ut continetur in rotulo, cuius tenor sequitur et est talis : /178/
Cy sensuit la despense faite par Conra de Germescrint 1, ambeseur de monseigneur le conte pellatin de Ryin et duc de Bavyere, en lostel de Jehan Sechingzlin, a lenseignie de la tourt perse, pour deux personnes et deux chivaulx, depuis le XI jour de janvier proucham passe lan M IIIIc XLVI, jusques le dimenche XIII jour de mars ensuyvent, qui sunt LXI jour, compte pour jour, homme et chival V gr., par compte fait avec ledit hoste pour (sic) la main de Bochard clerc de fourorye ( ?), du commandement de Guillaume de Vyrier, maistre dostel de montresredoubte seigneur de Savoye, qui monte en somme lesdits LXI jours — L flor. X gr.
Item mais compte avec ledit loste par le (sic) main dessudite les mellieremens des dessudit deux chevaulx durant lesdit LXI jours, ung gros pour jour pour chescun des chevaulx, que montent en somme — X flor. II gr.
Somme de toute la despense dessusdite — LXI flor. p. p.
Mandat de paiement du duc daté de Genève le 18 mars 1446, scellé de son sceau et contresigné par François Fabri son secrétaire. La quittance de l’hôte de la Tour perse à Genève, écrite au dos de ce mandat, est du 4 août 1446 et contresignée par Rubatti.
Archives d’Etat de Turin, Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie, Fo 401.
XXVII
Compte de Jacques Meynier pour le transport de finances de Genève à Berne, rapportées ensuite à Genève (28 mars-4 avril 1446).
Extraordinaria. Sequitur expensa facta per Jacobum Meynerii nomine nobilis viri Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, pro accessu apud Bernum portando /179/ financias pro complemento solucionis dotis illustrissime domine Margarite de Sabaudia, duchisse Bavarie, que financie fuerunt a Berno iterum Gebennas reportate, quoniam dominus dux Bavarie illas vult recipi facere apud Valembourg post Pascha proximum. Separavit inquam idem Jacobus Meynerii a Gebennis die lune XXVIII marcii Mo IIIIc XLVIto in comitiva nobilium Johannis Championis, magistri hospicii, et Vincencii de Ruppe, secretarii ducalium. Et primo pro una sella nova empta a Petro Protini de Gebennis pro magno equo rubeo sommerio domini nostri ducis Sabaudie, munita scropis et aliis necessariis — III flor. IIII gr.
Item apud Muretum pro cena Otthonini de Lavigniaco, castellani, nec non gubernatoris ville, cum quibus habitum est consilium super securitate conducendi, nec non pro gentamine septem sociorum balisteriorum, quorum unus erat eques, qui conduxerunt nos cum financiis usque ad ripperiam portus Friburgensis, videlicet — VII gr.
Et insuper datus est dictis septem sociis balisteriis pro eorum pena, de consilio dictorum Johannis Championis et Vicencii, I florenus Renensis. Et sic — XVIII gr.
Item applicuimus jovis ultima marcii apud Bernum, et quia necesse erat pro multis consilium habere cum domino sculteto Bernensi et pluribus aliis, ideo idem dominus scultetus nec non borserius Berni ac Ludovicus de Diespac et Conraldus de Scarnathal cenaverunt ipsa nocte nobiscum, et pro expensis eorum cene solvimus — VII gr.
Item pro nunciis ville Berni qui apportaverunt nobis more solito vinum ex parte ville — III gr.
Item pro ferraturis pluribus duorum someriorum portancium financias et pro una gormeta ac uno contrasingulo ac pro duabus aboraturis sellarum, prout ipsi Johannes Championis et Vincencius viderunt — VII gr. III quart.
Item quia unus cavalcator domini ducis Bavarie jam venerat et steterat apud Bernum nos expectando dictis martis, mercurii et jovis sequentibus, ideo de consilio predictorum solvimus expensas suas trium dierum in Berno et equi sui —. XVIII gr /180/
Die veneris prima Aprilis separavimus a Berno cum dictis equis iterum oneratis financia predicta et solvimus in portu Friburgi, computo facto cum pontanerio pro decem equitibus eundo Bernum et pro quindecim equitibus reddeundo, inclusis borserio Berni qui venit nobiscum ac dicto cavalcatore ducis Bavarie et hoc pro transeundo illam ripperiam Berni — VII gr. I quart.
Item dum fuimus apud Muretum in regressu solvimus expensas prandii cavalcatoris Bavarie — II gr.
Et in super necessarium erat dictum cavalcatorem destinare a (sic) dominum nostrum ducem velociter, ideo tradidimus pro expensis suis X gr. Et sic — I flor.
Item pro expensis prandii in Mureto borserii Berni cum quatuor equitibus, quoniam necessarium fuit ut usque illuc veniret — II flor. IIII gr.
Item pro una ulna panni albi ad ponendum subtus sellam grossi sommerii bayardi qui se propter financiarum pondus concassabat — VI gr.
Item de precepto domini nostri ducis duximus apud Bernum Glaudium Achardi campsorem ad expediendum financias si expedite fuissent. Et solvimus pro locagio unius equi, quem ducebat et tenuit eundo, stando et reddeundo octo diebus integris, ad duos grossos pro die — I ff. IIII gr.
Item pro expensis dicti Glaudii Achardi octo dierum integrorum, videlicet a die lune XXVIII marcii inclusive usque ad diem lune quartam aprilis, eciam inclusive — IIII ff. VIII gr.
Summa totalis — XVIII ff. IX gr.
Nos Johannes Championis, magister hospicii, et Vincencius de Ruppe, secretarius ducalis, harum serie attestamus, quod nobilis Jacobus Meynerii, vicesgerens ac nomine nobilis viri Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, eundo Bernum a Gebennis et inde Gebennas reddeundo in comitiva ac de consilio nostrum tanquam in neccessariis fecit expensam extraordinariam superius particulariter descriptam ascendentem ad decem octo florenos et novem denarios grossos p. p., quam eisdem domino thesaurario seu eius predicto vicesgerenti allocari /181/ rogamus tanquam legittime libratam. In cuius testimonium hanc litteram ego Vincencius signo mei secretariatus signavi sigillo mis dicti Johannis Championis sigillatam die quinta aprilis anno Domini 1446.
V. de Ruppe.
Expensa ordinaria facta per dictum Jacobum Meynerii personis infrascriptis. Primo Johanni Championis misso per dictum dominum nostrum ducem ad conducendum dictas financias a Gebennis apud Bernum et inde reddeundo Gebennas ubi vacavit a die lune XXVIII marcii inclusive usque lune quarta (sic) aprilis inclusive millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto, qui sunt octo dies integri cum quatuor personis et totidem equis, ad racionem septem denariorum grossos pro equo et persona, valent — XVIII ff. VIII gr.
Item Vincencio de Ruppe consimiliter misso eadem causa cum duobus equis et totidem personis ac consimili tempore ad consimilem racionem pro equo et persona. — IX ff. IIII gr.
Item pro expensis ipsius Jacobi consimiliter missi eadem causa cum predictis Johanne et Vincencio cum duobus equis et totidem personis ad consimilem racionem predictam et pro eodem tempore — IX ff. IIII gr.
Item pro expensis Petri Bruni, mancipii sommeriorum domini nostri, pro se et suo predicto sommerio rubeo ad racionem septem grossorum pro die pro octo diebus predictis, valent — IIII ff. VIII gr.
Summa expensarum ordinariarum — XLII ff.
Suivent trois quittances datées de Genève 4 avril 1446, l’une de Jean Champion pour les 18 florins 8 gros ci-dessus, et deux de Vincent de Ruppe, la première pour 9 florins 4 gros et la seconde pour 4 florins 8 gros. Puis vient le reçu suivant que nous reproduisons textuellement;
Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto, et die septima mensis aprilis, dictus Anczo calvacator domini, gratis et sponte habuisse confitetur a nobili Johanne Marescalci thesaurario Sabaudie generali per manus Jacobi /182/ Meynerii, pro suis expensis novem dierum inceptorum XXVI marcii anni supradicti fiendis, ad que vacavit eundo Bernam cum litteris domini clausis directis dominis ambassiatoribus A. D. ducis Bavarie, quos ibidem reperire debebat, expectandoque in dicto loco Berne supranominatos nobiles Johannem Championis, Franciscum Compesii et Jacobum Meynerii, et inde a dicto loco Berne Gebennas reddeundo, ad racionem septem denariorum grossorum pro die qualibet, videlicet quinque florenos et tres denarios grossos, de quibus ipsum quittat. Actum Gebennis, presentibus Glaudio Rubatti et Petro ac Francisco Rostagni pro testibus ad premissa vocatis. P. de Muris.
Summa omnium summarum et particularum presentis rotuli — LXV flor. XI den. ob. gr. p. p.
Le mandat d’allocation du duc est daté de Genève 9 avril 1446.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 93 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 438-440v.
XXVIII
Voyage de Jacques Meynier de Genève à Bâle, pour y acquitter quinze mille florins, et retour à Genève (24 septembre - 10 octobre 1446).
Ea que libravit Jacobus Meynerii nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, eundo a civitate Gebennarum Basileam cum duobus equitibus, ibidem per dominum missus, portando tria millia florenorum Renensium solutis cum aliis duodecim milibus florenis Renensibus aliunde traditis per sanctissimum dominum nostrum papam nomine prefati domini nostri ducis ambassiatoribus et procuratoribus domini ducis Bavarie, ad hoc per eundem dominum ducem Bavarie destinatis, in exoneracionem triginta duorum millium florenorum Renensium eidem domino duci Bavarie /183/ debitorum pro remanencia prime solucionis dotis domine duchisse Bavarie. Et primo libravit sibi ipsi Jacobo pro suis, unius sui famuli et duorum equorum suorum expensis factis, tam eundo ibidem ad dictum locum Basilee causa premissorum, negociandoque ibidem, quam inde ad civitatem Gebennensem redeundo, transeundo per locum Novi Castri, ubi accessit cum egregio domino presidente audienciarum et Johanne Championis, ibidem de jussu sanctissimi domini nostri pape ad dominum comitem de Friburgo destinatis, pro appunctuando tam super certis peccuniis per eum tradendis prefato domino nostro duci, eciam ad sciendum in quibus monetis illas solvere intendebat, ad causam vendicionis sibi fiende de loco Codulphini 1, ad que vaccavit spacio sexdecim dierum, inceptorum die vicesima quarta inclusive mensis septembris et finitorum die decima exclusive mensis octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto, computatis sibi per diem pro quolibet equite septem denariis grossis — XVIII flor. VIII den. gr. p. p.
Libravit die penultima mensis septembris cuidam patriote qui eundem Jacobum aduxit a loco Solodori usque ad quamdam rippariam existentem prope dictum locum Solodori ad distanciam dimidie leuce ad sibi demostrandum tutiorem locum ad transeundum eandem rippariam que erat magna propter nimiam inundacionem aquarum, pacto cum eodem ad tantum facto — III den. gr.
Libravit Johanni Nepotis, notario secretarioque reverendissimi in Christo patris domini patriarche Jherusalem, pro scriptura et labore suo quittacionis facte per dictos ambassiatores et procuratores prefati domini ducis Bavarie de recepta supradictorum quindecim millium florenorum Renensium, de qua huiusmodi quantitatis solucione idem Jacobus reddit litteram confessionis dicti Johannis Nepotis datam Basilee die quinta octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto eius manu signatam — II flor. Ren. ad XVII den. gr. et II den. gr. monete.
Libravit quatuor notariis et clericis Camere apostolice pro littera transumpti seu vidimus facta coram domino /184/ auditore 1 Camere appostolice de procuratorii potestate exibita per ambassiatores et procuratores prefati domini ducis Bavarie ad edocendum potestatem eis concessam per dictum dominum ducem Bavarie de recipiendo dictam florenorum Renensium quantitatem. Quodquidem transumptum et litteram vidimus scripxerunt et signaverunt, pro ipsorum pena et labore, inclusis sigillo et pergamene (sic) dicte littere vidimus, de qua huiusmodi quantitatis solucione idem Jacobus reddit litteram testimonialem datam et signatam ut supra. — II flor. cum dimidio Renen. ad XVII den. gr.
Libravit quem dictus Jacobus Meynerii tradidit et expedivit predictis ambassiatoribus et procuratoribus, qui ipsas peccunias receperunt, antequam litteram quittancie et confessionis de recepta supradictarum peccuniarum ab eisdem sigillatam habere potuisset expeditum, de jussu et in presencia reverendissimi in Christo patris domini patriarche Jherusalem — I flor. Ren. ad XVII denarios.
Libravit qui perduntur in septem marchis cum dimidia auri scutorum veterum, traditis eisdem ambassiatoribus et procuratoribus per dictum Jacobum Meynerii ad racionem quatervigintiquinque florenorum Renensium pro marcha, quia pro maiori summa ipsi recipere noluerunt, licet receperit ad racionem de IIIIxx VI flor. Ren. pro qualibet marcha, et sic perduntur — VII flor. cum dimidio Renen. ad XVII den. ob. gr.
Libravit nobili Johanni Championis pro suis expensis quinque dierum factis, veniendo de Basilea usque ad civitatem Gebennensem, transeundo cum supranominatis dominis presidente audienciarum et Jacobo Meynerii per locum Novi Castri causa suprascripta de precepto S. D. N. pape, illuc accessit eciam pro nonnullis aliis secretis negociis parte eiusdem S. D. N. pape cum prefato domino nostro Sabaudie duce peragendis, cum tribus equitibus ad dictam racionem septem denariorum grossorum pro quolibet /185/ equite — VIII flor. IX den. gr. p. p.
Summa. XXVII flor. X den. gr. p. p. Et XIII flor. Ren. ad XVII den. ob. gr. quolibet.
Mandat d’allocation du duc (littera domini de testimonio cum mandato allocandi) : Genève 22 octobre 1446. Sont aussi copiées la quittance de Jean Nepotis pour 2 florins du Rhin et 2 gros, et une attestation du même Nepotis que Jacques Meynier a bien déboursé les 2 1⁄2 florins du Rhin mentionnés plus haut.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 93 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 442-443v.
XXIX
Bâle, 4 octobre 1446. — Vidimus d’un mandat de procuration par lequel le comte palatin nomme Jean Ernst et Conrad Brecht ses procureurs pour recevoir et quittancer 32 000 florins, solde du premier acompte de la dot de sa femme.
Vidimus de Jean de Reve, docteur en décrets, prévôt d’Aldenzalen au diocèse d’Utrecht, vicaire de Rodolphe de Rudesheim, docteur en décrets également, prévôt de Saint-Paul de Worms et auditeur général de la chambre apostolique. Il atteste l’authenticité d’un mandat de procuration du comte palatin Louis, écrit sur parchemin, scellé de son sceau rond de cire rouge, mandat qui lui a été présenté par Jacques Meynier de Chambéry, représentant n. Jean Maréchal, trésorier général de Savoie. Ce mandat, reproduit tout au long, nomme procureurs du comte palatin maître Jean Ernst, custode de la grande église de Worms, et Conrad Brecht, provincial du Palatinat à Germersheim, pour réclamer et quittancer le paiement de 32 000 florins, solde du premier acompte de la dot de Marguerite de Savoie, conformément à l’accord qui a été conclu à Bâle le 3 octobre 1445. La procuration du comte palatin est datée du 18 août 1446, de son château de Heidelberg. /186/ Les témoins du vidimus, daté de Bâle le mardi 4 octobre 1446, sont : maître Conrad Mescheden, notaire du diocèse de Cologne; Nicolas Walter de Spire, in registra litterarum apostolicarum scriptore, et Cathardin de Ruppe, clerc du diocèse de Mâcon. Ce vidimus est en outre validé par les souscriptions et les seings manuels de quatre notaires : Jean Bracht, clerc de Münster, vicaire de Jean de Reve; Jean Hamborch, clerc de Lubeck; Jean de Zerkeghen, alias Nepotis, du diocèse de Tournai; et Etienne Crusiliati, du diocèse de Genève.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 39cm sur 51cm, y compris un repli de 7,5cm 1.
XXX
Bâle, 4 octobre 1446. — Jean Ernst et Conrad Brecht, procureurs du comte palatin, donnent quittance pour 15 000 florins.
Nos Johannes Ernesti, licenciatus in theologie, custos maioris ecclesie Wormaciensis, et Conradus Brecht, provincialis territorii in Germersheim, procuratores et nuncii speciales illustrissimi principis domini nostri domini Ludovici, comitis palatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi, principis electoris et Bavarie ducis, prout de nostro procurationis mandato legitime edocuimus, litteris patentibus eiusdem domini nostri, sigillo suo rotundo de cera rubea alba circundata in pressula pergameni impendenti sigillatis, de data in castro Heydelberg decimaoctava die augusti anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto, quasquidem litteras patentes per quencunque judicem sive notarium publicum consentimus … exemplari, publicari et /187/ in publicam formam redigi cum interpositione decreti et alias prout expediens fuerit, ut earundem transumpto in judicio et extra ac ubique locorum fides plenaria sicut ipsis originalibus litteris detur et adhibeatur, universis et singulis harum serie notum facimus, quod cum de prima solutione dotis constitute illustrissime principisse domine nostre domine Margarete de Sabaudia, prefati domini nostri comitis palatini consortis, que prima solutio est quinquaginta milium florenorum Renensium, jam per ipsum dominum nostrum ducem Bavarie seu eius procuratores recepte fuerint, primo de mense julii anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi quinti summa quinque milium florenorum Renensium, et deinde de mense octobris eiusdem anni summa tresdecim milium florenorum similium ab illustrissimo principe domino Ludovico duce Sabaudie, etc., ipsius domine nostre fratre, dictam summam dotalem debente, seu eius procuratoribus aut nunciis eius nomine, restarentque de dicta prima solutione dotali triginta duo milia florenorum Renensium, hinc fuit et est quod nos, Johannes custos et Conradus procuratores et nuncii prefati, in deductionem ipsorum triginta duorum milium florenorum Renensium, confitemur ac in presencia reverendissimi in Christo patris domini Lanceloti de Cypro patriarche Iehrusalem, etc., notariique et testium subscriptorum in veritate attestamur et recognoscimus habuisse et die date presencium realiter recepisse in bona pecunia aurea numerata quindecim milia florenorum Renensium, videlicet tria milia a Jacobo Meynerii de Chamberiaco, vicesgerente ac nomine nobilis Johannis Marescalci thesaurarii Sabaudie generalis, necnon duodecim milia florenorum huiusmodi a Petro Serrebourse, depositario ac nomine sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Felicis divina providencia pape quinti, prefati domini ducis Sabaudie, etc., genitoris, presente etiam et ipsam solutionem fieri ordinante Johanne Championis, domino Bastide, magistro hospicii prefati domini ducis Sabaudie, de quaquidem summa quindecim milium florenorum Renensium, sic ut premittitur in deductionem huiusmodi maioris summe, per nos recepta bene contenti et /188/ soluti remanemus, ipsosque thesaurarium, vicegerentem ac prefatum sanctissimum dominum nostrum papam, necnon illustrissimum dominum ducem Sabaudie, suosque heredes et successores et alios quoscunque quorum interest vel interesse poterit quomodolibet in futurum, de prefata summa quindecim milium florenorum Renensium, ut premittitur in deductionem maioris summe, per nos recepta nomine ipsius domini nostri comitis palatini, quittamus, liberamus et absolvimus, cumque omni solempnitate juris que et facti renunciatione ad hec necessaria pariter et cauthela. In cuius rei testimonium presentes litteras, mei Johannis custodis alterius procuratorum predictorum sigillo, supradictis Jacobo vicegerenti et Petro depositario, tradidimus sigillatas, signo que et nomine notarii subscripti de nostro assensu et ad nostram requisitionem signatas et subscriptas. Datum Basilee, in hospicio floris minoris, sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto, indicione nona, die vero martis quarta mensis octobris, pontificatus prefati domini nostri domini Felicis pape quinti anno septimo, presentibus ibidem venerabilibus et discretis viris dominis Gaspare de Theramo, decretorum doctore, sacri palacii apostolici causarum auditore, Petro Bremscalige et Sigismundo Brodel, litterarum apostolicarum scriptoribus, necnon Francisco Cohenderii, presbitero Gebennensis diocesis, et Cathardino de Ruppe, clerico Matisconensis diocesis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Et ego Johannes de Zerkeghen, alias Nepotis, clericus Tornacensis diocesis, publicus apostolica et imperiali auct. notarius, quia, etc.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 40cm sur 25cm, y compris un repli de 4,5cm. Sceau rond, détaché, de cire brune, de 4cm avec collet, ou de 3cm sans ce collet. Légende : S : (sigillum) ni (nostri) iohnis (iohannis) ernesti : custodis wurmacen. Le sceau renferme un écusson portant trois chapeaux.
/189/
XXXI
Genève, 17 septembre 1446. — Louis, duc de Savoie, donne pleins pouvoirs au pape Félix V, son père, pour vendre la châtellenie de Cudrefin à Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel.
Ludovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio in Ytalia, comes Pedemoncium, Gebennensis et Baugiaci, baro Vuaudi et Foucigniaci, ac Nycie et Vercellarum dominus, universis presencium seriem inspecturis fieri volumus manifestum, quod certis arduis nos ad hec moventibus de causis, supplicamus sanctissimo domino nostro pape Felici quinto, genitori meo metuendissimo, nunc in sacrosancta Basiliensi synodo consistenti, ut onus subsequens begniniter assumere dignetur, utilitate enim nostra in hac parte prospecta, ex nostra certa sciencia, interveniente nonnullorum agibilium nostrorum moderno concursu, eidem sanctissimo domino nostro pape harum serie plenam, meram, generalem, liberam et omnimodam potestatem damus, conferimus et concedimus per presentes vendendi, transferendi et alienandi pro nobis et nostris heredibus et successoribus quibuscunque, cum et sub pactis, modis et formis qui sibi aptius videbuntur, magniffico consanguineo 1 nostro carissimo et fideli domino Johanni, comiti Friburgi et Novi Castri, pro se et suis heredibus et successoribus universis, castrum, locum, mandamentum et castellaniam nostros Cudriffini, cum illorum pertinenciis universis in quacunque rerum specie consistant aut valeant quomodolibet nuncupari, preciumque huiusmodi vendicionis tractandi, acceptandi et conveniendi quod et prout sanctitati sue videbitur congruum et expediens, ac illud precium vice nostra exigendi, indeque nomine nostri ac nostrorum /190/ validam quittanciam dandi in uberiori et securiori forma possibili, et insuper assignacionem efficacem super eisdem castro, castellania et mandamento Cudriffini prefato comiti faciendi de ducentum franchis annualibus qui per nos super preysiis, obvencionibus et aliis valoribus castellanie nostre Rote sibi fuerunt assignati pro summa trium millium franchorum eidem per nos debitorum, secundum formam litterarum huiusmodi assignacionis et debiti. Et si forte exitus, proventus et emolumenta dicte castellanie et pertinenciarum Cudriffini non ascenderent ad tantum valorem, quod equivalenciam precii dicte vendicionis cum assignacionibus ibidem ut premittitur tranferendis et assignandis annualiter sustinere possent, eo casu valeat idem dominus noster papa quicquid super ipsis pertinenciis Cudriffini assettari non poterit, assignare prefato comiti et suis in et super locis, redditibus, preysiis et aliis exitibus nostris omnimode juridicionis dicto loco Cudriffini proximioribus usque ad ratam defficientem ex ipsis assignacionibus super eodem loco Cudriffini ut premittitur fiendis. Necnon exempciones et libertates dicto comiti nomine nostri largiri, que sibi tollerabiles ad causam dictarum rerum vendendarum et assignandarum apparebunt, maxime quantum comparicionem personalem in curia nostra Melduni concernere potest. Et de hiis omnibus ac dependentibus ex eis, litteras, instrumenta et quecunque alia documenta in validiori forma vice nostra predicto comiti confici et expediri facere. Et generaliter omnia alia et singula peragere, que ad has vendicionem et assignaciones et alia premissa concludenda sanctitati sue videbuntur; in omnibus et per omnia decencu … 1 denisque merum, liberum et spontaneum voluntatis arbitrium ordinanda, et que nosmet faceremus facereque possemus et deberemus si presentes et personaliter in hiis adessemus; eciam si que sint que consens … 2 mandatum exigant magis speciale. Ita tamen quod in premissis omnibus vendendis et assignandis perpetuum reachetum pro nobis et nostris retineatur quod ex nunc retinemus per presentes. Promittentes, etc. In cuius rei testimonium /191/ has litteras nostras per secretarium subscriptum signatas sigillo cancellarie nostre duximus appensione muniri. Datas Gebennis die decima septima septembris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto.
Per dominum presentibus dominis Petro Marchiandi, cancellario; Ludovico, domino Raconixii 1, marescallo Sabaudie; Petro de Grollea; Jacobo de Vallepergia; Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie.
De Ruppe.
Archives d’Etat de Turin, Baronnie de Vaud, Paquet 16, No 18. Original sur parchemin de 50cm sur 31cm. Sceau rond de 5cm de diamètre, de cire rouge, pendant sur simple queue, représentant l’écu de Savoie surmonté d’un casque à plumes et entouré d’entrelacs. Légende, en partie illisible : Sigillum Ludovici dux Sabaudie.
XXXII
Bâle, 5 novembre 1446. — Bref du pape Félix V à Jean, comte de Fribourg, pour l’engager à conclure l’affaire en cours [achat de Cudrefin].
Dilecto filio nobili viro Johanni, comiti Friburgi 2.
Felix papa Vtus.
Delicte fili nobilis vir, salutem et apostolicam benedictionem. Vidimus articulos nobis presentatos tua parte per Johannem Championis, quos remittimus tue nobilitati cum modificationibus in marginibus descriptis que nobis vise sunt acceptabiles et admittende. Exhortantes propterea tuam prefatam nobilitatem ut negocium in consummationem et finem perducat. Nec remoretur propter statutum conditum, quoniam hanc materiam non concernit, cavet siquidem, ne dono proprietates domus Sabaudie alienentur, non ut impignorentur aut vendantur, si placitum aut necessitas assuerit. Persuadeas quoque tibi nos ad omnem /192/ ydemnitatem tuam operari. Similiter filium nostrum ducem Sabaudie recto tramite tecum procedere velle. Datum Basilee sub anulo piscatoris V Novembris MoCCCCoXLVIto, pontificatus nostri anno septimo.
Martinus.
Consulimus pariter et rogamus ut rem expedias sine aliquo scrupulo. Et enim venditionem tam claram tibi fieri faciemus, quod nullum dubium eminebit. Destines autem pro ea recipienda Johannem de Valmarcou, de quo confidis.
Archives d’Etat de Neuchâtel, A, No 33. Original sur parchemin de 30,5cm sur 9,75cm.

Bref du pape Félix V
Cliquez 2X sur l'image pour une vue agrandie
XXXIII
Heidelberg, 5 décembre 1446. — Louis, comte palatin, somme Guillaume de Viry, maître d’hôtel et caution du duc Louis de Savoie, de tenir otage à Soleure avec trois cavaliers, pour défaut de paiement de la part de son maître des 25 000 florins, échus à la Saint-Jean passée, qui formaient le second acompte de la dot de Marguerite de Savoie.
Ludovicus, Dei gratia comes palatinus Reni, sacri Romani imperii archidapifer, princeps elector et Bavarie dux, spectabili et egregio Guilliermo de Viriaco, magistro hospicii ducalis Sabaudie, spectabilis sincere dilecte. Cum dudum illustris princeps dominus Ludovicus dux Sabaudie, etc. (sic), se nobis centum et vigintiquinque milia florenorum Renensium pro dote illustris et inclite sororis sue domine Margarethe de Sabaudia, conthoralis nostre dulcissime, in adventu eiusdem conthoralis nostre in Basilea quinquaginta milia florenorum Renensium, residuum vero ad tres annos a tempore transductionis ipsius domine Margarethe proxime sequentes, in fine cuiuslibet anni, in dicta civitate Basiliensi, pro quolibet ipsorum trium annorum terciam partem summe restantis, videlicet in fine cuiuslibet anni vigintiquinque milia florenorum predictorum soluturum constituit et obligavit, jurante in animam ipsius ducis Sabaudie procuratorio nomine domino Johanne de Grolea, perpetuo /193/ administratore prepositure Montisiovis, ad hoc mandatum habente, ipso quoque duce acta, promissa et jurata suo nomine per dictum dominum Johannem de Grolea patentibus suis litteris, sigillo suo appendente munitis, ratifficante et approbante. Et cum in festo beati Johannis Baptiste proxime lapso extitit terminus solucionis vigintiquinque milium florenorum Renensium, qui solvi debebant infra annum post receptionem dicte domine Margarethe coniugis nostre, solucio tamen ipsius summe minime facta est, verumtamen ipse dux Sabaudie pro se et suis heredibus et successoribus quibuscumque promisit bona fide in verbo principis, eciam juramento suo ad sancta Dei ewangelia corporaliter prestito, et sub suorum omnium et singulorum presencium et futurorum expressa obligacione bonorum, nobis sive certis nostris nuncciis procuratoribus ad hoc potestatem habentibus, solvere et realiter expedire in civitate Basilee, si illic tutus possit haberi accessus, sin autem in villa Berne aut Solodori, infra diem vicesimam mensis augusti, summam vigintiquinque millium florenorum Renensium de secunda solucione dotis predicte domine Margarethe coniugis nostre et hoc ultra summam decem et septem millium florenorum Renensium ad solvendum restantium de prima solucione dotis prefate conthoralis nostre, de qua resta solvenda littere assecurationis aliunde per ducalem secretarium Franciscum Fabri sunt confecte. Casu autem forte adveniente quod dicta summa vigintiquinque milia (sic) florenorum Renensium ipsa die vicesima augusti simul et semel per ipsum ducem Sabaudie ut prefertur solvi non possent, omnimoda tamen diligencia prius circa hec adhibita, promisit idem dux Sabaudie juramento, fide, verbo principis et expressa obligacione quibus supra, eandem summam vigintiquinque millium florenorum Renensium saltem nobis seu nostris procuratoribus et nuncciis solvere et realiter expedire in ipsa civitate Basiliensi, si ut prefertur tutus haberetur accessus, sin autem in predicta villa Berne seu Solodori infra ipsam diem vicesiman mensis augusti proxime elapsi, sine contradictione et opposicione quibuscumque, tredecim milia florenorum Renensium, residuum vero /194/ ipsius summe vigintiquinque milium florenorum Renensium ipse dux Sabaudie eisdem fide, verbo, juramento et obligacione quibus supra, nobis seu nostris certis nuncciis et procuratoribus ad hec potestatem habentibus, solvere et realiter expedire in predicta civitate Basiliensi, si tutus haberetur accessus, aliter in ipsa villa Berne seu Solodori, infra diem vicesimam mensis novembris proxime elapsi, sine contradicione et opposicione quibuscumque, et desuper mittere litteras cautionis de dicta summa duodecim millium florenorum Renensium infra dictam diem vicesimam novembris ut premittitur solvendorum. Et pro premissis omnibus et singulis nobis tutius tenendis adimplendisque et observandis, vos et nonnulli alii se constituerunt fideiussores, promittentes juramentis, ewangeliis Dei tactis, ac sub omnium et singulorum presencium et futurorum expressa obligacione bonorum, in casu quo prefatus dux Sabaudie dictam summam vigintiquinque milium florenorum Renensium modis et terminis ut prefertur non solveret, et litteram assecurationis duodecim millium florenorum Renensium modis et formis supra narratis non mitteret, incontinenti post ad predictam villam Berne seu Solodori vos et alii fideiussores constituti, quilibet cum tribus equis et totidem personis, ibidem obstagia personaliter tenturi accedere, seu quilibet vestrum unum nobilem cum predictis equitibus illac loco sui destinare, nec a dicta villa Berne seu Solodori separare debebit, quousque nobis de predicta summa vigintiquinque millia florenorum Renensium, qui lapsis terminis ut prefertur nobis persolvi debuerant, plenarie extiterit satisfactum, prout instrumentum publicum desuper confectum plenius continere videtur. Et quia de summa prefata vigintiquinque millium florenorum Renensium in terminis, videlicet vicesima augusti et vicesima novembris, proxime elapsis minime satisfactum est, et nobis adhuc, restat solvenda, quamquam prefatum ducem et litteris et nunciis nostris sepe repetitis seriosius requisivimus, ut promissa et jurata mandata nobis adimplere et de summa predicta secunde solucionis dotis coniugis nostre prefate nobis debita satisfacere curaret. Ipse vero dux immemor /195/ honoris proprii, quod aggravato corde referimus, solutionem memorate summe facere distulit, non sine nostro dampno et dispendio, et quod forcius animi premit illusionem nobis et sibi ignominiam gravem infert, et si in longius solucio et satisfactio protrahetur, tanta ducis Sabaudie perfidia et dolosa decepcio, quam benenati merito detestantur, nostris scriptis cunctis innotescent. Et cum solucio prefatorum vigintiquinque milium florenorum nondum facta existit, et adhuc nobis restant solvendi, quod presentibus litteris vobis notificamus, requirentes et monentes vos, sub juramento prestito et omnimodo quo possumus et debemus, citus immediate visis hiis litteris nostris absque alia requisicione nostra eatis cum tribus equis et personis, aut pro vobis unum nobilem cum tot equitibus mittatis, ad et in predictam villam Solodori, ibique continue mansuri obstagiumque tenturi cum dictis equitibus sumptibus vestris, ac inde non excessuri usque ad integram satisfaccionem summe predicte, et in hac re ut honori vostro convenit agere velitis deprecamur, ne forcioribus requisicionibus vos admonere compellamur. Datum Heidelberg sub sigillo nostro atergo appresso anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimosexto quinta die mensis decembris.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 10. Original sur papier de 41cm. X 42cm. La lettre repliée porte au dos l’adresse : Guilliermo de Viriaco magistro hospicii ducalis Sabaudie, et le sceau en plaqué du comte palatin, sceau rond de 4,5cm. de diamètre, au milieu d’un losange de papier.
/196/
XXXIV
Quittances diverses délivrées de 1447 à 1448 par des hôtes de Berne, Soleure et Bâle, à l’occasion des dépenses causées par l’entretien des otages qui avaient séjourné chez eux.
1. 1 Confessio LXX flor. p. p.
Anno Domini millesimo CCCCmo XLVIImo a nativitate Domini, die septima mensis januarii, in mei notarii testiumque infrascriptorum ad hec vocatorum et rogatorum presencia, personaliter constituti Johannes Surian et Nicolaus Bendelemen, concives et hospites de Berno, scientes et spontanei confessi sunt habuisse et realiter recepisse a nobili viro Mermeto Cristine, ducali secretario et procuratore Vuaudi, solvente pro et nomine illustrissimi principis domini ducis Sabaudie, videlicet sexaginta decem florenos Sabaudie, aut pro quolibet floreno duodecim grossos bone monete, valet quilibet eorum triginta quinque. Et hoc in deductionem expensarum fiendarum in albergariis ipsorum per XLII equites tenentes hostagia ibidem, etc. 2. Quequidem expense fiende incipiunt die hodierna in cena. De quibus quantitatibus sic receptis dicti hospites ipsum procuratorem et quos interest quittant penitus et absolvunt cum pacto expresso de non petendo, etc., promittentes, etc., jurantes, etc., renunciantes, etc. Datum et actum in Berno in albergaria Campane, presentibus ibidem Henrico Lombach, hospite dicte albergarie, et Bernardo Winchas, concivibus eiusdem loci Berni.
P. de Calestria 3.
2. Confessio VIII flor. p. p.
Anno Domini Mo IIIIc XL septimo et die prima februarii, nobilis Guigo de Mouxiaco habuisse confitetur a nobili /197/ Johanne Marescalci thesaurario, pro suis expensis faciendis cum duobus equis et totidem personis eundo Bernum et ibidem tenendum hostagia pro nobili Stephano Rosseti, ad causam fideiussionis per eundem nobilem Stephanum facte ad causam dotis illustris domine duchisse Bavarie, videlicet octo florenos p. p., de quibus octo florenis eundem quittat. Actum Gebennis, Sebastiano Tropt et Hugoneto Perroti, clerico, testibus, etc. (sic).
De Muris.
3. Confessio IIIIxx flor. ren.
Anno Domini Mo CCCCo XLVII, indicione Xa, die mercurii XXI februarii, in oppido Bernensi, Lausannensis diocesis, in stuba superiori domus inhabitationis mis notarii publici subscripti ac testium subnominatorum presencia, personaliter constituti Johannes Suryant, hospes domus cum Alba cruce signata, civis Bernensis, ex una, et Stephanus Trot alias Passeret, partibus ex altera, ubi prefatus Johannes Suryant, sanus mentis et corporis, ut eius apparebat intuitus, non ulla sinistra machinatione circumventus, sue vive vocis oraculo proposuit, dixit et confitebatur se realiter habuisse et recepisse a premencionato Stephano Trot LXXX florenos renenses boni auri et legalis ponderis tamquam a nobili viro Johanne Marescalli, thesaurario generali Sabaudie, in deductum expensarum in sua domo habitarum et factarum, racione hostagiorum, demptis tamen et huic summe exclusis confessatis pridem per eundem Suryant factis eciam ob causam hostagiorum sua in domo habitarum, promittensque ipse Suryant contra presentem confessionem nunquam verbo nec facto venire nec facere quovis modo, sed eam ratam et gratam tenere. Presentibus spectabilibus et providis viris Gwilhelmo Servonis de Thononio, Ludovico de Vuanigniardi, Johanne Pistoris scribe, Vincencio Tscherpi et aliis fidedignis pro testibus ad premissa vocatis et rogatis. Datum ut supra.
Jo. Floris.
4. Confessio XLVIII flor. Ren.
Anno Domini Mo CCCCo XLVIIo, indicione Xa, die jovis IIa mensis martii, in oppido Bernensi, Lausannensis diocesis, in mei notarii publici et testium subscriptorum presencia, /198/ personaliter constituti Heinricus Lombach, hospes domus cum Campana signata, ex una, et Stephanus Trot alias Passeret, partibus ex altera, ubi premencionatus Lombach in superiori stuba sue asuete inhabitationis domo (sic), sanus et compos mentis et corporis, non circumventus nec seductus dixit, proposuit et confitebatur se realiter habuisse et recepisse a prenominato Stephano Trot XLVIII florenos renenses boni auri et perfecti ponderis, tamquam a nobili viro Johanne Marescalli, thesaurario Sabaudie generali, in deductum expensarum sua in domo habitarum ratione hostagiorum. Promittens idem Lombach confessionem presentem bona fide ratam, firmam et gratam per se et suis tenere nec econtra facere nec venite verbo ac alio quovis modo. Presentibus nobilibus Gwilhelmo Servonis de Thononio, Gigone de Mussiaco, Ludovico Leagelli, Nicolao Stumpli et aliis fide dignis pro testibus ad premissa vocatis et rogatis in testimonium premissorum. Datum ut supra.
Jo. Floris 1.
5. Confessio L flor. ren.
Anno Domini Mo CCCCo XLVIIo, indicione Xa, die vero lune 2 proxima post dominicam Invocavit, in oppido Bernensi, Lausannensis diocesis in superiori stuba superioris domus Heinrici Lombach hospitis, in mis notarii publici et testium subscribtorum (sic) presencia personaliter constituti Vincentius Tscherpi, domesticus famulus Nicolai Bendelman, hospitis domus cum Albo castro signata, ex una, et Stephanus Trot alias Passeret, partibus ex altera, ubi prefatus Vincentius, sanus mentis et corporis, proposuit, dixit et confitebatur se nomine et loco predicti Nicolai hospitis, sui magistri, realiter habuisse et recepisse a prefato Stephano Trot L florenos Renenses boni auri et legitime (sic) ponderis, tamquam a nobili viro Johanne Marescalli, thesaurario Sabaudie generali, in deductum expensarum in domo prenominati sui magistri habitarum et factarum ratione hostagiorum, exclusis confessatis pridem recognitis ratione hostagiorum in eadem domo factorum. Promittensque ipse /199/ Vincentius contra presentem confessionem nunquam facto ac verbo quovismodo facere sed eam prorsus firmam et illesam tenere, omni dolo et fraude semotis. Presentibus nobilibus Gwilhelmo Servonis de Thononio, Gigone de Mustiaco, Heinrico Lombach predicto, Alberlino Rösler et aliis fide dignis pro testibus ad premissa vocatis et rogatis. Datum ut supra.
Jo. Floris.
6. Confessio XX flor. ren 1.
Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo, die decima octava mensis augusti, spectabilis miles dominus Johannes de Monteluppello, dominus Choutagnie, habuisse confiteor a nobili Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, manibus Jacobi Meynerii, eidem domino Choutagnie realiter expeditos per dictum Jacobum in loco Solodori die vicesima septima nuper lapsi mensis aprilis, in exoneracionem expensarum per prefatum dominum Choutagnie factarum, ad causam hostagiorum per ipsum certo numero personarum et equorum tentorum in villa Solodori pro illustrissimo domino nostro Sabaudie duce, occasione dotis illustrissime domine duchisse Bavarie, videlicet viginti florenos auri Renenses. De quibus ipse dominus Choutagnie se contentatur et dictum thesaurarium et quos tangit solvit et quittat per presentes. Actum Gebennis in domo Aymoneti Mugnerii, presentibus ipso Aymoneto et Petro de Ruppecula, testibus ad premissa vocatis.
Et me notario publico Rubati.
7. Confessio LX flor. ren.
Ego Suriant, hospes Crucis albe, habuisse confiteor a nobili Jacobo Meynerii solvente nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie, manibus Symondi Rosserii, in exoneracionem expensarum factarum in domo mea per hostagiatores illustri (sic) domini ducis Sabaudie, ultra alia prius mihi soluta, videlicet sexaginta florenos Renenses. /200/ De quibus sexaginta florenis Renensibus ipsum quito per presentes. Datum Berne die XXa maii A. D. Mo IIIIc XLVIIo sub sigillo meo in testimonium premissorum.
Sceau de papier 1.
8. Confessio XL flor. ren.
Ego Anthonius dictus Schrankenfels, hospes Solodorensis in hospicio Angeli, recognosco per presentes quod ego recepi XL florenos Renenses, quos tradidit michi Simon Russi 2, familiaris illustrissimi principis et domini, etc. (sic) domini ducis Sabaudie, ex parte expensarum in domo mea consumptarum per nobilem et generosum dominum dominum Guillelmum de Challant cum gentibus suis, in obstagio jam in domo mea stantibus, et est huiusmodi solutio XL flor. michi facta XXa die mensis maii. In cuius rei testimonium sigillum meum ipsum presentibus est appressum. Datum die XXa maii anno Domini item XLVIIo.
Sceau de papier.
9. Confessio IIIIc XXXIIII flor. ren.
Ego Suriant, hospes Crucis albe, burgensis Berne, habuisse et realiter recepisse confiteor a nobili Jacobo Meynerii, solvente nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudiensis generalis, manibus nobilis Johannis Menerii, in exoneracionem expensarum factarum in domo mea per hostagiatores illustri (sic) principis domini ducis Sabaudie, videlicet quatercentum et triginta quatuor florenos Renenses, ultra alia mihi prius soluta, de quibus quatercentum et triginta quatuor florenis Renensibus ipsum quitto. Datum Berne prima Junii A. D. Mo CCCCo XLVIIo sub signeto meo speciali in testimonium omnium premissorum.
Sceau de papier.
10. Confessio IIc XXVI flor. ren.
Ego Clewinus 3 dictus Bendelman de Albo Castro hospes /201/ et residens in Berna confiteor me realiter habuisse et recepisse a nobili Jacobo Meynerii, solvente nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, manibus nobilis Johannis Meynerii, ultra alia jam in ter soluta, in exonerationem expensarum quatuordecim personarum et tottidem equorum in doma (sic) mea hostagiatorum et factarum pro nomine illustris domini ducis Sabaudie, videlicet ducentum viginti sex florenorum rinensium, de quibus ducentis et viginti sex florenorum (sic) rinensium ipsum quitto per presentes, et de dictis quatuordecim hostagiatoribus permitto et relaxo de voluntate mea sex personas et tottidem equos, cum promissione, renunciacione et aliis clausulis oportunum (sic). Actum Berne in domo mea, presentibus venerabili et religioso Bisuncio Madurelli, moranti in abbatia Erliacensi, Entz Therppi, Heinricus Imgevell rasor, burgensis in Berno, et quamplures fide digni. In cuius rei ego predictus Clewinus meum parvum sigillum seu pitschet in presenti littera apposui. Datum Berne die prima mensis junii anno Domini Mo CCCCo XLVIIo.
Johannis Huber, publicus Imperialis.
Le sceau de papier manque, l’empreinte qu’il a laissée a 1,5 cm. de diamètre.
11. Confessio C flor. ren.
Anno Domini Millesimo IIIIo XLVIImo die prima mensis junii, constituta honesta mullier Margarita, hospitissa albergarie Leonis in Berno et burgensis eiusdem. Que gratis habuisse confitetur et realiter recepisse a nobili Jacobo Meynerii, solvente nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, manibus nobilis Johannis Meynerii, in exonerationem expensarum factarum per egregium militem dominum Jacobum de Loyriaco 1, loco spectabilis domini Cullie militis, hostagiatoris pro et nomine illustrissimi domini ducis Sabaudie, duodecim personis et totidem equis in domo dicte Margarite existentibus, videlicet /202/ centum florenos renenses, de quibus centum florenis renensibus ipsum quittat per presentes; item actum per pactum expressum reservatum, quod dicta Margarita est eius mera et libera voluntate de dictis duodecim hostagiatoribus liberare quatuor personas et quatuor equos et ex nunc de presenti licenciat et liberat, cum pacto de ulterius dictis hostagiatoribus quatuor aliquid sumptibus domini prefati Sabaudie ducis dare vel ministrare, cum promissione, renuntiacione et aliis clausulis in talibus opportunis. Presentibus venerabili religioso fratre Bisunsio Madurelli, commoranti in abbatia Arliacensi (sic), et Symondo Rosserii, testibus ad hoc vocatis et rogatis. De quibus premissis dicta Margarita precepit michi imperiali publico fieri litteram testimonialem de confessione, sub signeto mei manuali in testimonium premissorum.
Heinricus Lombach 1.
12. Confessio IIIIc XX flor. ren.
Ego Heinricus Lömbach, hospes Campane, burgensis Berne, habuisse et realiter recepisse confiteor a nobili Jacobo Meynerii solvente nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudiensis generalis, manibus nobilis Johannis Menerii, in exoneracionem expensarum factarum in domo mea per hostagiatores illustri (sic) principis domini ducis Saubaudiensis (sic), videlicet quatercentum et viginti florenos Renenses. De quibus quatercentum et viginti florenis Renensibus ipsum per presentes quitto. Datum Berne A. D. MoCCCCo XLVIIo secunda die Junii sub signeto meo manuali in testimonium omnium premissorum.
Heinricus Lombach.
Sceau de papier bien conservé.
13. Confessio LX flor. ren.
Ego Margaretha, marita legittima Rudolffi Ostermund, hospes ac civis residens in villa Solodorensi, fateor et recognosco me recepisse data presencium coram presentibus /203/ testibus, videlicet Gotz et Ludovico barbitonsore, civium (sic) in prefata villa, sexaginta florenos aureos Alamanie, a manibus providi viri Jacobi Minerii, nomine illustrissimi principis et domini domini Ludovici Dei gratia Sabaudie ducis, propter et super sumptus per nobilem insignemque militem de Mentone et suos familiares et alios sibi superadditos factos, secundum ratam expensarum obstagii in hospicio meo et mariti mei tenti, et idcirco quitto et quittatos reddo pro me et meis heredibus ipsum prefatum dominum ducem ac eciam prelibatum Jacobum Minerii et ipsorum heredes et successores pro summa supranotata florenorum per me receptorum. In cuius rei robur et efficax testimonium sigillum prementionati mariti mei ipsius presentibus inpressi, ipsa die sancti Johannis Baptiste anno nativitatis Domini Mo CCCCo XLVIIo.
Sceau de 2,5 cm. de diamètre, de cire brune, recouverte d’un carré de papier, qui a reçu l’empreinte du sceau.
14. Confessio LXXII flor. ren.
Ego Anthonius Schrankenfels, hospes et cives (sic) Solodorensis ville, fateor et recognosco serie presencium me recepisse septuaginta duos florenos aureos Alamanie in expensarum michi debitarum per meque expositarum et in hospicio meo factarum ex parte nobilis Guilhelmi de Challand, tam nomine spectabilis domini Johannis de Seyssilo, marescalli Sabaudie, quam per nobilem Steffanum de Monestier, nomine nobilis Jacobi de Challand, domini Ayme ville, in dicto loco Solodorensi hostagia tenentes pro illustrissimo domino duce Sabaudie. Quamobrem quito et quittatos reddo pro me et meis heredibus prefatum dominum ducem ac eciam Jacobum prelibatum, ipsorumque heredes et successores pro summa supranotata septuaginta duorum florenorum aureorum per me receptorum. In cuius rei robur et evidens testimonium sigillum meum proprium presentibus inpressi ipsa die sancti Johannis Baptiste A. D. Mo IIIIo XLVIIo.
Sceau analogue au précédent.
/204/15. Confessio C flor. ren.
Noverint universi presencium intuitores quod ego Margaretha, legittima Rudolffi Ostermund, hospitis tituli Leonis, civis Solodorensis, confiteor me recepisse ab illustrissimo principe et domino domino duce Sabaudie, manibus Jacobi Megnerii, solventis nomine nobilis Johannis Marescalli, thesaurarii Sabaudie, presentibus nobilibus Johanne Championis et Guilhelmo de Vilarsel, nomine et causa expensarum per me traditarum super hostagiis tentis, causa dotis precelse domine ducisse Bavarie, per nobilem ac strenuum dominum Guillermum de Mentonis (sic) una cum suatibus, centum florenos Alamanie. Et huius solucionis et recepcionis de causa ego antefata Margaretha hospitissa quitto et quittatos reddo pro me et premencionato marito meo Rudolfo Ostermund et nostrorum heredibus, prelibatum dominum et illustrissimum principem ducem Sabaudie, seu quos presens negocium tangit vel tangere possit, pro quantitate predicte summe centum florenorum ut supra. In cuius rei et evidens testimonium presentem litteram sub signeto, manibus ipsius predicte ville Solodorensis subsecretarii signatam, sigillo mei mariti predicti duxi munitam presentibus inpresso. Datum Xa die mensis Julii anno Domini Mo IIIIo XLVIIo.
De mandato dicte Margarethe et Rudolffi, ipsius mariti, ego Petrus Mettler, subsecretarius ville Salodorensis.
Sceau de papier endommagé.
16. Confessio IIIc flor. ren. et LII flor. et II den. gr. p. p. 1
Noverint universi quod ego Johannes Wagner, scultetus senior et hospes Crucis albe ville Solodorensis, confiteor me habuisse et realiter recepisse ab illustrissimo principe domino meo gracioso duce Sabaudie, manibus Jacobi Megnerii solventis nomine nobilis Johannis Maroscalci (sic), thesaurarii Sabaudie, presentibus nobilibus Johanne Championis et Gwilhelmo de Villarsez, in exoneracionem expensarum /205/ in domo mea factarum per spectibilem (sic) Franciscum, comitem Gruerie, temporis quo ipse comes obstagia tenuit in dicta villa Solodorensi pro prefato domino meo Sabaudie duce, occasione dotis illustrissime domine ducisse Bavurrie (sic), inclusis centum florenis auri Renensibus per me a dicto Jacobo Munerii receptis die festi nativitatis beati Johannis Baptiste proxime preteriti, videlicet tercentum florenos auri Renenses et quinquaginta duos florenos et duos grossos monete Sabaudie, de quibus tercentum florenis auri Renensibus et quinquaginta duobus florenis et duobus grossis monete Sabaudie me teneo pro contento, et prefatum dominum nostrum Sabaudie ducem et quos tangit seu tangere potest solvo atque quito per presentes. In cuius rei testimonium presentem litteram, sub signeto subsecretarii dicte ville Solodorensis signatam, sigilloque meo proprio impresso, duxi munitam. Datum Solodoro die decima mensis julii anno Domini millesimo IIIIo quadragesimo septimo.
De mandato dicti Johannis ego Petrus Mettler subsecretarius ville Solodorensis.
Sceau de papier.
17. Confessio IIc XVI flor. p. p. 1
Ego Petrus de Houzen 2, hospes signi Corone civitatis Basilee, habuisse et recepisse confiteor ab illustrissimo principe domino Sabaudie duce, manibus Jacobi Megnerii, solventis nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, pro expensis in domo mea factis per spectabilem Franciscum, comitem Gruerie, ad causam obstagiorum per ipsum comitem et eius gentes in civitate Basilee tentorum pro prelibato domino duce Sabaudie cum novem equitibus, ultra alios eiusdem comitis equites in hac villa de Solodoro in dictis hostagiis etiam tentorum (sic) per eumdem dominum comitem ut asserit. Et hoc spatio quadraginta octo dierum, inceptorum die vicesima /206/ tercia inclusive mensis maii, et finitorum die decima exclusive mensis jullii anno presenti subscripto millesimo IIIIc quadragesimo septimo, computatis pro die qualibet pro equo et persona sex denariis grossis monete Sabaudie, videlicet ducentum et sexdecim florenos p. p. monete predicte Sabaudie. De quibus ducentum et sexdecim florenis me teneo pro contento et prefatum dominum ducem Sabaudie dictumque thesaurarium et quos tangit seu tangere potest solvo et quitto per presentes. Datum in villa Solodori die decima jullii, anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo, sub signeto meo manuali in testimonium premissorum, presentibus nobilibus viris Johanne Championis, Guillermo de Villarsel et Francisco Dyrlens.
De mandato dicti Petri ego Petrus Mettler, subnotarius ville Solodorensis Idem Petrus de Dusen manu propria.
18. Confessio CVIII flor. ren.
Noverint universi presencium intuitores, quod ego Wolflinus Sangli, hospes tituli Albi lilii, civis Solodorensis, confiteor me recepisse ab illustrissimo principe et domino domino duce Sabaudie, manibus Jacobi Meynerii solventis nomine Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie, presentibus nobilibus Johanne Championis et Guillermo de Villarsel, nomine et causa expensarum per me traditarum super hostagiis tentis causa dotis precelse domine ducisse Bavarie, per generosum et insignem dominum comitem Montis Revelli, centum et octo florenos Alamanie. Et huius solucionis causa de re, ego antedictus Wölflinus Sangli hospes quitto et quittatos reddo pro me et meis heredibus prelibatum et illustrissimum principem et dominum ducem Sabaudie et quos presens negocium tangit vel tangere possit, pro quantitate predicte summe centum et octo florenorum ut supra. In cuius rei efficax testimonium presentem litteram, sub signeto ipsius predicte ville Solodorensis subsecretarii manibus signatam, sub sigillo meo proprio inpresso, duxi muniri. Datum Xa die Julii anno Domini Mo IIIIo XLVIIo.
De mandato dicti Wolflini ego Petrus Mettler, subsecretarius ville Solodorensis.
Sceau de papier. /207/
19. Confessio C flor. ren.
Noverint universi presencium inspectores, quod ego Anthonius Schrankenfels, hospes tituli Angeli, civis Solodorensis, confiteor me recepisse ab illustrissimo principe et domino domino duce Sabaudie, manibus Jacobi Meynerii solventis nomine nobilis Johannis Marescalli, thesaurarii Sabaudie, presentibus nobilibus Johanne Championis et Guillermo de Villarsel, nomine et causa expensarum per me traditarum super hostagiis tentis causa dotis precelse domine ducisse Bavarie per nobilem Guillermum de Challand una cum suatibus, centum florenos Alamannie. Et huius solucionis et recepcionis de re ego antedictus Anthonius Schrangkenfels hospes quitto et quittatos reddo prelibatum dominum et illustrissimum principem ducem Sabaudie seu quos presens negocium tangit vel tangere possit pro quantitate predicte summe centum florenorum ut supra. In cuius rei evidens testimonium et robur presentem litteram sub signeto ipsius manibus subsecretarii ville Solodorensis signatam, sigillo meo proprio inpresso duxi muniri. Datum Xa die mensis Julii anno Domini Mo IIIIo XLVIIo.
De mandato dicti Anthonii ego Petrus Mettler subsecretarius ville Solodorensis.
Sceau de papier.
20. Confessio VIII flor. 1 VIII den. gr. p. p.
Noverint universi quod Petrus Dusen, hospes signi Corone civitatis Basiliensis, habuisse confitetur ab illustrissimo principe domino duce Sabaudie, manibus Jacobi Meynerii, solventis nomine nobilis Johannis Marescalli, thesaurarii Sabaudie generalis, pro expensis in domo dicti Petri factis per nonnullos familiares nobilis Guillermi de Challant, super hostagiis tentis per ipsum Guillermum pro prefato domino duce Sabaudie in hac villa Solodorensi, videlicet octo florenos et octo denarios grossos monete Sabaudie, et ulterius pro expensis in domo mea eciam factis per nobilem /208/ Philippum de Aula nova 1 ex gentibus domini Choutagnie spacio quatuor dierum, super dictis hostagiis tentis per ipsum dominum Choutagne, videlicet duos florenos monete Sabaudie. De quibus quantitatibus ascendentibus ad summam decem florenorum et octo denariorum grossorum de moneta Sabaudie idem Petrus se tenet pro contento et prefatum dominum ducem et quos tangit seu tangere potest solvit et quittat per presentes. Datum in villa Solodorensi, die decima Julii anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo, presentibus nobilibus Johanne Championis et Guillermo de Villarsell, sub signeto manibus mis vicenotarii dicte ville Solodorensis in testimonium premissorum.
De mandato dicti Petri ego Petrus Mettler subnottarius ville Solodorensis.
21. Confessio C et L flor. ren.
Ego Johannes Wagner, scultetus senior necnon hospes Crucis Albe ville Solodorensis, presencium tenore confiteor habuisse et realiter recepisse ab illustrissimo principe domino meo Sabaudie duce, manibus Jacobi Megnerii, solucionem nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie, presentibus nobilibus Johanne Championis et Gwilhelmo de Villarsez, in exoneracionem expensarum in domo mea factarum per spectabilem militem dominum Choutagnie, temporis quo obstagia pro prelibato domino nostro duce Sabaudie in dicta villa Solodorensi ipse dominus Choutagnie tenuit, inclusis quinquaginta florenis auri Renensibus per me ab eodem Mengnerii (sic) receptis die festi nativitatis beati Johannis Baptiste proxime preteriti, videlicet centum et quinquaginta florenos auri renenses, de quibus prefatum dominum nostrum Sabaudie ducem et omnes quos tangit seu tangere potest solvo atque quito per presentes. In cuius rei testimonium presentem litteram sub signeto manuali subsecretarii dicte eiusdem ville Solodorensis signatam, sigillo que meo proprio impresso duxi munitam (sic). Datum Solodoro die decima mensis Julii anno Domini millesimo quadricentesimo quadragesimo septimo. /209/
De mandato dicti Johannis ego Petrus Metler subsecretarius ville Solodorensis.
Sceau de papier.
22. Confessio IIIIc flor. ren.
Ego Heinricus Lumbach, civis in Berno, hospes Campane, habuisse et realiter recepisse confiteor a nobili Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, in extenuacionem expensarum in domo mea factarum per obstagiatores ibidem obstagia tenentes pro illustrissimo principe domino meo duce Sabaudie, manibus Symondi Rosserii, inclusis ducentis florenis auri Renensibus in quibus reverendus in Christo pater dominus Anthonius Mistralis, abbas monasterii sancti Johannis Erlacensis erga dictum thesaurarium est obligatus, constante quadam pollicia manu propria ipsius domini abbatis signata, de ipsum thesaurarium indampnem servare erga me dictum Heinricum Lumbach de dictis ducentis florenis auri Renensibus, et in signum vere solucionis dictorum ducentorum florenorum auri Renensium fuit restituta dicta pollicia ipsius domini abbatis, prout apparet de solucione huiusmodi ducentorum florenorum auri Renensium per satisfactum in pede dicte pollicie manu mis Heinrici Lumbach diei date presentis confessionis, videlicet quatercentum florenos auri Renenses, de quibus quatercentum florenis auri Renensibus dictum thesaurarium et quos tangit per presentes quitto cum et sub omni juris et facti renuntiacione ad hoc necessariis et oportunis. Datum in Berno die decima sexta mensis septembris anno Domini millesimo IIIIo XLVIIo, indicione decima, sub signetis meis cereo et manuali, in testimonium premissorum, presentibus nobili Johanne Championis et Gigone de Mustiaco, testibus ad hoc vocatis.
Sceau de papier bien conservé de 2,6 cm. de diamètre.
Hein. Lbch.
23. Confessio IIIIc flor. ren.
Ego Johannes Suriandi, civis in Berno, hospes Crucis albe, confiteor habuisse et realiter recipisse (sic) a nobili Johanne Marescalce (sic), thesaurario Sabaudie generali manibus Symondi Rosserii, in exoneracionem expensarum /210/ per hostagiatores illustrissimi principis domini mei ducis Sabaudie in domo mea factarum, quatercentum florenos auri Renenses. De quibus quatercentum florenis auri renensibus ipsum thesaurarium et quos tangit per presentes quicto. Datum in Berno die XVIIa septembris anno Domini MoIIIIc XLVIImo, presentibus nobili Johanne Championis et Heinrico Lombach, hospite Campane in Berno, testibus ad hec vocatis. In cuius rei testimonium hanc presentem confessionem signatis meis cereo et manuali signavi, etc (sic).
Ita est Johannes Suryant.
Sceau de papier disposé en losange.
24. Confessio C flor. ren.
Ego Tyllmannus barbitonsor, civis in Berno, gubernator bonorum heredum Bendelmanni nuper defuncti, hospitis signi Castri albi ville de Berno, habuisse et realiter recipuisse confiteor a nobili Johanni Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, manibus Symondi Rosserii, in exoneracionem expensarum per hostagiatores illustrissimi principis domini mei ducis Sabaudie in domo dicti Bendelmanni factarum, videlicet centum florenos auri Renenses. De quibus centum florenis auri Renensibus dictum thesaurarium et quos tangit quitto per presentes. Datum in Berno die decima septima mensis septembris anno Domini Mo IIIImo XL septimo, presentibus nobili Johanne Championis et honorabili viro Johanne de Kirchen, scribe (sic) comunitatis ville de Berno, testibus ad hec vocatis, sub signetis meis manuali et cereo in testimonium premissorum.
Ita est Tilmani.
Le sceau manque.
25. Confessio CXXX flor. ren. 1
Nos frater Jacobus de Luyriaco, miles ordinis sancti Johannis Jerhosolymitani, habuisse et realiter recepisse /211/ confiteor a nobili Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, manibus Symondi Rosserii, in exoneracionem expensarum factarum in domo Grade 1 hospitisse Leonis in Berno, ad causam hostagiorum illustrissimi principis domini nostri ducis Sabaudie per nos nomine domini Cullie, avunculi nostri, tentorum in dicta villa de Berno in domo predicta, videlicet centum et triginta florenos auri Renenses. De quibus centum et triginta florenis auri Renensibus dictum thesaurarium et quos tangit per presentes quitto. Datum in Berno die XVIII mensis septembris anno Domini Mo IIIIc XLVIImo, sub signetis nostris manuali et cereo in testimonium premissorum.
J. de Luyrieu.
Le sceau manque.
26. Confessio IIc LX flor. ren.
Ego Anthonius de Schrankenfels, hospes domus Angeli ville Solodorensis, habuisse confiteor a nobili Johanne Mariscallo (sic), thesaurario Sabaudie generali, manibus Symondi Rosserii, in exoneracionem quantitatis mihi debiti ad causam expensarum in domo mea factarum per nobilem Guillermum de Challand, qui illuc hostagium tenuit nomine spectabilis et magnifici domini marescalli Sabaudie Johannis de Seyssello, domini Boriacti (sic), videlicet ducentum et sexaginta florenos auri renenses, de quibus ducentum et sexaginta florenis dictum thesaurarium et quos tangit negocium per presentes quitto, cum et sub omni juris et facti renunciacione ad hoc necessariis et opportunis. Datum in Solodoro die XXIa mensis septembris, anno Domini Mo IIIIo XLVIIo, sub signetis meis manuali et cereo in testimonium premissorum, presente nobili viro Guillermo de Challand.
Anthonius de Schrangkenfeils hic manu propria signavi una cum sigillo meo presentibus impresso.
27. Confessio VI flor. ren.
Ego Guillermus de Menthone, dominus Menthonis, miles, habuisse et realiter recepisse confiteor a nobili Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, manibus Symondi Rosserii, in exonerationem expensarum factarum in domo albergarie Leonis Solodori, ad causam hostagii in eadem albergaria per me et gentes meas tenti, nomine fideiiussorio illustrissimi principis domini nostri ducis Sabaudie, videlicet sex florenos auri renenses, de quibus ipsum thesaurarium et quos tangit per presentes quitto. Datum Solodori die penultima mensis septembris anno Domini Mo IIIIc XLVIImo sub signeto meo manuali in testimonium premissorum.
G. de Menthone.
28. Confessio IIc flor. ren. 1
Debentur per illustrissimum principem dominum nostrum ducem Sabaudie Anthonio de Scranchferl, hospiti Angeli, pro remanentia quantitatis expensarum in domo dicti Anthonii per Guillermum de Challant, dominum Castelli et de Vuicens, factarum nomine spectabilis et magnifici domini Johannis de Seyssello, domini Bariacti, marescalli Sabaudie, ad causam hostagiorum ibidem per dictum nobilem Guillermum tentorum pro et nomine illustrissimi domini nostri ducis Sabaudie prefati, pro nonnullis terminis dotis illustris domine duchisse Bavarie non solutis, facta visione et carculatione computi dictarum expensarum per Symondum Rosserii ad hoc destinatum videlicet quingenti sexaginta quinque floreni undecim denarii et dimidium quarti unius denarii grossi superius descripti. Ego idem Symondus Rosserii nomine prefati domini mei ducis Sabaudie debere confiteor dicto Anthonio de Scranchferl et eosdem nomine quo supra promitto solvere hinc per totum proximum mensem novembris, et in deffectu solucionis predicte quantitatis prefatus nobilis Guillermus de Challant tenetur /213/ hostagium predictum sub conditionibus quibus pro presenti est regredire per se vel alium eius nomine ydoneum et sufficientem tenendum in domo dicti Anthonii, pro quibus idem Anthonius promittit michi dicto Symondo Rosserii presentem confessionem reddere et me quittum tenere de dicta quantitate suprascripta per quindecim dies post reingredicionem dicti hostagii. In cuius rei testimonium nos ambo subscripsimus. Datum Solodori die XXIIda mensis septembris anno Domini millesimo IIIIc XLVIImo. Idem Symondus Rosserii. Anthonius von Schrangbenfeilsz.
29. Copia debita collatione facta per me notarium Rubati.
Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo, die quinta mensis decembris, in mis notarii, etc. (sic), supradictus Anthonius Seranchserl habuisse confitetur a nobili Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, presenti, etc. (sic), in exonerationem suprascriptorum quingentorum sexaginta quinque florenorum undecim denariorum et dimidii quarti unius denarii grossi, videlicet ducentum florenos auri renenses, ad rationem decemseptem denariorum et quarti unius denarii grossi pro quolibet, de quibus IIc florenis auri Renensibus dictum thesaurarium et quos tangit quittat per presentes, et qui IIc floreni auri Renenses sunt annotati per satisfactum in litteris originalibus copie suprascripte per me notarium subscriptum. Datum ut supra cum promissionibus, clausulis et renuntiacionibus opportunis. Actum Gebennis, in domo nobilis Johannis Veteris, presentibus Lionardo de Castro Rubeo corraterio, Johanne Veteris juniore, Petro de Muris et Stephano Burlandi, testibus ad premissa vocatis.
Rubati.
30. Confessio VIc flor. ren.
Anno a nativitate Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo, et die vicesima septima mensis februarii, coram me notario publico et testibus subscriptis, personaliter constituti honorabiles viri Johannes Suriand, hospes Crucis albe, Tylmannus barbitonsor, heres quondam dicti Bendelman, hospitis signi Castri albi, Heinricus Lombach, hospes Campane, et honesta Margaretha, /214/ hospita Leonis, in Berno, qui scientes, pro se et heredibus suis, confitentur et recognoscunt se habuisse et realiter recepisse a nobili viro Johanne Mariscalci (sic), thesaurario Sabaudie generali, per manus Stephani Crusiliati, et hoc in deduccionem maioris summe in qua illustrissimus dominus noster dux Sabaudie eisdem tenetur, ratione hostagiorum et expensarum ibidem tentorum et factarum per nobiles Jacobum de Glana, Ludovicum de Monte Wuagnyardo, Humbertum Rudella, Richardum Rosse, in domo dicti Suriant. Item in domo Tylmanni sive Bendelman predicti, per egregios et spectabiles dominos Rudulffum Hoffmeister, Heinricum de Bubenberg, milites, et olim et modernum scultetos, et Johannem de Diespach et Petrum Subinger. Item in domo dicti Lombach, hospitis Campane, per Gwillermus (sic) Servionis et ceteri alii. Item in domo Margarethe predicte, per fratrem Jacobum de Luriaco, militem de Rodo, ordinis sancti Johannis Jherosolimitani pro prefato illustrissimo domino nostro duce Ottone [avunculo] 1 illustris domini ducis Bavarie, videlicet summam sexcentum florenorum auri Renensium. Primo Johannes Suriand ducentum. Item Tylmannus ducentum. Item Lombach centum, et Margaretha predicti centum florenos auri Renenses. De quibus sexcentum florenis auri Renensibus, quilibet pro rata sua, se tenent pro contentis, et prefatum nobilem Johannem thesaurarium predictum et omnis (sic) quos tangit seu tangere posset quemlibet in futurum solvunt penitus atque quittant, cum promissionibus, renunciacionibus ad hec necessariis et oportunis. Actum in Berno, in domo predicte Margarethe hospitisse Leonis, presentibus honorabilibus viris Jodoco Käserlin, Jacobo Uberlinger, Hentzmannus Voider, burgensibus, et Johanne Hentzler, loratus substitutus secretarius venerabilis ville Bernensis Lausannensis diocesis.
Jo. Floris
prothonotarius ville Bernensis 2. /215/
Quos sexcentum florenos auri Renenses suprascriptos recepi ego dictus Stephanus a dicto prefato nobili Johanne Marescalci thesaurario, pro illos distribuendo modo et forma in suprascripta confessione mentionatis.
S. Crusiliati.
31. Confessio XXX flor. ren.
Noverint universi presentes inspecturi quod anno a nativitate Domini sumpto Mo IIIIo quadragesimo octavo et die decima octava mensis septembris, per hoc, etc (sic), personaliter constitutus Heinricus Lombach, hospes signi Campane in villa de Berna, qui gratis et sponte pro se et suis habuisse et realiter recepisse confitetur a Johanne Mariscalci, thesaurario Sabaudie generali, per manus nobilis viri Guillermi de Villarze, solventis pro et nomine ac de pecuniis per dictum thesaurarium sibi Guilliermo realiter traditis, ultra alias quantitates per ipsum jam receptas et sibi ac de causa solutas, in exonerationem seu deductionem maioris quantitatis per illustrissimum dominum nostrum ducem Sabaudie eidem hospiti debite pro expensis in dicta eius abbergaria (sic) factis, tam per Guillermum Servonis, Petrum de Linvrone, quam Guillermum de Moxiaco et nonnullos alios, pro et nominibus Stefani Roseti et supradicti thesaurarii ac quorumdam aliorum, ad causam hostagiorum tentorum ad requestam illustris domini ducis Bavarie, fidejussorio nomine illustrissimi principis domini nostri Sabaudie ducis, pro certa parte prime solutionis non facte termino ordinato de dote illustrissime domine Margarethe de Sabaudia, sororis domini nostri ducis Sabaudie, consortisque memorati domini ducis Bavarie, videlicet triginta florenos auri Renenses, de quibus se tenet pro contento et bene soluto, antedictumque dominum nostrum ducem Sabaudie et predictum eius thesaurarium ac omnes alios ad quos spectat quittat per presentes, cum promissionibus, renuntiacionibus et aliis solempnitatibus ad premissa necessariis et opportunis. Et qui triginta floreni auri Renenses notati sunt a tergo seu margine inferiori computi de eisdem expensis facti, tam per nobilem Johannem Tschampionis (sic), Jacobum Meynerii quam Simondum Rosserii, manu /216/ mis secretarii seu notarii subnominati per satisfactionem, etc. (sic). Actum in dicta villa de Berno, in domo nobilis viri Guillermi de Villarze, presentibus Petermando de Wabren 1, Heinrico Serratori et aliorum (sic) fidedignorum. Datum et actum anno et die ut supra.
Heinricus Lombach.
32. Confessio VIIc LVIII flor. p. p. 2.
Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo, indicione undecima et die tresdecima mensis septembris, per hoc, etc (sic), coram me notario publico et testibus infrascriptis, constituta personaliter Greda, hospitissa signi Leonis ville de Berno, que gratis, etc. pro se et suis, etc., habuisse confitetur a nobili Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, presente solventeque pro et nomine illustrissimi principis domini nostri Sabaudie ducis, in quibus idem dominus noster dux eidem Grede tenebatur pro expensis in dicta eius albergaria factis per dominum fratrem Jacobum de Luyriaco, militem ordinis Rodi, qui ibidem hostagia tenuit nomine spectabilis domini Guillermi de Luyriaco 3, domini Cuillie, tanquam unius fideiussoris prelibati domini nostri ducis Sabaudie erga illustrissimum dominum ducem Bavarie et per eundem dominum ducem Bavarie requisiti, ad causam solutionis non complete de quinquaginta millibus flor. Renen. qui eidem domino duci Baverie fuerunt conventi pro primo termino dotis illustrissime domine Margarite de Sabaudia, sororis antedicti domini nostri ducis Sabaudie consortisque suprascripti domini ducis Bavarie, et hoc pro tempore et cum numero personarum et equorum in computis super hoc /217/ factis de mandato memorati domini nostri Sabaudie ducis et deinde spectabilis consilii sui cum sanctissimo domino nostro Papa citra montes residentis, tam per nobilem Johannem Championis et Jacobum Meynerii quam per Symondum Rosserii, ad hoc per dictos dominum nostrum ducem Sabaudie et eius consilium specialiter deputatos, videlicet septies centum et quinquaginta octo florenos p.p., inclusis tamen in presenti confessione centum florenis Renensibus sibi realiter solutis, ut asserit eadem, manibus dicti Jacobi Meynerii; item centum et triginta florenis Renensibus sibi et dicto domino Jacobo de Luyriaco realiter solutis ut asserit manibus dicti Symondi Rosserii; item centum florenis Reni ut asserit sibi realiter solutis manibus Stephani Crusilliatti; item et ducentis duodecim florenis cum dimidio p. p. sibi realiter solutis ut asserit manibus Francisci Rostagni, necnon et omnibus confessionibus, per ipsam de predictis particulis a dicto thesaurario habitis, manibus superius nominatorum pro eodem thesaurario solventium factis. De quibus septies centum et quinquaginta octo florenis p. p., ad quos omnes expense in dicta eius albergaria horum occasione facte, predicta Greda memoratum dominum nostrum ducem Sabaudie absentem, dictumque eius thesaurarium presentem, et omnes alios quos tangit et tangere potest in futurum, ad stipulacionem mis notarii subscripti, more et ex officio publice persone stipulantis et recipientis, habita confessione et omnia universa et singula in presenti publico instrumento contenta vice, nomine et ad opus omnium et singulorum quorum interest et imperpetuum quomodolibet poterit interesse, solvit penitus atque quittat tenore presentium, cum pacto expresso de ulterius quicquam super premissis quittatis non pentendo (sic), cum et sub omnibus juris et facti promissionibus submissionibus et renunciacionibus in talibus necessariis et opportunis. Acta fuerunt premissa in civitate Lausannensi in platea conventus fratrum minorum dicti loci, presentibus ibidem nobilibus et potentibus viris Jacobo de Challand, domino Aymeville, Guillermo de Villarze et Nicodo de Byonnay, testibus, etc. (sic). Et me siquidem Mermeto /218/ Pachie de Troynay 1, Gebennensis diocesis, notario publico. Idem Mermetus Pachie.
Sceau de papier.
33. Confessio C flor. ren.
Noverint universi presentes inspecturi, quod anno a nativitate Domini sumpto millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo et die quarta mensis novembris, per hoc etc. (sic), personaliter constitutus Heinricus Lombach, hospes signi Campane in villa de Berno, qui gratis et sponte pro se et suis habuisse et realiter recepisse confitetur a Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, per manus nobilis viri Guillermi de Villarze solventis pro et nomine ac de pecuniis per dominum thesaurarium sibi Guillermo realiter traditis et sibi hac de causa solutas (sic), in exonerationem seu deductionem maioris quantitatis per illustrissimum dominum nostrum ducem Sabaudie eidem hospiti debite, pro expensis in dicta eius albergaria factis, tam per Guillermum Servonis, Petrum de Livrone, quam Guillermum de Moxiaco et nonnullos alios, pro et nominibus Stephani Rossetti et supradicti thesaurarii ac quorumdam aliorum, ad causam hostagiorum tentorum ad requestam illustris domini ducis Bavarie, fidejussorio nomine illustrissimi principis domini nostri Sabaudie ducis, pro certa parte prime solutionis non facte termino ordinato de dote illustrissime domine Margarite de Sabaudia, sororis prelibati domini nostri ducis Sabaudie consortisque memorati domini ducis Bavarie, videlicet centum florenos renenses, de quibus se tenet pro contento et bene soluto, antedictum dominum nostrum ducem Sabaudie et predictum eius thesaurarium ac omnes alios ad quos spectat quittat pro ultima solutione per presentes, cum promissionibus, submissionibus, renunciationibus et aliis solempnitatibus ad premissa necessariis et opportunis. Et qui centum floreni auri renenses notati sunt a tergo seu margine inferiori computi de eisdem expensis facti, tam per nobilem Johannem Championis, Jacobum Meynerii, quam Symondum Rosserii, manu mis secretarii seu notarii subnominati pro satisfactione, etc. (sic) Actum /219/ in civitate Lausannensi, in domo nobilis viri Guillermi de Villarze, presentibus Gwillermi Sacceti, Filiberti Nicolay et aliorum fidedignorum.
Heinricus Lombach. 1
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 14. Le dossier No 14 comprend 35 pièces, dont 32 quittances et une promesse de paiement (No 28). Ces quittances sont précédées dans ce dossier d’un mandat du duc Louis de Savoie à la Chambre des Comptes, du 11 septembre 1450, d’allouer aux héritiers du Trésorier général Jean Maréchal les sommes que ce dernier avait déboursées pour ces otages (Pièce justificative XXXVI). Elles sont suivies de l’attestation de l’avoyer et du conseil de Berne, du 7 janvier 1447, reproduite plus bas (Pièce justificative XXXV). Toutes ces pièces, sur parchemin, sont réunies par des fils de soie verte qui les traversent et supportent le sceau du mandat ducal d’allocation. Des quittances, la plus petite a 18cm. X 11,5cm. (la 27e). Les plus grandes dimensions sont 26cm X 29,5cm. Ces quittances sont copiées au Registre 96 de la Trésorerie générale de Savoie, le dernier de Jean Maréchal, du Fol. 532 verso au Fol. 542.
XXXV
[Berne], 7 janvier 1447. — Attestation de l’avoyer et du conseil de Berne, constatant le commencement de l’otage tenu chez deux hôtes de cette ville par divers seigneurs avec leur suite.
Littera presentacionis hostagiorum in Berno tentorum pro solutione Domino Duci Bavarie fienda. /220/
Nos Scultetus 1 et Consules ville Bernensis cunctis modernis et posteris serie presencium volumus fieri manifestum, quod die hodierna data presencium, coram nobis comparuit nobilis vir Mermetus Cristine, illustrissimi principis et domini ducis Sabaudie, domini nostri graciosissimi et confederati carissimi, secretarius et procurator Waudi. Qui nobis parte ipsius domini explicando proposuit, quod cum egregii et spectabiles domini Petrus Marchiandi, cancellarius Sabaudie, Jacobus de Vallipergia, Jacobus de Turre, legumdoctores, Johannes de Compesio, dominus de Thornico, Guillermus de Viriaco et Ludowicus Bonivardi, requisiti fuerint tenere certa hostagia in Berno, parte illustrissimi domini Ludovici ducis Bavarie, comitis et palentini (sic) Reni, etc. Hinc est quod ipse procurator nobis presentabat in hospiciis publicis dicti loci Bernensis dicta hostagia tenturos, videlicet pro et loco prefatorum dominorum cancellarii, nobilem Cunradum de Sarnista 2 cum decem equitibus; Jacobi de Vallispergia, nobiles Humbertum de Glana, dominum de Cugie, et Johannem de Sancto Martino, cum tredecim equitibus; Jacobi de Turre, nobilem Anthonium Anglici cum decem equitibus; Johannis de Compesio, nobilem Rudolffum, bastardum de Blonay, cum tribus equitibus; Guillelmi de Viriaco, nobilem Ludowicum de Monte Vaignardo cum tribus equitibus; et Ludowici Bonivardi, nobilem Humbertum Rudellaz cum tribus equitibus. Requirans (sic) et postulans idem procurator a nobis sibi ad opus quorum intererit aut interesse poterit nostras concedi litteras testimoniales. Quocirca nos prefati Scultetus et Consules premissa attestantes fore vera prout superius sunt descripta et huiusmodi hostagija teneri cum tot nobilibus et equitibus quot prescribuntur, videlicet in hospiciis publicis Johannis Suriandi et Nicolay Bendelmans, nostrorum concivium et hospitum publicorum, presentes nostras concedimus litteras testimoniales et oportunas. /221/ In quorum fidem robur et testimonium premissorum sigillum minus nostre ville presentibus est impressum, VIIa januarii anno nativitatis Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo, secundum stilum apud nos consuetum.
Sceau en mauvais état. Au dos : Littera hostagiorum Bavarie.
Ce texte est copié Registre 96 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 532 recto et verso. Pour la cote de ce document, voir Pièce justificative XXXIV.
XXXVI
Genève, 11 septembre 1450. — Mandat du duc Louis de Savoie à la Chambre des comptes, d’allouer aux héritiers du Trésorier général Jean Maréchal les sommes indiquées dans les quittances précédentes.
Ludovicus, dux Sabaudie, dilectis fidelibus presidenti et magistris computorum nostrorum, salutem. Visis confessionibus presentibus annexis et consideratis in eis contentis, supplicationique dilectorum fidelium nostrorum liberorum et heredum Johannis Marescalci, quondam thesaurarii nostri Sabaudie generalis, super hiis nobis facte prout convenit favore benivolo annuentes, mandamus vobis quatenus, visis presentibus, in ultimo ipsius quondam thesaurarii computo sine difficultate quacunque intretis, et allocetis in librata quinque millia tercentum et quinquaginta duos florenos Reni ex una, necnon tercentum quinquaginta quatuor florenos et decem denarios grossos p. p. ex alia 1, quos pro nobis traxit et libravit causis et racionibus /222/ in dictis annexis expressis, alio a nobis super hoc non expectato mandato. Datum Gebennis die undecima mensis septembris anno Domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo. De Bosco 1.
Per dominus presentibus dominis Jo. domino Barjacti, marescalco; Ja. de Balma, domino Albergamenti; Jo. de. Grolea, domino Sancti Andree; Ja. ex comitibus Vallispergie, presidente consilii Chamberiaci; Petro de Menthone, domino Montistrotterii; Vauterio Chabodi; Anthonio de Judicibus; Johanne de Lornay; Maffredo Beczonis; Stephano Rosseti et Jacobo Meynerii, thesaurario.
Sceau rond, de cire rouge, de 4 cm. de diamètre, représentant l’écu de Savoie, casqué et empenné. La légende est illisible. Ce sceau pend à des fils de soie verte, qui traversent toutes les quittances et les unissent ainsi au mandat, dont elles sont des annexes. La cote est la même que celle de la Pièce justificative XXXIV.
XXXVII
Compte de Mermet Cristine, procureur de Vaud, organisant l’otage tenu à Berne, dès les premiers jours de janvier 1447.
Hostagia apud Bernam tenuta.
Nomina illorum qui tenent hostagia in Berna pro spectabilibus dominis ipsa hostagia tenere requisitis parte illustrissimi principis domini Ludovici, ducis Bavarie comitisque Palatini Regni (sic). Primo nobilis Conrardus de Scharerenachtal pro spectabili domino Petro Marchiandi, cancellario Sabaudie, cum X equitibus. Nobilis Humbertus de Glaria (sic 2), dominus de Cugie, et Johannes de Sancto Martino, pro spectabili domino Jacobo de Vallispergia, cum XIII equitibus. Nobilis Ludovicus de Monte Vagniardo pro nobili Guillermo de Viriaco, cum III equitibus. Nobilis Bastardus de Blonay pro nobili et potente viro Johanne de /223/ Compesio, domino de Thormeo, cum III equitibus. Nobilis Anthonius Anglici pro domino Jacobo de Turre, cum X equitibus. Nobilis Humbertus Rudella pro nobili Ludovico Bonivardi, cum III equitibus. Anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo a nativitate Domini sumpto et die quarta mensis januarii, Mermetus Christine, ducalis secretarius et procurator Vuaudi, recepit a nobili viro Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, manu Johannis Veteris junioris, pro faciendo expensas nobilium supra scriptorum transmissorum Bernum pro hostagiis ibidem tenendis pro et nomine spectabilium dominorum supra nominatorum. Et de quibus dictus thesaurarius habet litteram confessionis de recepta a dicto procuratore, datam Gebennis die et anno premissis, manu ipsius procuratoris subscriptam et signatam videlicet — C flor. p. p.
De quibus libravit ad expensas supra nominatorum nobilium Conrardi de Scharenachtal et Ludovici de Monte Vagniardo trium dierum integrorum, inceptorum dicta die quarta inclusive mensis huius Januarii et finitorum die septima exclusive dicti mensis, quibus ipsi vacaverunt, quilibet cum duobus equitibus, eundo a Gebennis Bernum pro dictis hostagiis tenendis, ad racionem quinque denariorum grossorum pro quolibet equite pro die qualibet, valent — V flor. p. p.
Libravit nobili Guilliermo Sermanz 1 de Thononio, cui preceptum fuerat per nobilem virum Guillermum de Viriaco, magistrum hospicii, parte illustrissimi domini nostri Sabaudie ducis ire Bernum, causa qua supra, et qui Guilliermus sic convenerat et postulavit habere a dicto procuratore expensas suas pro se et eiusque famulo et duobus suis equis pro dicta quarta die Januarii, donec attigisset dictum procuratorem et alios, videlicet — X den. gr.
Libravit magis pro expensis nobilium Humberti de Glaria, Johannis de Sancto Martino et Anthonii Anglici /224/ supra nominatorum unius diei integre, videlicet sexte huius, qua ipsi vacaverunt eundo ad (sic 1) Melduno, videlicet dicti Humbertus et Johannes cum quatuor equitibus et dictus Anthonius a Staviaco usque Bernum cum duobus equitibus, computato pro ipsa die pro quolibet equite ad quam supra 2 ibidem, videlicet — II flor. VI den. gr.
Libravit Petro Jani de Paterniaco, qui portavit Anthonio Anglici supra nominato apud Staviacum litteram per quam dominus eidem mandabat quod iret Bernum ad tenendum dicta hostagia cum aliis supra nominatis, videlicet — II den. gr.
Libravit pro expensis magistri Petri de Calostria et sui equi trium dierum integrorum, inceptorum die sexta inclusive dicti huius mensis et finitorum die nona exclusive eiusdem mensis, quibus ipse magister Petrus fuit cum dicto procuratore in absencia sui clerici, et vacavit tam eundo a Paterniaco Bernum quam ibidem stando et revertando (sic) pro recipiendo litteras de presentatione hostagiorum, etc., ubi foret neccessarium, videlicet pro duabus diebus dictorum dierum quibus per patriam domini ivit et reddiit ad racionem pro qualibet die quinque denariorum grossorum, et alterius diei qua stetit in dicto Berno extra patriam domini ad racionem sex denariorum grossorum, videlicet — XVI den. gr.
Libravit dicto Lombach de Berno, hospiti albergarie Campane, pro expensis triginta sociorum et equorum suorum, inclusis septem nobilibus supra nominatis et ipsorum equis, qui die septima huius mensis prandium sumpserunt in eadem albergaria antequam forent locati in albergariis in quibus hostagia tenent, ideo quod nondum fuerat repertus numerus hostagiorum, facto computo cum eodem Lombach hospite in presencia nonnullorum dominorum de Berna et eciam supra nominatorum nobilium, ad racionem duorum denariorum et oboli grossorum pro persona et equo, valent in somma videlicet — VI flor. III den. gr. p. p.
Et est sciendum quod ipsa die VII huius mensis Januarii, /225/ sumpto dicto prandio in domo dicti Lombach, fuit completus numerus personarum et equorum ad tenendum dicta hostagia, qui fuerunt hospitati in hospiciis Johannis Surian et Nicolay Bendelman, in quibus albergariis incohaverunt tenere dicta hostagia eadem die septima in cena.
Item libravit supra nominatis Johanni Surian et Nycolao Bendelman hospitibus in attenuacione expensarum per supra nominatos nobiles et eorum comitivam in ipsorum domibus fiendarum et per ipsos hospites huiusmodi occasione supportandarum, ut per litteram inde confectam manu prenominati Petri de Calestria receptam et signatam constat, videlicet — LXX flor. p. p.
Libravit pro expensis sui ipsius, eius famuli et duorum suorum equorum undecim dierum integrorum inceptorum die prima inclusive huius mensis Januarii et finitorum die XII exclusive eiusdem mensis Januarii, quibus dictus procurator vacavit de precepto prefati domini ducis tam veniendo Gebennas a Morgia, ibidem quiescendo quam ab hinc Bernum eundo cum supra nominatis nobilibus et aliis pro in dicto Berno ipsos locando et alia sibi iniuncta per prefatum dominum nostrum ducem faciendo et in dicto Berno stando ac negociando et ex post hinc a dicto Berno reddeundo pro refferendo domino per eum negociata et successive Morgiam revertando, computat eidem pro die qualibet novem dictorum dierum quibus per patriam domini ivit et in die ad racionem quinque denariorum grossorum, et pro aliis duobus diebus quibus stetit in dicto Berno extra patriam domini ad racionem septem denariorum grossorum valent — IX flor. X den. gr. p. p.
Summa — IIIIxx XVI flor. I den. gr. p. p. et sic debet III flor. XI den. gr. p. p.
Quosquidem tres florenos undecim denarios grossos p. p. ipse Mermetus Cristine die XI Januarii anno Domini millesimo IIIIc quadragesimo septimo supradicto thesaurario restituit realiter et expedivit. Ita est : Mermetus Cristine.
Mandat d’allocation du duc, daté de Genève 11 janvier 1449, scellé de son sceau et contresigné par Lestelley, son secrétaire. /226/
Archives d’Etat de Turin, Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie Fol. 508v-510.
XXXVIII
Dépenses d’Etienne Tropt qui avait été de Genève à Berne en février 1447 payer les frais d’entretien des otages à certains hôtes de Berne.
Libravit Stephano Tropt, alias Passerat 1, quos pro domino traxit et libravit, ac in quibus sibi dominus tenebatur, causis et racionibus descriptis in quodam rotulo, cuius tenor talis est : Debentur per dominum nostrum ducem Sabaudie Stephano Trop, alias Passerat, pro suis, eius clerici et duorum equorum suorum expensis, spacio decem dierum integrorum, factis de mense februarii proxime lapsi, tam eundo a Gebennis apud Bernum, missus per nobilem virum Johannem Marescalci, thesaurarium Sabaudie generalem, cum certa peccuniarum quantitate, pro solvendo expensas jam factas et fiendas per nonnullos, numero LVIII salvo pluri, qui continue tenere habuerunt hostagia in dicto loco Berni, ad causam prime solucionis dotis illustrissime domine duchisse Bavarie, certis hospitibus de dicto loco Berni, ad que vacavit eundo, negociando ad premissa et deinde Gebennas redeundo spacio dictorum decem dierum, videlicet sex dierum eundo super patriam prefati domini nostri, et quatuor dierum in Berno stando negociando, computatis per diem quemlibet, persona et equo, super patriam domini nostri quinque denariis grossis, et per diem extra patriam domini septem denariis grossis, valent — IX flor. VIII den. gr. p. p.
Item quos traxit ad expensas Anthonii 2 de Lavigniaco, /227/ castellano Mureti, eius clerici, unius famulli, ac trium equorum suorum, duorum dierum cum dimidia spacio, ad que vacavit eundo cum dicto Stephano ad predictum locum Berni de precepto prelibati domini nostri, ad aliqua dominicalia mandata sibi commissa ibidem facienda, et de quibus fecit confessionem de recepta a dorso dicte dominicalis littere mandati descriptam, manu B. des Ramquitres signatam, datam Mureti die quarta mensis marcii anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo, quam reddit idem Stephanus — III flor. X den. gr. p. p.
Item quos libravit Johanni Floris, secretario ville Berni, qui predicto Stephano expedivit confessiones peccuniarum per Stephanum hospitibus jamdictis ad causam dictorum hostagiorum ebursatarum, videlicet — VI den. gr.
Summa dictarum expensarum — XIIII flor. p. p.
Cui rotulo superius inserto, per Guillermum de Viriaco, magistrum hospicii, visitato, est annexa quedam littera domini sub clauso, dicto Anthonio de Lavignaco directa, et in cuius dorso scripta est confessio trium florenorum et decem denariorum grossorum p. p. per ipsum Anthonium a dicto thesaurario manu dicti Stephani Trop habitorum, recepta sub anno Domini millesimo quatercentesimo XLVIto 1 et die quarta mensis marcii, manu B. de Ranquitres notarii signata. Et solvit ipse thesaurarius dicto Stephano predictos et subscriptos quatuordecim florenos p. p., vigore et per litteram domini dicto thesaurario directam de mandato ut supra solvendi, et habita confessione de recepta allocandi, datam Gebennis die quindecima marcii anno Domini millesimo quatercentesimo XLVIImo, quam reddit predictis rotulo et littere domini annexam. In cuius tergo scripta est confessio de recepta predicte et subscripte quantitatis, inde per dictum Stephanum pro premissis a dicto thesaurario manu Johannis Veteris junioris habite, data Gebennis die quarta mensis aprilis anni predicti et manu dicti Stephani signata. — XIIII flor. p. p. /228/
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie, Fol. 315.
XXXIX
Dépenses de Simon Rossier, clerc du trésorier général de Savoie, envoyé de Genève à Bâle et ailleurs, pour porter 4114 florins du Rhin et faire relâcher des otages, du 17 mai au 8 juin 1447.
Libravit supradicto Symondo Rosserii quos ipse vice domini exbursavit causis et racionibus expressis in quodam rotulo, cuius tenor sequitur et est talis :
Debentur per illustrissimum dominum nostrum ducem Sabaudie Symondo Rosserii ex clericis nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, pro ipsius et eius equi expensis factis eundo a civitate Gebennarum ad civitatem Bassillee, misso per prefatum dominum nostrum ducem cum nobili Johanne Championis, secum ferens (sic) IIIImCXIIII flor. ren. sibi traditos per dictum thesaurarium pro illis expediendis nobili Jacobo Meynerii ipso existenti Basillee, pro complemento solutionis XVIImL flor. ren. fiende illustri domino duci Bavarie per dictos Johannem Championis, Jacobum Meynerii et nobilem Guillermum de Villarsel, ad causam primi termini dotis illustrissime domine Margarite de Sabaudia, duchisse Bavarie, unacum duabus litteris pergamineis (sic) in quibus continetur potestas rehabendi veyssellam prefati domini nostri in dicto loco Basilee existentem, et eciam tractandi cum ambassiatoribus prefati domini ducis Bavarie super ultimis terminis dicte dotis prout melius potuissent, et de ipsa veyssella vendendi usque ad quantitatem XXVm flor. auri ren. pro secundo termino dotis prelibato domino duci Bavarie fiendo, et ceteris aliis negociis in eisdem litteris expressius declaratis. Qui Symondus ad premissa vacavit tam eundo, stando, negociando, quam inde reddeundo apud Bernum, Solidorum (sic) pro hostagiatis ibidem /229/ existentibus levandis de precepto dictorum Johannis Championis, Guillermi de Villarsel et Jacobi Meynerii, qui illuc erant Basilee per prefatum dominum nostrum ducem destinati, etiam spectando in loco predicto de Berno Johannem Meynerii, qui ibidem apportavit MVcIIIIxx flor. ren. expediendos hospitibus de Berno in exonerationem expensarum factarum in domibus ipsorum hospitum per hostagiatores eiusdem domini nostri, necnon censam debitam illis de Bassillea et de Argintina (sic), pro qua sunt fideiussores sculteti friburgensis et bernensis pro prefato domino nostro duce, quam eciam apud Gebennas a dicto loco de Berno redeundo, levata prius medietate dictorum hostagiorum in dicto loco de Berno existentium, qui sunt in summa XXXV persone et totidem equi levati, a die XVII mensis maii usque ad diem octavam junii exclusive et sic per XXII dies, capiens per diem VII den. gr. pro persona et equo ut moris est — XII flor. X den. gr. p. p.
Item quos idem Symondus Rosserii exbursavit de precepto dicti nobilis Johannis Championis quatuor nautis, qui dictos Johannem Championis et Symondum Rosserii cum dictis quatuor millibus CXIIII flor. renen. conduxerunt a loco de Nefz chastel usque Nyduam 1 supra lacum, inclusis salario et expensis ipsorum, facto pacto cum eis ad tantum, ut securius ire potuissent, videlicet — II flor. ren.
Item quos predictus Symondus Rosserii exbursavit de precepto dicti thesaurarii pro precio trium malletarum seu bugiarum de coreo emptarum per dictum Symondum Rosserii precio qualibet ipsarum octo denariorum grossorum pro dictis IIIIor CXIIII florenis renensibus reponendis et portandis a dicto loco Gebennarum ad predictum locum Basillee, et hoc ut securius portare potuisset, videlicet — II flor. p. p.
Cui rotulo superius copiato, per dominum Petrum de Menthone soliceter visitato, est annexa littera domini de mandato dicto Symondo Rosserii per dictum thesaurarium solvendi et habita confessione allocandi, data Gebennis /230/ absente domino die vicesima septima novembris anno Domini millesimo IIIIc quadragesimo septimo, quam reddit ut supra annexam, sigillo domini sigillatam et manu de Plastro, sui secretarii, signatam. In cuius littere domini dorso scripta est confessio ipsius Symondi de recepta subscripte quantitatis per ipsum habitis (sic) pro premissis, a dicto thesaurario data anno Domini millesimo IIIIc quadragesimo octavo die vicesima octobris, manu dicti Symondi signata — XIIII flor. X den. gr. p. p.
Et — II flor. auri renen.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie, fol. 514.
XL
Ostaige de Basle leve par Jehan Lesquereux.
Cest le compte de Jehan Lesquereux leque rend compte de la despense faite pour les ostaige estant a Basle pour la plagerie faicte par monseigneur aut duc de Bavière pour monseigneur de Savoie, lesquel ostaige entrerent a Basle en louste 1 de Peter Hans le XXIIIIe jour de janvier mil IIIIcXLVI 2.
Il rend compte quil entrerent audit oustaige le XXIIIIe jour de janvier vint chevaulx et vint personne, et il demorerent jusque le XXVe jour de may, encloz ledit XXIIIIe jour de janvier et XXVe jour de may, que sont six vint deux jour, et ont despendu ung chascung jour nuef livre, que sont mille quatre vint dixhuit livre 3, ainsin MIIIIxxXVIII livre, monnaie de Bale. /231/
A delivre puis le XXVIe jour de may, encloz le dit jour, pour treze chevaulx et treze personne auquel estant jusque au derrier 1 jour de septembre, encloz ledit derrier jour, que sont six vint huit jour, que despendirent chascung home et chevaulx nuef solz par jour, que sont pour les treze par jour cinq livre XVII solz, que se montent pour lesdit VIxxVIII jour VIIcXLVIII livre XVI solz, ainsin VIIcXLVIII livre XVI solz monnaie de Bale.
A delivre encore pour cinq chevaulx et cinq personne quil ont demore puis le premier jour de octobre jusque le XIIIe jour de novembre, que se monte XLIIII jour, et ont ung chascung par jour huit solz, que sont quatre vint huit livre, ainsin IIIIxxVIII livre monnaie de Bale.
A delivre a louste pour pluseur mesaigey, quil ledit oste ad envoye vers monseigneur, tan a Champlite 2, a Nuefchastel, comme aultrepart, treze livre seze solz, encloz delivre eix maignie 3 de louste de bien alee quarante six solz, encloz delivre pour … le cinq que demorerent aderriez sezante solz. Ainsin XIX livre II solz monnaie de Bale.
A delivre pour amener les deux canons et certain stoqfir 4 pour amenre jusque a Saloure trente quatre solz, ainsin XXXIIII solz monnaie de Bale.
Some délivrance XIXcLV livre XII solz monnaie de Bale, la quelle est réduite a florin dor XXIII solz pour le florin, valent XVIIc florin dor XII solz monnaie de Bale.
Sur quoy il rend compte quil ad receu tan par la main /232/ de Gruere 1 comme de Sateler, dont le dit Gruere a ja compte, deux cent cinquante six florin dor, comme par la main Jehan dEnge, ainsin IIcLVI florin dor.
A receu de monseigneur comme de Jaiquet de Vaulmarcus, lequel les ad delivre a louste en desduiant de la despense, quatre cent florin dor, ainsin IIIIc florin dor.
Ad receu par la main de Hugonin le bastard dAsuel pour en non de monseigneur cent florin dor, ainsin cent florin dor.
A receu encore par la main de monseigneur cent florin dor, ainsin cent florin dor.
Ad encore receu par la main de mon dit seigneur quarante florin dor, ainsin XL florin dor.
A receu et lesquelx louste ly ad rabatuz pour deux chevaulx que ne furent pour eix oustaige des le comencemen XXIIIIe jour de janvier jusque eis pasques sugan sezante livre six solz monnaie de Bale. Ainsin LX livre VI solz monnaie de Bale. A receu et lesquelx ly ouste ly ad rabatuz pour ce que il ne contoit devan carementrant masque 2 huit solz et par ainsin le dit ouste ly ad rabatuz vint dues livre dix solz monnaie de Bale. Ainsin XXII livre X solz monnaie de Bale.
A receu de monseigneur une lettre de sept cent florin, en laquelle mon dit seigneur est obligiez a louste en la some des dit VIIc florin, a paier en la saint Jehan Baptiste 3 prochainement venant, laquelle lettre il a delivre au dit ouste en deductions de paiement, ainsin VIIc florin.
Some de recepte, mis la monnaie de Bale a florin dor XXIII solz pour le florin, que se montent XVIcLXVIII florin dor.
Ainsin doit mon dit seigneur au dit Jehan Lesquereux pour plus havoir delivre que receu XXXII florin dor XII solz monnaie de Bale. /233/
Item ly est encore dehu avec ly arest cy dessus, tan pour aler a Lousanne, Perrin Galand avec luy, comme pour aler quare les cinq chevaulx quil estient derriement a Basle, comme pour paier le trompecte, que sen aler a Champlite comme pour le parpay de tout le chemin quil a fait a Basle de tout le temps passez jusque au jour duy la some de nuef florin dor deux solz et demi monnaie de Balle avec la some desdit. Ainsin IX florin dor II solz.
Archives d’Etat de Neuchâtel. Recettes diverses, volume 47, folio 224, recto et verso.
XLI
Genève, 20 août 1447. — Louis, duc de Savoie, nomme pour trois ans Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel, son châtelain à Cudrefin, pour lui permettre, en percevant les revenus de cette châtellenie, de récupérer la somme que le dit comte, caution du duc de Savoie, avait dépensée à Bâle en tenant otage.
Ludovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio in Ytalia, comes Pedemoncium, Gebennensis et Baugiaci, Vuaudi, Foucigniaci, Nicieque et Vercellarum dominus, universis serie presencium facimus manifestum, quod cum ob solucionem dotis illustris sororis nostre carissime domine Margarite de Sabaudia, ducisse Bavarie, terminis statutis non factam, magnifficus consanguineus noster carissimus et fidelis dominus Johannes, comes Friburgi et Novi castri, velut fideiussor pro nobis erga illustrem fratrem nostrum carissimum Bavarie ducem, ipsius sororis nostre conthoralem, propterea constitutus, ad requisicionem ipsius ducis hostagium in civitate Basillee ad numerum viginti equitum et infra sustinuerit a die vicesima secunda novissime lapsi mensis Januarii, qua gentes ipsius comitis ad ipsa hostagia tenenda a loco Novi castri iter arripuerunt, inclusive, usque ad diem ultimam mensis proximi septembris, qua ad eundem /234/ locum Novi castri redire habent, inclusive; et propterea ipse consanguineus noster huiusmodi hostagia tenendo expensas fecerit que, facta debita computi visione et carculacione ordinariis duntaxat computatis, ascendunt in universo ad duo millia centum triginta novem florenos et decem denarios grossos parvi ponderis. Hinc est quod nos volentes omnino ipsum consanguineum nostrum circa hec indempnem servare prout tenemur, et eidem de predictis duobus millibus centum triginta novem florenis et decem denariis grossis, quas pro expensis huiusmodi hostagiorum ut premittitur exbursavit, condignam fieri satisfactionem; informati itaque fideli relatu, et maxime informacione per dilectum fidelem secretarium et procuratorem nostrum Vuaudi Mermetum Christine de nostri mandato sumpta, de valore annuo preysiarum et exituum universorum castellanie, loci et totius mandamenti nostri Coudreffini, qui per dictam informacionem tam in victualibus quam alias ad valorem septies centum viginti sex florenorum parvi ponderis novem denariorum trium quartorum et dimidii quarti unius denarii grossi extimantur, ex nostra certa sciencia pro nobisque et nostris heredibus et successoribus universis, prefato comiti pro se et suis quibuscunque heredibus et successoribus stipulante, harum serie facimus et constituimus ipsum comitem castellanum nostrum dicti loci, castellanie et totius mandamenti Coudreffini, videlicet ad et per tres annos proximos continuos et integros, die adhipiscende possessionis sue ipsius officii inchoandos, sub honoribus pariter et oneribus ibidem ultimo percipi et supportari consuetis. Et ulterius eidem comiti accensamus ac in accensamentum et firmam per tempus predictum damus, tradimus, concedimus totaliter et remittimus omnes et singulos predicti loci, castellanie et totius mandamenti, nostri Coudreffini redditus, preysias, obvenciones et exitus, alteque, medie et basse juridicionum emolumenta, aliosque ipsius Coudreffini annuos valores, de quibus tamen per castellanum eiusdem loci in cauda computorum nostrorum ordinarie computari est assuetum. Itaque eidem comiti liceat dictis tribus annis durantibus unum locuntenentem /235/ quem voluerit constituere et deputare ad receptionem et exactionem huiusmodi per nos sibi … 1 dictique castellanie officii administrationem. Absque eo tamen quod ipse comes vel eius locuntenens predictus nobis provide aliqualem racionem vel computum reddere habeat. Absque eo eciam quod ipse comes pretextu huismodi sibi per … in curus (sic) baillivi nostri Vuaudi personaliter comparere teneatur; quinymo possit et valeat ipse comes eas causas suas, occasione huiusmodi accensamenti movendas, prosequi et in illis comparere per procuratorem, non obstantibus … consuetudinibus et aliis in contrarium facientibus, quibus quo ad hec derogatum esse volumus. Huiusmodi autem accensamentum eidem comiti facimus sub annuali firma predictorum septies centum et viginti sex [florenorum parvi ponderis novem] denariorum trium quartorum et dimidii quarti unius denarii grossi. Pro qua tamen annua firma, ad duo millia centum octuaginta florenos parvi ponderis quinque denarios et obolum grossos pro dictis tribus annis … ascendente, ab eodem comite nos habuisse et recepisse confitemur predicta duo millia centum triginta novem florenos et decem denarios grossos, per ipsum comitem pro expensis huiusmodi hostagiorum ut supra dictum … exbursatis, et de qua totali firma ipsum comitem et suos usque ad summam predictam solvimus et quittamus per presentes, ita tamen quod pretextu huiusmodi hostagiorum per ipsum comitem hactenus … supportatorum [quitti] remaneamus. Residuum [autem quod] de ipsa totali firma superest et restat ad solvendum, tenebitur ipse comes in introitu tercii anni dicte firme realiter solvere et expedire in m[anibus] thesaurarii nostri generalis, qui de illis nobis legitime tenebitur computare. Mandantes propterea baillivo Vuaudi ac nostro castellano Coudreffini et ceteris officiariis nostris ad quos spectabit ipsorumque locuntenentibus et … eorundem, quatenus huiusmodi accensamentum et litteras nostras prefato consanguineo nostro dicto termino durante teneant, /236/ attendant et observent, ac per quoscunque teneri, attendi et inconcusse observari faciant, in nulloque contraveniant quomodolibet vel opponant; quinymo ipse modernus castellanus noster Coudreffini predictum castallanie officium prefato comiti seu ad hoc deputando per eum visis presentibus tradat et expediat vice nostra, recipiendo ab eodem cum copia presencium litteram opportunam de recepta; et nos de expedicione ipsa predictum castellanum et suos solvimus et quittamus cum pacto expresso de quitquam ab eisdem propterea non petendo. Dantes propterea in mandatis presidenti et magistris computorum nostrorum, quod ipsum comitem, eiusve in dicto castellanie officio locuntenentem, dicto termino durante non compellant ad nobis aliquid computandum pro dictis preysiis et exitibus ac aliis per nos ut supra accensatis, [non] obstantibus quibuscunque in contrarium facientibus, nulloque alio a nobis super hoc expectato mandato. Promittentes, etc. 1. Datum Gebennis die vicesima Augusti anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo.
Per dominum presentibus dominis Lanceloto de Lusigniano, cardinali de Chippro; Petro Marchiandi, cancellario; Johanne, domino Barjatti, marescallo; Bartholomeo Chabodi, presidente computorum; Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie.
J. Lestelley 2. Gratis.
Archives d’Etat de Neuchâtel, Q3, No 14. Original sur parchemin de 62cm X 36cm. Sceau endommagé, de cire rouge, de 3,5 cm de diamètre, pendant sur simple queue.
/237/
XLII
[Bâle], 30 septembre 1447, — Jean de Fribourg, comte de Neuchâtel; Jean de Neuchâtel, seigneur de Vaumarcus; Jean de Colombier, chevalier; Othonin de Cléron, maître d’hôtel; Jacques de Vaumarcus et Jacques de Diesse, écuyers, reconnaissent devoir solidairement à Pierre-Jean Wentikom, hôte de la Fleur, à Bâle, la somme de 700 florins du Rhin, pour l’otage tenu dans son logis par les serviteurs du comte de Neuchâtel, et s’engagent à la payer d’ici à la Saint-Jean prochaine. Donné le samedi après la Saint-Michel archange 1447.
Wir graff Hanns von Friburg, graf und her ze Nuwemburg und zu Schamiten, etc.; Hanns von Nuwenburg, her ze Vamercu; Hanns von Columbier, rittere; Othonin von Cleron, hoffemeister; Jacob von Vamercu und Jacob von Thesse, edelknechte, tund kunt menglichem und bekennent offenlich mit disem brieffe, daz wir alle gemeinlich und unverschendenlich fur uns alle unser erben und nachkomen die wir harzu vesteklich verbindent schuldig sind einer rechten redelichen waren schulden und gelten sollent, dem erbern wisen Peter Hannsen Wentikom, dem wirte zem Blumen ze Basel, sybenhundert guldin Rinischer guter genger und genemer an golde und an gewichte ze Basel, darrurende von der leystung wegen als deim unsers des obgenanten graff Hannsen von Friburg diener uff unsern gnedigen herren den hertzogen von Safoy an ime geleystett hand von manung wegen dez durchluchtigen hochgebornen fursten und herren hertzog Ludwigs von Beyern, pfaltzgraven by Rine, etc., ouch unsers gnedigen herren und darumbe so haben wir die ietzgenempten graff Hanns von Friburg, Hanns von Nuwenburg, Hanns von Columbier, ritter, Othonin von Cleron, Jacob von Vamercu und Jacob von Thesse, alle gemeinlich und unverschendenlich fur uns und alle unser erben und nachkomen gelopt und versprochen by guten unsern truwen und eren, und /238/ gelobent mit disem brieff dem obgenanten Peter Hannsen Wentikom oder sinen erben ob er nit were, oder der personen so disen brieffe mit sinem oder siner erben gunste, wissen und gutem willen inne hett, dieselbe schulde sybenhundert guldin gutlich und one alles verzichen intrag und widerrede ze richtende und zu bezalende hiezwuschent und sante Johanns tag ze sunwenden nehste nach datum diß briefes komende und solich gelt, wider alles verbieten verheften … und besweren, aller menglichs, es were auchte, banne, krieges oder vigentschaft halp wie sich dz fugen oder gemachen konnde oder mochte ze antwurttende gen Basel in iren sichern und habenden gewalte wand wir uns alles dez so uns denn vor solicher bezalung ze tunde und antwurttung dez geltes beschirmen oder dawider zetunde behelffen konde oder mochte gentzlich und gar verzigen und begeben hand und verzihent uns ouch dez mit kraft dis gegenwirtigen briefes, und aller vorgeschribener dingen stett habung und vollefurung vestem und warem urkunde. So haben wir die obgenanten graff Hanns von Friburg, etc., Hanns von Nuwenburg, Hanns von Columbier, ritter, Othenin von Claron, Jacob von Vamercu und Jacob von Thesse, alle gemeinlich und unser yegklicher insunders sin eigen ingesigel offenlich gehengket an disen brieff, uns und alle unser erben und nachkomen damitte dieser gelupte und aller vorgeschriben ( ?) dingen ze ubersagende und kuntlich ze bewisende. Der geben ward uff Sampstag nach sante Michelstag dez heiligen ertzengels, des jares als man zalte von Crists geburte viertzehenhundert vierzig syben Jare.
Archives d’Etat de Neuchâtel, H8. Original sur parchemin de 43,5cm X 22cm. Des six sceaux annoncés, qui pendent sur double queue, le deuxième et le cinquième manquent. Ils ont en général 3 cm de diamètre et sont de cire rouge.
/239/
XLIII
Dépenses de Simon Rossier envoyé de Genève à Bâle, Berne, Soleure et Neuchâtel, pour l’affaire des otages, du 25 août au 4 octobre 1447.
Libravit Symondo Rosserii quos pro domino et de eius mandato traxit et libravit causis et racionibus descriptis in quodam rotulo, cuius tenor sequitur et est talis :
Debentur per illustrissimum principem dominum nostrum Sabaudie ducem Simondo Rosserii, misso per spectabilem (sic) consilium eiusdem domini nostri cum sanctissimo domino nostro papa Felice quinto residens, ad loca de Berno cum nobili Johanne Championis necnon apud Selodorum et Bassilleam, secum differendo (sic) duo millia florenorum parvi ponderis, pro illis expediendis certis hospitibus dictorum locorum de Berno et Selodori in exonerationem expensarum in domibus suis factarum pertinentes ibidem hostagia pro et nomine prefati domini nostri ducis Sabaudie, ad causam nonnullarum peccuniarum de dote illustris domine duchisse Bavarie non solutarum terminis conventis, computaque et raciones de dictis expensis cum quolibet ipsorum hospitum faciendo et super restis dictis hospitibus debitis tractando pro terminis habendo, prout factum fuit et obtentus terminus per totum mensem novembris proxime venturum, et de qua resta quilibet ipsorum hospitum habuit unam parcellam manu dicti Symondi Rosserii, scilicet tam pro suis expensis quadraginta dierum inceptorum die vicesima quinta mensis augusti anno Domini millesimo IIIIc quadragesimo septimo inclusive et finitorum die quarta octobris exclusive anno predicto, quibus vacavit eundo a civitate Gebennarum ad loca predicta de Berno, Seladori et Bassilee, aciam 1 Novi castri ad illustrissimum dominum comitem Friburgi et Novi castri, pro expediendo eidem litteram accensamenti loci Codulphini 2 /240/ manu Johannis Lestelley secretarii eiusdem domini nostri signatam. Quo accensamento mediante predictus dominus comes expensas factas per illos 1 nomine ipsius hostagia pro prelibato domino nostro duce apud Basilleam tenuerunt solvere et levare tenetur; ac in dictis locis stando ad negociandum super predictis, gentesque prefati domini comitis expectando in loco predicto Bassilee pro conclusione computi expensarum dictarum gencium suarum cum eorum hospite appellato de Flore faciendi; eciam litigando cum dicto hospite super eo quod habere volebat pro expensis cuiuslibet equitis qualibet die novem solidos bassillienses, licet ceteri hospites aliorum locorum predictorum fuissent contenti de octo solidis dicte monete, etc., quam 2 aliis racionibus et causis inferius declaratis, computatis eidem Symondo pro qualibet die septem denariis grossis more solito — XXIII flor. IIII den gr. p. p.
Item et quos idem Symondus Rosserii libravit dicto Peter nuncio ex familliaribus ville Solodori, misso ad dominum comitem Friburgi predictum cum litteris clausis per dictum Symondum Rosserii prefato domino comiti directis, ut mitteret unum ex gentibus suis pro conclusione dicti computi dictarum expensarum gentium suarum in dicto loco Bassillee fiendi, pro tribus diebus cum dymidia eundo et reddeundo a dicto loco Solodori ad locum Castri Novi, facto pacto cum eo ad tantum — I flor. auri ren.
Item et quos idem Symondus Rosserii libravit cuidam alio famullo dicto Conra, pro suis expensis XII dierum inceptorum die duodecima mensis septembris anno quo supra inclusive et finitorum die XXV dicti mensis exclusive, factis eundo a dicto loco de Berno ad locum Novi castri, conducendo dictum Symondum Rosserii de precepto dicti nobilis Johannis Championis, qui Symondus portavit prefato domini comiti litteras dicti accensamenti Cudulphini secunda vice refactas, propter aliquas clausulas in primis existentes propter quas ipse dominus comes illas /241/ non habuit acceptas, sed opus fuit illas refficere; et hoc propter pericula viarum in illis partibus existentia, eo maxime quod idem Symondus Rosserii nescit loqui theotonicum, quam 1 inde reddeundo ad dictum locum de Berno, Solodorum et Bassilleam pro predictis faciendis, facto pacto cum eodem tantum — VI flor. auri ren.
Item et quos idem Symondus Rosserii solvit et libravit dicto Peter ex familliaribus dicti loci de Solodoro, misso a loco Solodori per dictum Symondum Rosserii Lausannam nobilibus viris Johanni Marescalci, thesaurario Sabaudie generali, et Johanni Championis, cum litteris clausis eisdem directis, ut idem dominus thesaurarius dicto Symondo Rosserii mitteret VIIc flor. auri ren., ad eo quod dictum hostagium omnino levare posset ibidem in dicto loco Solodori existens, pro suis salario et expensis factis, facto pacto cum eo ad tantum — II flor. auri ren.
Item et quos idem Symondus Rosserii libravit et solvit scribe consulatus ville Bassillee pro scriptura et sigillo cuiusdam firme de litigio habito cum dicto hospite Floris Bassillee gentium prefati domini comitis Friburgi de expensis dicti hostagii ipsarum gentium, per consulatum predictum Basilee contra prefatum dominum nostrum ducem Sabaudie late, culpa predictarum gentium eiusdem domini comitis, que cum dicto hospite Floris fecerunt precium seu pactum ad novem solidorum monete Bassillee pro die qualibet pro persona et equo, contra bonos usus et mores aliorum hospitum dicti loci Bassillee, qui non computant pro die qualibet persona et equo nisi octo solidos dicte monete Bassillee inclusis extraordinariis. Quamquidem idem Symondus Rosserii exhibet dicto consilio in theotonico et latino debite signatam et sigillatam, et quam idem Symondus Rosserii apportavit pro utilitate domini nostri ducis, ut apparere posset de pacto excessivo per dictas gentes eiusdem domini comitis cum dicto hospite facto, quoniam per presens asserebant nullum pactum fecisse, pacto facto /242/ cum eo ad tantum in presencia nobilium Francisci Malleti et Johannis Servionis de Gebennis, inclusis dietis seu jornatis procuratoris qui cum dicto Symondo Rosserii nomine prefati domini nostri ducis Sabaudie comparuit, videlicet — II flor. p. p.
Item et quos idem Symondus Rosserii libravit pro perda facta in M IIIcLXXI florenis auri renensibus, qui fuerunt empti apud Gebennas et sibi per dictum thesaurarium traditis ad racionem XVII den. ob. gr. pro quolibet floreno, quos secundum missam in illis partibus occurentem implicare non potuit nisi ad racionem XVII den. quart, unius den. gr. pro quolibet floreno auri renen., inclusis eciam XVIII den. ob. gr. p. p. qui sibi fuerunt deducti in solutionibus per ipsum Symondum factis de dictis florenis renensibus hospitibus supra scriptis, pro eo quod asserebant in aliquibus eorum den. flor. taram de illa quantitate et maiori esse, videlicet — XXIX flor. VIII den. I quart. gr. p. p.
Summa tota — LV flor. I quart. gr. p. p. et — IX flor. auri ren.
Cui rotulo superius inserto et per dominum Petrum de Menthone visitato est annexa littera domini de mandato dicto Symondo solvendi per dictum thesaurarium et habita confessione allocandi, data Lausanna domino absente qui sic fieri jussit die decima octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo. Quam reddit ut supra annexam sigillo domini sigillatam et manu Avenieres, sui secretarii, signatam; in cuius dorso scripta est confessio ipsius Symondi de recepta subscriptarum quantitatum per ipsum habitarum pro premissis, a dicto thesaurario recepta sub anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo octavo die vicesima mensis octobris, manu dicti Symondi Rosserii et signata — LV flor. I quart. gr. p. p. et — IX flor. auri renen.
Archives d’Etat de Turin, Section III (Archives camérales). Registre 94 de la Trésorerie générale de Savoie, fol. 512-513v.
/243/
XLIV
Lausanne, 13 octobre 1447. — Louis, duc de Savoie, promet au comte de Fribourg et de Neuchâtel, de lui donner satisfaction dans le règlement des frais causés par l’otage que les gens du second tenaient à Bâle en faveur du premier, ces frais ayant outrepassé ce qui avait été prévu. Par, contre, le comte doit faire cesser l’otage immédiatement.
Ludovicus, dux Sabaudie, universis serie presentium fiat manifestum, quod cum manifficus consanguineus et fidelis noster sincere delectus comes Friborgi et Novicastri dum per nos fuerit constitutus castellanus castri et mandamenti nostri et solitarum pertinenciarum eiusdem per tres annos proximos, ipseque comes proponeret quod sibi solvere tenemur unum solidum Basiliensem pro quolibet equite gencium suarum quas Basilie in ostagiis nuc (sic 1), pro nobis tenet, ad causam fideiussionis per eum facte pro dote illustrissime sororis nostre duchisse Baverie, pro certo tempore, ultra octo solidos basilienses pro quolibet equite jam eputatos, pro quibus presias dicte castellanie sibi insolutum tradidimus, ut latius in litteris super hoc confectis continetur … quod nos de jubsu santissimi domini nostri pape Felicis quinti genitoris mei metuendissimi, ut ulterius non gravemur expensis, convenimus et promisimus bona fide nostra dicto comiti de dicto solido debite satisfacere, eidemque dictam castellaniam non aufferre neque aufferri pati, quousque sibi de ipso solido fuerit ut prefertur legitime satisfactum. Ita tamen quod, ac promissione nostra mediante, ipse comes tenebitur dictas suas gentes a dictis ostagiis incontinenti levare facere, ipsum exortando quod, tam mediante premissa promissione nostra quam nostri speciali contemplacione, dictas gentes suas a dictis ostagiis velut … extrahere, has litteras nostras in testimonium concedentes. Dictas (sic) 2 Lausanne, /244/ nobis absentibus, quia sic fieri jussimus, nostra absencia non obstante, die decima tercia octobris anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo.
Per dominum relatione dominorum G. episcopi Lausannensis; Jo. de Compesio; Jo de Mentons; R. de Fuysiegniaco; Ay. Aymondi; Jo. Marescali, thesaurario Sabaudie.
Archives d’Etat de Neuchâtel A, 16, no 31, minute ou brouillon sur papier de 30cm X 18cm, sans sceau ni signature.
XLV
Heidelberg, 13 décembre 1446.
Procuration du comte palatin 1.
Louis, comte palatin du Rhin, donne procuration à Jean de Offenburg, chevalier, et à maître Pierre zum Luffte, docteur en décrets, doyen de l’église collégiale de Saint-Pierre à Bâle, pour recevoir du duc de Savoie son beau-frère, ou de ses envoyés, les 17.000 florins du Rhin restant dus sur le premier acompte de la dot de Marguerite de Savoie, sa femme, et pour en délivrer bonne quittance. Donné au château de Heidelberg, le 13 décembre 1446.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, no 9. Original sur parchemin de 34cm x 20cm, y compris un repli de 5,5cm. Le sceau, qui pendait sur double queue, manque.
/245/
XLVI
Bâle, 6 juillet 1447. — Jean Offemburg et Pierre zum Luffte, procureurs du comte palatin, donnent quittance pour 17 000 florins qui restaient dus sur le premier acompte de la dot de Marguerite de Savoie, et libèrent les otages tenus pour le non paiement de cette somme.
Nos Johannes Offemburg, miles, et Petrus zum Luffte, decretorum doctor, decanus ecclesie sancti Petri Basiliensis, procuratores et eo nomine procuratorio illustrissimi principis et domini domini Ludovici, Dei gracia comitis palatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi, principis electoris et Bavarie ducis, de nostro procuratorii mandato litteris patentibus eiusdem illustrissimi domini Bavarie ducis pro sigillo rotundo sufficienter recognito cera rubea in capsa cere crucee impressa caudaque duplicis pergameni impendenti roboratis hiis patentibus annexis legitime edocentes, universis et singulis harum serie notum fieri volumus atque manifestum, quod cum de prima solucione dotis constitute illustrissime principisse domine Margarete de Sabaudia, prefati domini comitis palatini consortis, que prima solucio erat quinquaginta milium florenorum Renensium, jam per ipsum dominum ducem Bavarie seu eius procuratores recepta fuerint diversis temporibus atque locis summa trigintatrium milium florenorum Renensium ab illustrissimo et excellentissimo principe domino Ludovico duce Sabaudie, prefate domine Margarete fratre, dictam summam dotalem debente, seu eius procuratoribus legitimis, restentque de dicta prima solucione dotali solvenda decem et septem milia florenorum similium. Hinc est quod nos Johannes miles et Petrus decanus, procuratores prefati pro totali et integra solucione ipsius prime solucionis dotis, videlicet quinquaginta milium florenorum Renensium, ut premittitur constitute coram reverendissimo in Christo patre domino Ludovico, tituli sancte Cecilie sancte Romane ecclesie presbitero, cardinali Arelatensi vulgariter nuncupato, /246/ inque notarii publici et testium subscriptorum ad hec vocatorum et rogatorum presencia, confitemur et presencium tenore publice attestamur, nos hodie, videlicet die date presencium, habuisse, levasse et realiter recepisse a provido viro Jacobo Meynerii de Chamberiaco, vicegerente nobilis Johannis Mareschalli thesaurarii Sabaudie generalis, nec non procuratore et eo nomine prefati illustrissimi domini Sabaudie ducis, presentibus eciam et ipsam solucionem fieri videntibus, ac in hoc expresse consentientibus, nobilibus viris Johanne Championis, domino Bastide, magistro hospicii, et Guillermo de Villarsey, scutiferis et procuratoribus eiusdem domini Sabaudie ducis, in bona aurea et numerata pecunia, summam decem et septem milium florenorum Renensium, ut premittitur super dicta prima solutione dotis huiusmodi restantium solvendorum. De quaquidem summa decem et septem milium florenorum Renensium, pro totali et integra solucione dicte prime solucionis dotis, videlicet quinquaginta milium florenorum Renensium, sic ut premittitur per nos recepta et habita, bene contenti et soluti remanemus, ipsos que Jacobum Meynerii vicegerentem et Johannem Mareschalli thesaurarium, necnon Johannem Championis et Guillermum Vilarsey procuratores, ac prefatum dominum ducem Sabaudie, suosque heredes et successores, ac quoscunque alios quorum interest aut intererit quomodolibet, in futurum de prefata summa decem et septem milium florenorum Renensium, hodie ut premittitur pro totali et integra solucione dicte prime solucionis dotalis, per nos recepta, nomine prefati domini comitis palatini Reni et Bavarie ducis, tenore presencium absolvimus, liberamus et quitamus, ac absolutos, liberos et quitos habemus et haberi volumus, cum pacto solemni et expresso, de nil ulterius occasione dicte summe decem et septem milium florenorum Renensium, sic ut premittitur recepte, petendo seu exigendo, ac cum omni solemnitate jurisque et facti, renunciacione ad hec necessaria pariter et cautela. Et insuper omnia et singula obstagia, ubicunque locorum consistencia et occasione huiusmodi summe decem et septem milium florenorum Renensium jam ut prefertur /247/ solute et per nos recepte, per quascunque personas habita et tenta atque teneri requisita, solvimus, liberamus et relaxamus per presentes. In cuius rei testimonium presentes litteras, nostris sigillis sigillatas, ac signo et subscriptione notarii infrascripti, ad nostri requisicionem eisdem procuratoribus domini ducis Sabaudie tradidimus communitas. Datum Basilee in domibus solite residencie prefati reverendissimi domini Ludovici cardinalis Arelatensis, sub anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo, indictione decima, die vero jovis sexta mensis julii, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Felicis, divina providencia pape quinti, anno septimo, presentibus ibidem reverendis in Christo patribus ac venerabilibus viris dominis Thoma, episcopo Dunckeldensi 1, et Anthonio, abbate monasterii Silvecane, ordinis Cisterciensis Aquensis diocesis, necnon Henrico de Benheym 2, decretorum doctore, Phillippo de Sanctoalbino, canonico Massiliensi, et Germano Brieti, prefati reverendissimi domini Ludovici cardinalis capellano, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Souscription et seing manuel du notaire Henri Piot.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 9. Original sur parchemin de 51cm X 28,5cm, y compris un repli de 6cm. Des deux sceaux, pendant sur double queue, un seul subsiste, celui de droite, de cire brune, rond, de 2,3cm de diamètre, renfermant un écusson.
/248/
XLVII
Heidelberg, 18 juin 1447. — Louis, comte palatin donne procuration à Pierre zum Luffte et à Jean Offemburg pour proroger jusqu’au mois de janvier 1448 le terme du paiement des 25 000 florins qui auraient dû être payés le 24 juin 1446, et pour recevoir des gages équivalents.
Ludovicus, Dei gracia comes palatinus Reni, sacri Romani imperii archidapifer, princeps elector et Bavarie dux, universis et singulis presencium tenore notum facimus, quod de fidelitatibus, industriis et providis maturitatibus fidelium dilectorum nostrorum venerabilis magistri Petri zum Luffte, decretorum doctoris, decani ecclesie collegiate sancti Petri Basiliensis, et Johannis Offemburg, militis, multipliciter confidentes, ipsos et quemlibet eorum insolidum, coniunctim et divisim, ex certa nostra sciencia et assensu veros nostros certos legitimos et indubitatos procuratores, actores, factores, negociorumque gestores et nuncios speciales fecimus, constituimus et ordinavimus, facimus, constituimus et ordinamus, et plenaria potestate fulcimus, ad dandum dilacionem solucionis usque ad mensem Januarii proxime futurum illorum vigintiquinque milium florenorum Renensium, quos nobis exolvere debebat illustris princeps dominus Ludovicus dux Sabaudie, etc. (sic), frater noster carissimus, in festo nativitatis sancti Johannis Baptiste proxime defluxo, et pro eadem summa nostro nomine pignora recipiendi, eaque nobis obligandi et deponendi, ubi ipsis procuratoribus nostris conveniens tutumque visum fuerit, illesis tamen et firmis manentibus obligacionum et contractuum litteris prefati fratris nostri ducis Sabaudie in aliis quibuscunque articulis in ipsis litteris comprehensis. Necnon omnia et singula alia faciendi et expediendi, que circa ipsam dilacionem necessaria fuerint et quomodolibet oportuna. Promittimus quoque pro nobis heredibusque nostris ratum, gratum, firmum et stabile perpetue habituros quitquid per dictos nostros procuratores actum, factum, gestum et /249/ procuratum fuerit in premissis, sub ypotheca et obligacione omnium bonorum nostrorum presencium et futurorum. In quorum omnium robur et testimonium presentes sigilli nostri appensione fecimus communiri. Datum et actum in castro nostro Heydelberg decimaoctava Junii anno Domini millesimoquadringentesimoquadragesimoseptimo.
Archives d’Etat de Turin. Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 11. Original sur parchemin de 32cm X 19cm, y compris un repli de 6cm. Sceau rond de cire rouge, bien conservé, de 6,5cm de diamètre avec son collet, sans cela de 4,5cm, pendant sur double queue. Il renferme à sa partie inférieure trois petits écussons disposés en triangle, deux sur une rangée et le troisième au-dessous des deux autres. Des deux premiers, celui de droite, losangé, ou plutôt fuselé, est évidemment celui de Bavière. Celui de gauche représente un lion dressé contre l’extérieur, la queue relevée. Le petit écusson situé sous les deux autres n’a aucune représentation. Les trois sont surmontés d’un heaume avec un lion pour cimier. De la légende, sur le pourtour du sceau, on ne peut guère lire que ces mots : … Romani imperii et Bavarie ducis.

Sceau du comte palatin Louis IV
D’après un acte de 1446 des Archives d’Etat de Fribourg, Traités et Contrats 50.
XLVIII
Bâle, 6 juillet 1447. — Convention en six articles, conclue entre les envoyés du comte palatin et ceux du duc de Savoie et relative à la prorogation jusqu’en janvier 1448 du paiement des 25 000 florins échus le 24 juin 1446, et à la réception de gages équivalents.
In nomine Domini amen. Per hoc presens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter et sit manifestum, quod anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo, indicione decima, die vero Jovis sexta mensis jullii, hora nona ante meridiem vel quasi, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Felicis divina providencia pape quinti anno septimo, coram reverendissimo in Christo patre et domino domino Ludovico, miseratione divina tituli sancte Cecilie sancte Romane ecclesie presbitero, cardinali Arelatensi vulgariter nuncupato, sacrosancte generalis synodi Basiliensis in Spiritu Sancto legitime congregate universalem ecclesiam representantis presidente et vice cancellario, in meique notarii publici testiumque infrascriptorum vocatorum ad hec specialiter et rogatorum presencia, personaliter constituti venerabiles ac spectabiles et nobiles viri domini Petrus zum Lufft, decretorum doctor, decanus sancti Petri Basiliensis, et Hennemannus 1 de Offemburg, miles, civis Basiliensis, procuratores, ac Johannes Ernesti, in sacra pagina licenciatus, custos Wormaciensium ecclesiarum, et Conradus Brecht, nuncii et ambaxiatores illustrissimi principis et domini domini Ludovici, Dei gracia comitis palatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi, principis electoris et Bavarie ducis, ex una; et Johannes Championis, consiliarius et magister hospicii, ac Jacobus Meynerii, Guillermus de Villarsey, scutifer et servitor illustrissimi principis et domini domini Ludovici, eadem gracia Sabaudie, Chablaysii et Auguste ducis, etc., procuratores, prout de ipsorum hincinde procuratorum mandatis procuracionum, videlicet /251/ domini Petrus decanus et Hennemannus miles quibusdam patentibus illustrissimi domini Ludovici comitis palatini Reni Bavarie, rubee cere glauce communi impresse, Johannes Championis vero, Guillermus de Villarsey et Jacobus Meynerii predicti, quibusdam aliis eciam patentibus illustrissimi domini Ludovici Sabaudie ducum predictorum, similiter rubee cere sigillis in pergameni pressulis subappensis, ac debite et sufficienter recognitis, sigillatis, procuracionum litteris per eos inibi in medium exhibitis, michi notario publico infrascripto legitimam fecerunt fidem. Quarumquidem litterarum procuracionum tenores sequuntur per ordinem de verbo ad verbum et sunt tales :
Ludovicus dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio in Ytalia, comes Pedemontium, Gebennensis et Baugiaci, Vuaudi, Foucigniaci, Nycieque et Vercellarum dominus, universis serie presentium fiat manifestum, quod cum ex forma appunctuamentorum per oratores nostros ad hoc specialiter deputatos cum illustrissimo principe domino Ludovico, comite palatino Reni ac Bavarie duce, sororio nostro carissimo, novissime sumptorum, pro et super solucione viginti quinque milium florenorum auri Renensium, qui per nos solvi debebant in proxime futuro festo nativitatis beati Johannis Baptiste, in exoneracionem solucionis summe dotalis illustrissime sororis nostre amantissime, domine Margarete de Sabaudia, ipsius sororii nostri conthoralis, idem sororius noster fraterno amore ductus, et considerans onera impresenciarum diversimode nobis incombencia, tam ex solucione nuper sibi facta quam alias diversimode, terminum solucionis predictorum vigintiquinque milium florenorum Renensium in dicto festo beati Johannis Baptiste ut premittitur solvendorum, usque ad proxime futurum festum epiphanie Domini ultro nobis prolongaverit. Ita tamen quod de jocalibus, veyssella et aliis mobilibus, quam et que pro solucione prime summe de dicta dotali summa per nos solvi convente, pro securitate ipsius sororii nostri in manibus spectabilium amicorum nostrorum burgimagistri et consulatus civitatis Basiliensis /252/ duximus reponendum, casu quo in solucione dictorum viginti quinque milium florenorum auri Renensium in dicto proxime futuro festo epiphanie Domini solvendorum defectus interveniret, ipsi burgimagister et consulatus facultatem haberent eidem sororio nostro, seu agentibus pro eo, tradendi, expediendi, vendendi, seu insolutum recipiendi, usque ad valorem ipsorum vigintiquinque milium florenorum auri Renensium, de et super quibus litteras in valida forma pridem expediverimus dilectis fidelibus Johanni Championis, consiliario et magistro hospicii, Guilliermo de Villarsel, scutifero, et Jacobo Meynerii, servitori, nostris, facultatis specialis de ipsis jocalibus et veysella prefatis burgimagistro et consulatui dimittendis, usque ad valorem predictum, pro ipsis vendendis seu insolutum tradendis prefato sororio nostro in defectu solucionis predicte, de quo acceptando agentes pro dicto sororio nostro difficiles se reddant, nisi prefati burgimagister et consulatus erga ipsum sororium nostrum de dictis veysella et jocalibus casu predicto tradendis erga eundem sororium nostrum se obligent, quod facere differant ipsi burgimagister et consulatus, ecce quod nos dicto sororio nostro per nos conventa effectualiter adimplere affectantes, confisi itaque de fidelitatis constancia et probitate prenominatorum Johannis Championis, Guillermi de Villarsel et Jacobi Meynerii in Basilea propter hec per nos deputatorum, ex nostra certa sciencia, pro nobis nostrisque heredibus et successoribus universis, eisdem Johanni, Guillermo et Jacobo, ac cuilibet ipsorum insolidum, ex nunc licenciam impartimus per presentes et plenam facultatem de dictis jocalibus et veysella usque ad dictum valorem vigintiquinque milium florenorum Renensium auri, et ultra si noverint expedire, obligandi et ypothecandi ac in manibus dictorum burgimagistri et consulatus deponendi et consignandi, necnon casu quo in solucione facienda dictorum vigintiquinque milium florenorum auri Renensium dicto termino festi epiphanie Domini forte deficeremus, ipsas veysellam et jocalia sic consignandi prefato sororio nostro seu agentibus pro eo tradendi et expediendi pro vendendo impignorando in ipsorum aut alterius eorum presencia sive /253/ insolutum retinendo usque ad valorem predictum et ultra si opus sit et noverint expedire, ipsos et quemlibet eorundem ad hoc peragendi procuratores irrevocabiles ac nuncios speciales constituendo, promittendoque bona fide nostra in verbo principis ac sub nostrorum obligacione bonorum, nos ratum, gratum, firmum et stabile habituros vendicionem et quecunque alia que per ipsos procuratores nostros et quemlibet eorum circa hec et alia incumbencia fient, dicentur, procurabuntur et quomodolibet gerentur. Eciam si talia forent, que de sui natura specialius mandatum viderentur exigere, nos pro ipsis procuratoribus nostris et quolibet eorum fideiussorem constituendo, prefatosque burgimagistrum et consulatum attencius requirendo, quatenus ea que dicti procuratores nostri et quilibet ipsorum de dictis veysella et jocalibus vendiderint, eis quibus vendentur seu ipsis procuratoribus indifficiliter tradant et expedient. Quin de eis que sic tradiderint, ex nunc ipsos et omnes quorum interesse potest et poterit in futurum, solvimus et quitamus per presentes, eciam cum ac sub omni alia solemnitate juris que et facti renunciacione ad hec necessaria pariter et cautela. In quorum omnium robur et testimonium has litteras nostras duximus concedendas et sigilli cancelliarie nostre appensione muniri. Datum Gebennis die decima quarta Maii anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo. Per dominum presentibus dominis P. Marchiandi, cancellario, Jacobo de Vallispergia, Johanne de Costis, Jacobo Rosseti, judice Chablaysii, Guillermo de Confluencia, Guillermo de Viriaco, magistro hospicii, Johanne Marescalci, thesaurario Sabaudie. G. de Bosco.
(Suit la copie de la procuration donnée par le comte palatin pour traiter en son nom, du 18 juin 1447, reproduite plus haut. Pièce justificative XLVII.)
Prefati siquidem hinc inde tam nuncii et ambassiatores quam procuratores, nominibus quibus supra procuratoriis, volentes ut asserunt dampnis, laboribus et expensis, que occasione non solucionis viginti quinque milium florenorum /254/ Renensium in festo beati Johannis Baptiste anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi sexti nuper lapsi, pro parte dicti illustrissimi domini Ludovici ducis Sabaudie, in deffalcacionem principalis summe, videlicet centum et vigintiquinque milium florenorum similium, pro dote illustrissime principisse domine Margarite de Sabaudia, ducisse Bavarie, prefato illustrissimo principi domino Ludovico duci Bavarie per contractum matrimonii constitute et assignate, tunc tanquam in secundo solucionis termino fiende, tam per fideiussores quam alios ad hoc deputatos in Basilea, Berna et Solodro in obstagiis ac alias habitis et factis parcere, atque lites et controversias, que occasione premissorum et circumstanciarum omnium eorundem verisimiliter exoriri possent, quantum in eis est provenire cupientes, non vi, dolo, metu seu fraude coacti aut compulsi, seu aliqua alia machinacione sinistra circumventi, sed ex certa sciencia omnibus melioribus modo, via, jure, causa, forma et ordine, quibus melius, tutius et efficacius potuerunt et debuerunt, de et super omnibus et singulis premissis et eorum circumstanciis, inserta capitula in quadam per eos ibidem exhibita papiri cedula contenta, expressa et descripta inter se convenerunt, condescenderunt et expresse concordarunt, cuiusquidem cedule tenor sequitur et est talis :
In primis domini Johannes de Offenburg miles et Petrus zum Luyffte decanus, procuratores prefati illustrissimi domini Ludovici, comitis palatini Reni et Bavarie ducis, contenti sunt et nomine ipsius consentiunt, quod solucio secunde summe dotalis illustrissime principisse domine Margarete de Sabaudia, ducisse Bavarie, etc., videlicet viginti quinque milium florenorum Renensium, que debuit fuisse expedita in festo sancti Johannis Baptiste anni Domini millesimiquadringentesimiquadragesimisexti, fiat realiter et cum effectu per totum mensem Januarii proxime venturum et ante finem eiusdem mensis. Et insuper ut solvantur et liberantur (sic) omnia obstagia, in quibuscunque locis existant, occasione non solucionis dictorum vigintiquinque milium florenorum ut supra, et eciam sint quitti et absoluti omnes qui ob hanc solucionem non factam fuerint requisiti pro obstagio tenendo. /255/
Item similiter contentus est et consentit prefatus illustrissimus dominus dux Sabaudie, ac nobiles Johannes Championis, Guilliermus de Villarsey et Jacobus Meynerii, ipsius domini Sabaudie ducis procuratores predicti, nomine eiusdem, expresse contenti sunt et consentiunt, quod omnia et singula vasa et jocalia aurea et argentea, que loco pignorum pro summa quadragintaquinque milium florenorum de primo termino tunc restantium, deposita sunt apud consulatum Basiliensem, remaneant apud eundem consulatum loco pignorum pro summa viginti quinque milium florenorum debitorum pro secundo termino dicte solutionis secunde summe dotalis, videlicet pro termino festi sancti Johannis Baptiste anni Domini millesimiquadringentesimiquadragesimisexti, modis, formis et condicionibus quibus pro priori summa erant deposita.
Item in casum et eventum in quem seu quos per totum mensem Januarii proxime futuri non fieret solucio pro secundo termino ut premissum est in toto vel in parte, eo casu contentus est ipse illustrissimus dominus dux Sabaudie et dicti procuratores sui contenti sunt, ut predicta vasa et jocalia omnia et singula per dictum consulatum Basiliensem tradantur et deliberantur in et ad manus procuratorum illustrissimi domini Bavarie ducis ad hoc specialiter constitutorum, quiquidem procuratores de predictis vasis et jocalibus impignorare aut vendere possint justo et rationabili precio absque contraditione et impedimento domini Sabaudie ducis, suorumve aut alterius cuiuscunque, ac sine dolo et fraude quibuslibet, in Basilea si fieri possit, aut alibi in locis congruis, usque ad summam ipsorum vigintiquinque milium florenorum, aut aliamque forsan restari contigerit, et presentibus procuratoribus ipsius domini ducis Sabaudie si interesse petierint et voluerint, quodque si non petierint aut interesse voluerint, eorun presentia aut absentia dictorum tradicioni, impignorationi aut vendicioni nullum impedimentum prestet aut prestari possit et debeat. Et si huiusmodi vasorum et jocalium vendicio excedat summam predictam vigintiquinque milium florenorum, illud plus computetur et debeat computari in solucione proxime sequentis termini, de quo pluri eciam teneatur prefatus /256/ dominus dux Bavarie dicto domino duci Sabaudie quitantiam concedere oportunam, hoc eciam adiecto quod vendicio non debet fieri in casu non solucionis que excedat mille florenorum ultra summam ipsorum viginti quinque milium florenorum.
Item quod huiusmodi solucione in casum predictum et ut premittitur facta expeditaque dicta summa vigintiquinque milium florenorum per dictum dominum ducem Sabaudie aut alios eius nomine, omnia et singula vasa et jocalia predicta pure, simpliciter et libere eidem domino Sabaudie duci aut eius procuratoribus restituantur. Quodque in casum in quem dicta solucio per ipsum dominum ducem Sabaudie non fieret in dicto termino in toto vel in parte pro qua solucione forsan huiusmodi impignoracionem aut vendicionem fieri contingeret, ex nunc ipsa impignoracione seu vendicione usque ad dictam summam vigintiquinque milium florenorum aut aliam que forsan restaret facta, omnia alia restancia et non vendita seu impignorata jocalia et vasa similiter libere restituantur prefato domino duci Sabaudie aut suis procuratoribus.
Item ad tractandum super alteracione sequentium terminorum et solucione summarum restancium, videlicet super vigintiquinque milibus florenorum de festo sancti Johannis Baptiste presentis anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi septimi, et super solucione vigintiquinque milium florenorum de festo sancti Johannis Baptiste anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi octavi, domini Petrus zum Luifft decanus et Johannes Offemburg miles procuratores, necnon Johannes Ernesti custos Wormaciensis et Conradus Brecht, nuncii et ambassiatores predicti domini ducis Bavarie, non habent mandatum domini, tamen custos Wormaciensis et Conradus Brecht, nuncii et ambassiatores predicti, exactissimam facient diligenciam sub bona fide et juramento ipsorum ad inclinandum in hoc animum domini ducis Bavarie, domini sui graciosi, et procurabunt in effectu, in quantum in eis erit, fideliter dolo et fraude cessantibus erga dictum dominum ducem Bavarie, ut super non solucione vigintiquinque /257/ milium florenorum de festo sancti Johannis anni presentis, videlicet millesimi quadringentesimi quadragesimi septimi, ipse dominus dux Bavarie, a requisicione solucionis et obstagiorum sub dissimulacione transiens, supersedebit usque ad finem mensis Januarii proxime futuri anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi octavi.
Item si per illustrissimum dominum ducem Sabaudie viginti quinque milia florenorum Renensium ante finem mensis Januarii proxime venturi domino duci Bavarie aut suis procuratoribus ut premittitur fuerint soluta effectualiter, et sue celsitudini placeat pro terminis festi sancti Johannis Baptiste anni presentis millesimi quadringentesimi quadragesimi septimi, sub eo modo quo nunc reposita sunt in Basilea, relinquere in pignus vasa aurea, argentea et jocalia, procurabunt dicti domini custos et Conradus cum effectu, modo et forma quibus supra, erga dictum dominum ducem Bavarie, quod ipse dominus dux Bavarie terminum solucionis viginti quinque milium florenorum de dicto festo sancti Johannis Baptiste anni presentis millesimi quadringentesimi quadragesimi septimi, transferet ad totum mensem Januarii anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi noni.
Quequidem capitula ac omnia et singula in eis contenta et descripta procuratores hincinde nominibus procuratoriis quibus supra, mediis eorum per nos tactis corporaliter scripturis sacrosanctis ad sancta Dei euvangelia prestitis juramentis, nuncii vero et ambassiatores predicti bona fide firmiter et inviolabiliter tenere, adimplere, observare et cum effectu procurare velle promiserunt et quilibet eorum promisit, de et super quibus omnibus et singulis premissis tam hincinde procuratores quam nuncii et ambassiatores predicti nominibus et singulis premissis tam hincinde procuratores quam nuncii et ambassiatores predicti nominibus quibus supra sibi a me notario publico infra scripto unum vel plura publicum seu publica fieri petierunt instrumentum et instrumenta, sigilli prefati reverendissimi domini cardinalis vicecancellarii et presidentis appensione munita. Acta fuerunt hec Basilee in domibus solite residencie /258/ prefati reverendissimi domini cardinalis Arelatensis, sub anno, indicione, die, mense, hora et pontifficatu quibus supra, presentibus ibidem reverendis in Christo patribus ac venerabilibus viris dominis Thoma, episcopo Dunckeldensi, et Anthonio, abbate monasterii Silvecane ordinis Cisterciensis Aquensis diocesis, necnon Henrico Benheim, decretorum doctore, Philipo de Sancto Albino, canonico Massiliensi, et Germano Brieti presbitero, dicti domini cardinalis Arelatensis capellano, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Souscription et seing manuel du notaire Henri Piot, qui souscrit sous une forme analogue à celle du vidimus du 3 octobre 1445 (Pièce justificative XXIV), en introduisant fautivement son nom à l’ablatif (Et me Henrico Pioti clerico, etc.), au lieu de le mettre au nominatif, comme il le fait à l’acte du 11 septembre 1445 (Ego vero Henricus Pioti, etc.; Pièce justificative XXI).
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 13. Original sur parchemin de 45,5cm X 59cm, y compris un repli de 5,5cm. Le sceau manque.
XLIX
Bâle, 6 juillet 1447. — Pierre zum Lufft et Jean Offemburg, procureurs du comte palatin, libèrent les otages tenus pour le défaut de paiement des 25 000 florins, second acompte de la dot de Marguerite de Savoie.
Nos Petrus zum Lufft, decretorum doctor, decanus ecclesie collegiate sancti Petri Basiliensis, et Johannes Offemburg, miles, procuratores illustrissimi et excellentissimi principis et domini domini Ludovici, comitis palatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi, principis electoris et Bavarie ducis, de nostro procuratorii mandato litteris patentibus eiusdem domini Bavarie ducis, suo sigillo rotundo sufficienter recognito de cera rubea in capsa cere crucee impressa caudaque duplicis pergameni impendenti roboratis, /259/ hiis patentibus annexis, legitime edocentes, universis et singulis harum serie notum fieri volumus atque manifestum, quod cum nos iuxta potestantem nobis ab eodem illustrissimo principe domino Bavarie duce in dictis suis litteris attributam atque concessam, terminum solucionis secunde summe dotalis illustrissime principesse domine Margarete de Sabaudia ducisse Bavarie, videlicet vigintiquinque milium florenorum auri Renensium, que in festo nativitatis sancti Johannis Baptiste anni Domini millesimiquadringentesimiquadragesimisexti proxime lapsi, iuxta formam contractus per prefatum dominum Bavarie ducem et illustrissimum principem dominum Ludovicum ducem Sabaudie desuper habiti et facti, fieri et expediri debuit, prefato illustrissimo domino duci Sabaudie et procuratoribus suis ad certum alium tunc expressum terminum competentem prolongaverimus, et dilacionem solucionis secunde summe huiusmodi sub certis modis et formis dederimus et concesserimus, ac alias de et super premissis cum procuratoribus prefati domini ducis Sabaudie concordaverimus, prout in aliis desuper confectis litteris et documentis publicis hec inter cetera latius continentur. Hinc est quod nos Petrus decanus et Johannes miles, procuratores predicti, nominibus quibus supra, omnia et singula obstagia ubicunque locorum consistencia et occasione non solucionis huiusmodi secunde summe vigintiquinque milium florenorum Renensium, ubicunque locorum et precipue in Basilea, Berna et Solodro, per quascunque personas cuiuscumque status, gradus, condicionis et preeminencie, fuerint habita et tenta ac haberi et teneri quomodolibet requisita, levamus et relaxamus, ipsosque omnes et singulos supradictos ac alios quoscunque qui ob huiusmodi non solucionem secunde summe vigintiquinque milium florenorum pro obstagiis tenendis alias quovismodo requisiti fuerunt, ab eisdem requisicionibus et obstagiis huiusmodi quitamus, liberamus et absolvimus per presentes. In cuius rei testimonium presentes litteras exinde fieri et per notarium publicum infrascriptum subscribi et publicari mandavimus nostrorumque sigillorum fecimus appensione communiri. /260/ Datum Basilee in domibus solite residencie reverendissimi in Christo patris et domini domini Ludovici, miseracione divina tituli sancte Cecilie sancte Romane ecclesie presbiteri, cardinalis Arelatensis vulgariter nuncupati, sacrosancte generalis synodi Basiliensis vicecancellarii et presidentis, sub anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimouadragesimoseptimo, indictione octava, die vero Jovis sexta mensis Julii, hora nona ante meridiem vel quasi, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Felicis, divina providencia pape quinti, anno septimo, presentibus ibidem reverendis in Christo patribus et venerabilibus viris dominis Thoma, episcopo Dunckeldensi, et Anthonio, abbate monasterii Silvecane, ordinis Cisterciensis Aquensis diocesis, ac Henrico de Beenheym, decretorum doctore, Philippo de sancto Albino, canonico Massiliensi, et Germano Brieti, dicti reverendissimi domini cardinalis Arelatensis capellano, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Souscription et seing manuel du notaire Henri Piot.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 11. Original sur parchemin de 52cm X 27cm, y compris un repli de 7cm. Deux petits sceaux ovales de cire brune, de 2,5cm X 2cm, pendant sur double queue et traversant aussi le repli de la procuration du comte palatin du 18 juin 1447.
L
Bâle, 6 juillet 1447. — Les trois procureurs du duc de Savoie réclament du comte palatin, puisque le premier acompte de la dot de Marguerite de Savoie a été payé, qu’il fasse l’assignation de sa dot et de son douaire. Réponse des procureurs et envoyés du comte palatin.
In nomine Domini amen. Huius publici instrumenti serie cunctis pateat evidenter et sit notum, quod anno a nativitate eiusdem Domini millesimo quadringentesimo /261/ quadragesimo septimo, indicione decima, die vero Jovis sexta mensis Julii, hora nona ante meridiem vel quasi, facta solucione decem et septem milium florenorum Renensium pro totali solucione prime solucionis summe dotalis, videlicet quinquaginta milium florenorum Renensium auri restancium solvendorum per nobiles viros Johannem Championis, Guillermum de Villarsey et Jacobum Meynerii, illustrissimi et excellentissimi principis domini Ludovici ducis Sabaudie procuratores, habitaque per eos et recepta desuper quitancia oportuna a spectabili milite venerabili que viro dominis Johanne de Offemburg et Petro zum Lufft, decretorum doctore, decano ecclesie collegiate sancti Petri Basiliensis, illustrissimi et excellentissimi principis domini Ludovici, comitis palatini Reni, sacri Romani imperii archidapiferi et principis electoris et Bavarie ducis, procuratoribus, de quorum hincinde procuratoriis procuracionum mandatis et facultatibus michi notario publico infrascripto extitit legitime facta fides. Coram reverendissimo in Christo patre et domino domino Ludovico, miseracione divina tituli sancte Cecilie sancte Romane ecclesie presbitero, cardinali Arelatensi vulgariter nuncupato, sacrosancte generalis synodi Basiliensis in Spiritu Sancto legitime congregate universalem ecclesiam representantis vicecancellario et presidente, ac in mei notarii publici testiumque infrascriptorum vocatorum ad hec specialiter et rogatorum presencia, personaliter constituti prefati nobiles Johannes Championis, Guillermus de Villarsey et Jacobus Meynerii, procuratores, se huiusmodi requisicionem infrascriptam fieri a prefato illustrissimo principe domino duce Sabaudie specialiter in commissis atque mandatis habere asserentes, omnibus melioribus, modo, via, jure, causa et forma, quibus melius et efficacius potuerunt et debuerunt, per organum venerabilis et egregii viri domini Henrici Benheim, decretorum doctoris ibidem presentis, exposuerunt quomodo laus Deo completa, soluta et expedita esset prima solucio dotalis, videlicet quinquaginta milium florenorum Renensium, illustrissime et excellentissime principisse domine Margarete de Sabaudia, ducisse Bavarie, constituta /262/ et assignata, quodque propterea debita assignacio dotis et dotalicii seu donacionis propter nupcias eidem domine Margarete ac illustrissimo domino Sabaudie duci eius fratri per prefatum illustrissimum principem dominum Ludovicum, comitem palatinum Reni et Bavarie ducem, juxta et secundum formam contractus matrimonii prefate domine Margarete et alia in litteris seu tractatibus ipsius matrimonii contenta, tractata, concordata et promissa merito fieri debebat. Idcirco modo et forma melioribus prefatum illustrissimum principem dominum Ludovicum, comitem palatinum Reni et Bavarie ducem, licet absentem, in personas dictorum dominorum Johannis de Offemburg militis et Petri zum Lufft decani, procuratorum, necnon venerabilium virorum domini Johannis Ernesti, custodis ecclesie Wormaciensis, et Conradi Brecht, nunciorum et ambassiatorum eiusdem domini comitis palatini Reni, ibidem presencium, audientium et intelligentium, quatenus supradictam assignacionem dotis et dotalicii, seu donacionem propter nupcias, prefate domine Margarete, ducisse Bavarie, et domino Ludovico, duci Sabaudie, eius fratri, juxta formam dicti contractus matrimonii faceret, traderet et expediret instanter requisiverunt et quilibet eorum requisivit. Et nichilominus in casu non assignacionis, seu denegacionis assignacionis, eiusdem dotis et dotalicii, seu donacionis predicte, iidem procuratores domini ducis Sabaudie, nomine dictorum dominorum ducis Sabaudie et Margarete ducisse Bavarie ac aliorum quorum interest aut intererit in futurum, expresse protestati sunt de dampnis, interesse et expensis ac alias occasione premissorum non observatorum. Quibusquidem requisicione et protestacione sic ut premittitur factis, domini Johannes de Offemburg et Petrus decanus, procuratores, necnon Johannes Ernesti custos et Conradus Brecht, nuncii et ambassiatores prefati domini comitis palatini et Bavarie ducis, per organum ipsius domini Johannis Ernesti custodis, jam dudum certam assignacionem dotis dicte illustrissime domine Margarete ducisse Bavarie per prefatum dominum comitem palatinum et Bavarie ducem fuisse factam, et nonnullas litteras assignacionis ipsius dotis /263/ eidem domine Margarete ducisse traditas, expeditas et deliberatas fuisse dixerunt et… Et ulterius quod non dubitabant quin huiusmodi assignacio dotis per prefatum illustrissimum principem dominum comitem palatinum Reni et Bavarie ducem debite facta foret aut eciam fieret suis loco et tempore oportunis; quodque si prefati domini dux Sabaudie et sui huismodi dictis et responsis non crederent, aliquem seu aliquot ex suis ad se informandum et predictam assignacionem videndum, juxta formam litterarum desuper habitarum, mittere habent. De et super quibus omnibus, tam requisicione et protestacione quam eciam dictis et responsis predictis, iidem nobiles Johannes Championis et Guillermus de Villarsey ac Jacobus Meynerii procuratores, nominibus quibus supra, pecierunt et requisiverunt, ac quilibet eorum peciit et requisivit, sibi per me notarium publicum infrascriptum unum vel plura publicum seu publica fieri et confici instrumentum et instrumenta. Acta fuerunt hec Basilee, in domibus solite residencie dicti reverendissimi domini cardinalis Arelatensis, vicecancellarii et presidentis, sub anno, indicione, die, mense, hora et pontificatu quibus supra, presentibus ibidem reverendis in Christo patribus ac venerabilibus viris dominis Thoma episcopo Dunckeldensi et Anthonio, abbate monasterii Silvecane ordinis Cisterciensis Aquensis diocesis, ac Philippo de sancto Albino, canonico Massiliensi, et Germano Brieti, dicti domini cardinalis Arelatensis capellano, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Souscription et seing manuel du notaire Henri Piot.
L’acte porte sur le revers l’annotation suivante :
Presens instrumentum tradidit in camera die XVIIma maii MIIIIcLII nobilis Stephanus Rosseti, in presencia egregiorum dominorum A. de Crescherello, presidentis, Guilliermi Rigaudi, magistri hospicii, Maffredi Beczonis et Johannis Lyobardi, ex magistris computorum.
Lamberti.
Archives d’Etat de Turin, Matrimonii della Real Casa, Mazzo 13, No 12. Original sur parchemin de 31,5cm x 37.
/264/
LI
Genève, 29 juillet et Bâle, 8 juillet, 1447, — Le duc Louis de Savoie ratifie le dépôt de joyaux et de vaisselle qui a été fait à Bâle pour assurer le paiement à l’électeur palatin, de 25 000 florins du Rhin. Le procès-verbal de ce dépôt, reçu par le bourgmestre et le conseil de Bâle, est inséré dans la ratification susdite 1.
Rattificatio depositi, in assecurationem solutionis fiende XXVM florenorum Reni, certorum iocalium et veysselle infrascriptorum, et in deffectu dicte solutionis, illorum dationis in solutum, sub conditionibus et pactis ibidem adiectis.
Nos Ludovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii princeps et vicarius perpetuus, marchio in Ytalia, comes Pedemontium, Gebennesii et Baugiaci, baroque Vuaudi et Foucigniaci, ac Nycie et Vercellarum dominus, notum facimus et recognoscimus tenore presentium universis, quod nos ex certa scientia, maturisque prehabitis desuper consilio et deliberatione, nonnullas litteras per dilectos, fideles, consiliarium et magistrum hospitii nostri Johannem Champion, Guillermum de Vilarse 2, scutifferum, et Jacobum Meynerii, thesaurarium nostrum guerrarum, ad hoc procuratores nostros per nos plene mandato fulcitos /265/ inhitas, conventas et conclusas vidimus, audivimus et diligenter examinari fecimus, quarum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis :
Nos Arnauldus de Rotperg miles, magister civium, et consulatus civitatis Basiliensis, notum fieri cupimus et recognoscimus publice tenore presentium universis, quod nos ex certa scientia et matura prehabita deliberatione, ad supplicem instantiam et requestam spectabilium et providorum virorum dominorum Johannis Championis, domini Bastite, magistri hospitii, Guillermi de Villarse et Jacobi Meynerii, illustrissimi principis domini Ludovici, ducis Sabaudie, etc. ex una, et Petri Rem (sic) 1 Lufft, decani ecclesie sancti Petri Basiliensis, decretorum doctoris, ac Johannis Offembourg, militis, illustrissimi principis domini Ludovici Palatini Reni, sacri Romani imperii archidiapiferi (sic) et electoris, ac ducis Bavarie, etc. dominorum nostrorum gratiosorum, ex alia partibus, procuratorum factorum et negotiorum suorum gestorum ad subscripta prefatorum dominorum principum sufficientibus mandatis et plena potestate, de quibus nobis fidem fecerunt, fulcitorum, sub fida custodia nostra in depositum iterato recepimus, et in reservaculis nostris conservanda reposuimus, sub periculo tamen prefati domini nostri ducis Sabaudie et non dicti domini Ludovici ducis Bavarie, prout inter se expresse conventum fore asserunt, omnia et singula iocalia, veyssella et clynodia 2 inferius peciatim denominata et specifficata, et que juxta aliarum litterarum nostrarum continentiam jam semel apud nos deposita et usque modo reservata et iam restituta extiterunt, ac nunc de novo nobis custodienda tradita et assignata existunt. Que quidem iocalia et bona omnia meliori modo et cum tanta diligentia conservare et custodire volumus et promittimus, sicut nostre civitatismet propria /266/ bona in huiusmodi reservaculis nostris reponi solita custodiri consueverunt. Et sicut prefatorum dominorum nostrorum principum procuratorum et factorum predictorum unanimi consensu et conventione conclusum extitit, eadem sic apud nos deposita iocalia et bona, apud nos nec remanere nec a quocumque dominorum principum predictorum, seu aliis quibuscumque eorum nominibus, repeti debent usque ad finem mensis januarii anni Domini millesimi quadringentesimi quadragesimi octavi proxime futuri, infra quem totum mensem januarii prefatus illustrissimus princeps dominus dux Sabaudie facere debet realiter et cum effectu solutionem summe viginti quinque millium florenorum Renensium prefato illustrissimo principi domino Ludovico duci Bavarie, aut suis ad hoc destinatis procuratoribus. Que quidem solutio, si per totum illum mensem januarii futurum fiat, et nos per ipsius domini ducis Bavarie patentes litteras de huiusmodi sibi facta solutione certifficati fuerimus, nobisque in eisdem suis litteris mandaverit vel iubserit, iocalia et bona sic apud nos deposita huiusmodi prefato domino duci Sabaudie restituere, nosque pro illis sui parte sufficienter quittet et absolvat, ac presentes nostras litteras nobis restituat, ex tunc iocalia et bona huiusmodi, sine quavis contraditione ac cuiuscumque impedimento, prefato domino Ludovico duci Sabaudie, aut suis procuratoribus ad hoc mandatum habentibus, restituere et assignare debemus, volumus et bona fide promittimus. Si vero solutio prefatorum viginti quinque millium florenorum per totum mensem januarii proxime futuri predicto domino Ludovico duci Bavarie non fiat, et nos de non solutione huiusmodi per ipsius domini ducis Bavarie patentes litteras, in quibus in verbo et fide principis asserat solutionem huiusmodi sibi aut aliis suo nomine factam non esse, fuerimus similiter certifficati, ac super assignatione iocalium et bonorum depositorum huiusmodi sibi aut suis procuratoribus facienda suo nomine requisiti fuerint, nobisque presentes littere nostre ab eodem domino duce Sabaudie restitute fuerint, ex tunc omnia huiusmodi iocalia, bona et clynodia prefato domino Ludovico duci /267/ Bavarie, aut suis procuratoribus ad hoc sufficiens mandatum habentibus, in presentia tamen factorum seu procuratorum dicti domini ducis Sabaudie, si interesse voluerint, alioquin nichillominus et absque contraditione et impedimento cuiuscunque, tradere debemus, volumus et similiter bona fide promittimus, dolo et fraude cessantibus quibuscumque. Ante vero terminum et finem mensis januarii proxime futuri, a neutra partium predictarum ad huiusmodi iocalium et veyssellorum depositionem impeti, requiri, turbari, seu quovis modo molestari debemus, nec ad illorum restitutionem seu traditionem alicui ex illis faciendam obligati erimus seu esse volumus quovismodo, nisi in casu solutionis fiende huiusmodi, si illa ante finem dicti mensis januarii fieri contingat; quo casu solutionis ante terminum fiende, etiam juxta modum premissorum illa restituere volumus et debemus. Est autem in premissis ex omni parte condictum et expresse adiectum, quod si casu fortuito, quod Deus advertat, ignis voragine, civitatis nostre oppressione, seu invasione, seu quovis alio casu contingeret, iocalia et veyssella subscripta, cum aliis nostris apud illa reservatis bonis, deperdi in toto vel in parte, quod ex tunc nos magister civium et consulatus, ac etiam civitas nostra Basiliensis, ad restitutionem seu solutionem iocalium predictorum huiusmodi minime teneamur.
Nos vero Johannes Championis, dominus Bastite, magister hospicii, Guillelmus de Villarse et Jacobus Meynerii, illustrissimi principis domini Ludovici ducis Sabaudie, etc., ex una, et Petrus Remlufft (sic), decanus ecclesie sancti Petri Basiliensis, decretorum doctor, et Johannes Offembourg, miles, illustrissimi principis domini Ludovici Palatini Reni ac ducis Bavarie, etc. supradictorum ex alia partibus, veri, legittimi et indubitati ad supra et infra scripta procuratores et factores, et negotiorum gestores speciales, plenis ipsorum dominorum principum nostrorum mandatis fulciti, recognoscimus publice per presentes, quod omnia et singula premissa ex nostris veris, certis et indubitatis deliberatione, consensu et conventione fuerunt et existunt peracta pariter et conclusa. Ea propter, in vim mandatorum et nomine /268/ principum dominorum nostrorum huiusmodi, bona fide promittimus et firmiter policemur, ea omnia et singula per nos sic ut prefertur conventa et conclusa servare ac observare, et nichillominus infra mensem a data presentium per patentes principum nostrorum litteras ratifficari facere; nosque prefati domini Ludovici ducis Sabaudie procuratores antedicti expresse promittimus, quod infra dictum mensem litteras patentes illustrissimi domini nostri ducis Sabaudie presentium ratifficatorias, et in quibus prefatus dominus noster dux jubeat et mandet eisdem magistro civium et consulatus (sic) Basiliensis, quod ipsi in casu non solutionis huiusmodi, ad certifficationem et requestam supradicti domini ducis Bavarie illis fiendas, eidem domino duci aut suis procuratoribus iocalia, bona et clynodia huiusmodi apud nos deposita tradere et assignare debeant, ipsosque pro illis sufficienter quittet et absolvat, juxta formam nobis ab illis traditam et per Conrardum ipsorum secretarium signatam, realiter et cum effectu eis trademus, ipsosque magistrum civium, consulatum ac civitatem Basiliensem occasione depositi supradicti omnino indempnes observare et observari facere, dolo et fraude semotis quibuscumque.
Sunt autem iocalia et clynodia apud nos deposita ea que sequuntur. Primo due magne naves argentee deaurate cum leonibus et armata ipsius in suis extremitatibus et in qualibet earum sex scissoria argentea. Item quatuor grossi cantri argentei cum armis ducis Sabaudie. Item duo cantri argentei cum solo deaurato. Item duo cantri argentei cum nubibus et rosis deauratis. Item tres cantri argentei cum armis comitis Gebennarum. Item unus cantrus argenteus cum armis episcopi Gebennensis. Item unus cantrus argenteus cum armis sancti Mauritii. Item unus cantrus cum armis ducis Sabaudie. Item unum frisorium 1 pro manibus abluendis cum duodecim pigleriis signatis armis domini nostri pape. Item tria argentea candelabra. Item duo mediocres argentei flascones cum armis ducis Sabaudie. Item una /269/ tresseria argentea cum librata et armis ducis Sabaudie. Item duo magni platti deaurati pro abluendis manibus cum librata de Fert. Item tres mediocres cantri pro aqua ad limpham 1 cum nodis albis desuper. Item quatuor deaurate cupe cohoperte cum armis ducis Sabaudie in medio et albis nodis desuper. Item duodecim tacie deaurate. Item duodecim tacie argentee non omnino deaurate. Item duo magni flascones deaurati signati sole et armis ducis Sabaudie. Item tres parvi cantrelli 2 argentei coniuncti in una massa et una furcula in medio illorum inclusa. Item una patella argentea ad carbones pro calefaciendo lectum. Item tres auree corone cum multis pretiosis margaritis ad coronam papalem pertinentes incluse et sigillate. Item unum collarium aureum cum margaritis pretiosis stipatum, etiam inclusum et sigillatum. Item duo collaria aurea et unum monile aureum cum pretiosis margaritis stipata, inclusa et sigillata. Item unum collarium cum pretiosis margaritis inclusum et sigillatum. Item unum monile aureum cum duabus magnis perlis, duobus admantibus et balasiis 3 pretiosis.
In quorum omnium robur et evidens testimonium, nos magister civium et consulatus Basiliensis secretum sigillum nostrum, et nos Johannes Champion, Guillermus de Villarse, Jacobus Meynerii, Petrus Rem (sic) Lufft, decanus, et Johannes Offembourg, miles, procuratores principum predictorum supradicti, et quilibet nostrum, sigillum suum proprium presentibus appendi fecimus et illas triplicari. Quarum quidem litterarum quelibet partium ex nobis predictarum unam retinuit. Datum et actum Basilee, die sabati octava mensis jullii, anno a nativitate Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo.
Cum autem in dictis litteris cautum existat, quod nos contenta et conclusa nomine nostro in eisdem, per litteras nostras patentes ratifficare ac magistro civium et consulatui Basiliensi per expressum committere et mandare, quod ipsi, /270/ in casu quo solutio in litteris ante dictis commemorata modo ibidem expresso non fiat; et postquam non solutione huiusmodi sororium nostrum carrissimum suis patentibus litteris certificati, ac de iocalibus apud se depositis sibi tradendis requisiti fuerint, illa omnia sine cuiuscumque impedimento tradere possint et debeant, ac nichillominus illos pro deposito huiusmodi sufficienter quittare et absolvere debeamus, nos litteras predictas et omnia et singula in eis contenta et conclusa huiusmodi, ex certa scientia rata habentes et grata, illa ex habundanti et in verbo principis approbamus, confirmamus et ratifficamus; promittentes bona fide illa debite observare et observari facere, dictisque magistro civium et consulatui Basiliensi ex simili scientia committimus, iubemus et concedimus, quatenus in casu quo solutionem in dictis litteris mentionatam modo et tempore ibidem expressis fieri non contingat, et ipsi super hoc litteras dicti sororii nostri certifficatorias recipiant, ac super assignatione iocalium apud se depositorum huiusmodi sibi fienda requirantur, ipsa omnia et singula iocalia et bona deposita huiusmodi prefato sororio nostro aut eius procuratoribus, sine nostra et cuiuscumque nomine nostro contraditione et impedimento, tradere et assignare possint et debeant; nosque in casum et eventum non solutionis, certifficationis, requisitionis, assignacionis et traditionis huiusmodi, eosdem magistrum civium et consulatum ac civitatem Basiliensem pro iocalibus et bonis apud se depositis huiusmodi, pro nobis et heredibus ac successoribus nostris universis, ex nunc prout ex tunc quittamus et absolvimus, quittosque liberos et absolutos esse volumus et recognoscimus expressum per presentes, pactum faciendo in casum huiusmodi ut prefertur, illa iocalia et bona ab eis ulterius non petendi, nec illorum occasione ipsos aut eorum quemcumque quovis quesito ingenio vel colore de jure vel de facto impetendi seu molestandi; quod quidem in casum et eventum non solutionis et traditionis huiusmodi, littere eorum nobis super deposito huiusmodi tradite, illis sine mora restitui, ac nullius ex tunc in antea esse debeant roboris vel momenti. In quorum omnium robur et /271/ testimonium presentes nostras litteras sigilli nostri appensione fecimus communiri. Datum Gebennis, die vicesima nona jullii, anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo septimo.
Per dominum presentibus reverendo domino cardinali de Chippro 1, necnon dominis Petro Marchiandi, cancellario; Johanne domino Bariatti, marescallo Sabaudie; Johanne domino Choutaignie; Guillermo domino Menthonis; Jacobo domino, Montismaioris; Guigone de Rovorea, domino Cursingii; Jacobo de Claromonte; Jacobo de Turre; Guilliermo de Conflentia, advocato fiscalli; Guilliermo de Viriaco, magistro hospitii, et Johanne Marescalci, thesaurario.
Archives d’Etat de Turin. Sezione Ia. Protocolli Segretari ducali. Serie di Corte. Registre 107 2 Fol. XLIX-LII.
LII
Règlement de compte définitif pour les dépenses occasionnées par les otages ayant séjourné chez deux hôtes de Berne, Bendelman et Surian.
Solucio facta hospitibus de Berno ad causam hostagiorum ibidem tentorum per nobiles Sabaudie racione dotis domine duchisse Bavarie 3.
Allocantur sibi quos prefatus dominus noster Sabaudie dux in dicti thesaurarii primo reddendo computo intrari et allocari voluit et mandavit, quos pro domino solvit et libravit racionibus et causis in quibusdam parcellis tenoris sequentis contentis et descriptis :
Debentur per illustrissimum dominum principem dominum nostrum Sabaudie ducem dicto Bendellimani, hospiti signi Castri albi in Berno, pro remanencia quantitatis /272/ expensarum per hostagiatores eiusdem domini nostri in domo dicti Bendellman factarum, ultra soluciones sibi jam factas, facta visione et carculacione computi dictarum expensarum cum heredibus dicti Bendellimani per nobilem Johannem Championis, magistrum hospicii prefati domini nostri, et Symondum Rosserii ad hoc destinatorum (sic), salvo semper legali carculo corrigendo si et quando necesse fuerit [et] opportunum, die decima nona mensis septembris anno domini millesimo IIIIcXLVIImo, quingenti quaterviginti et decem novem floreni auri renenses et quatuor denarii grossi Sabaudie. Symondus Rosserii. In cuius rotuli dorso descripta sunt verba sequencia : Die vicesima septima februarii millesimo IIIIcXLVIIImo satisfactum est Tilmanno Raseri 1 per me Stephanum Consiliati 2 nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, in deductione summe retroscripte de summa ducentum flor. auri Ren., presentibus pluribus de Berno 3. Die octava mensis octobris millesimo IIIIcXLVIII satisfactum est Tilmanno Raseri per Johannem Marescalci, thesaurarium Sabaudie generalem, in deductione summe retroscripte de summa centum et quinquaginta flor. auri Ren. Johannes Hentzler, substitutus secretarius consilii ville Bernensis. Anno domini millesimo IIIIcXL nono, die Xa januarii, satisfactum est Tilmanno Raserii predicto per Johannem Marescalci, thesaurarium Sabaudie generalem, videlicet per manus nobilis Guillermi de Villarsel, videlicet de summa ducentorum quadraginta novem flor. Ren. et IIIIor gross. monete Sabaudie, et hoc pro ultima solucione huiusmodi debiti, et in signum integre satisfacionis sibi remittit computum retroscriptum. Ita est : Johannes de Rircheiis ( ?) 4. Noverint universi quod sub anno Domini millesimo /273/ IIIIcXLIXno vicesima secunda die mensis aprilis in villa Ro … 1, Lausannensis dyocesis, honorabilis vir Tilmannus Raseris confessus et attestatus est coram me notario publico et testibus infrascriptis, soluciones et satisfaciones suprascriptas esse veras prout jacent. Ideo in signum veritatis idem Tilmannus Rasor me infrascriptum notarium requisivit, presentem attestacionem signo et nomine meis solitis signari, presentibus honorabilibus Henrico Lombach et Heinczimanno Abbat…, civibus in Berno, pro testibus ad premissa vocatis et rogatis, anno et die quibus supra. Johannes de Rucheii (?).
Tenor secundi rotuli : Debentur per illustrissimum principem dominum nostrum Sabaudie ducem Johanni Suriani, hospiti Crucis albe in Berno, pro remanencia quantitatis expensarum per hostagiatores prefati domini nostri in domo dicti Suriani factarum, ultra soluciones sivi jam factas, facta visione et carculacione computi dictarum expensarum per nobilem Johannem Championis, magistrum hospicii prefati domini nostri, et Symondum Rosserii ad hoc destinatos, salvo semper legali carcullo corrigendo si et quando fuerit necesse et opportunum, die decima nona mensis septembris anno Domini millesimo IIIIcXLVIImo, videlicet sexcies centum quinquaginta novem flor. auri ren. et duo grossi Sabaudie — VIcLIX flor. auri ren. et II den. gr. Sab. Symondus Rosserii. In cuius rotuli tergo descripta sunt verba hec : Die decima nona 2 mensis februarii millesimo IIIIcXL octavo, satisfactum est Johanni Surianis in deduccionem summe retroscripte per Stephanum Consiliati nomine nobilis Johannis Marescalci, thesaurarii Sabaudie generalis, de ducentum flor. auri ren., presentibus pluribus de Berno. Anno Domini millesimo IIIIcXLIXno die ultima januarii satisfactum est Johanni Surianis per Johannem Marescalci, thesaurarium Sabaudie generalem, /274/ manibus nobilis Guillermi de Villarsel de summa quatercentum et quinquaginta novem flor. ren. et duorum grossorum Sabaudie, et hoc pro ultima solucione debiti retroscripti, et in signum integre satisfacionis sibi remisit computum retroscriptum. Ita est Johannes de Rucheii. Noverint universi quod sub anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo nono, vicesima septima die mensis aprilis, in villa Berne, Lausannensis dyocesis, honesta mulier Margarita Suryandi, mater legitima quondam Johannis Suryandi, eius filii naturalis, in presencia et cum consensu honorabilis viri Johannis Rosseri, eius veri tutori (sic) et advocati, confessa et attestata est coram me notario et testibus subscriptis soluciones et satisfaciones superius scriptas.
Quibus quidem parcellis superius insertis est annexa ipsius domini nostri littera de mandato, per dictum thesaurarium eidem solvendi dictam et subscriptam pecunie quantitatem, necnon per presidentem et magistros computorum suorum in eiusdem thesaurarii primo reddendo computo sine difficultate qualibet intrandi et allocandi, datam (sic) Lausanne, domino absente, die vicesima quarta aprilis, anno Domini millesimo IIIIcXL nono, quam reddit ut supra annexam, sigillo domini sigillatam et manu Lestelley, eius secretarii, signatam. — VI den. gr. Sabaudie et 1258 flor. ren.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 96 1 de la Trésorerie générale de Savoie, fol. 497 et 498. /275/
LIII
Dépenses de voyage de Pierre de Atrio, sergent d’armes du pape Félix V, qui, sur l’ordre du duc de Savoie, se rendit de Lausanne à Heidelberg et revint à Lausanne, du 19 janvier au 27 février 1449.
Libravit Petro de Atrio, servienti armorum sanctissimi domini nostri legati 1, cui per dominum debebantur causis et racionibus contentis et descriptis in quodam rotullo papireo, cuius tenor sequitur et est talis :
In nomine Domini amen. Petrus de Atrio, serviens armorum sanctissimi domini nostri pape, nomine illustrissimi principis domini mei ducis Sabaudie recessit de Lausanna eundo versus Haidelbergam XIX mensis Januarii anno Mo IIIIcXLIXno. Applicuit in Haidelbergam die Jovis XXXma eiusdem mensis, stetit in Basilia per duas dies expectando salvum conductum domini ducis Austrie. Item in Haidelberga stetit per quindecim dies, non posse habere expedicionem propter absenciam domini mei ducis, qui fuit per sex dies absens in aventu meo. Nec voluit illustrissima domina mea recipere litteras a me, nec me videre, donec dominus meus veniret. Item habita reversione recessi ab Haidelberga die XIII mensis februarii, steti per tres dies in Brisaco propter timorem rocteriorum, expectando salvum conductum Johannis de Rechperg, quem apportavit nuncius domini ducis Haidelberggensis, applicui in Lausannam /276/ die Jovis XXVII de mense februarii, sic steti per XXXIX dies, sum solutus de XXX. Resto habere sex ducatos minus sex grossi. Item dedi extra ordinarie pro salvis conductibus. Primo venit quidam nuncius equester de Novo Castro ad Basiliam, quem miserunt domini ambassiatores civitatis Basiliensis, qui me duxit usque ad Brisacum : tres flor. Reni, de jussu prefatorum ambassiatorum. Item de Brissaco usque ad Argentinam pro salvo conductu episcopi : unum florenum Reni. Item reddeundo de Haidelberga dedi ab Argentina usque ad Brisacum pro salvo conductu episcopi : unum flor. Renen. Item pro salvo conductu Johannis Rechperg et ducis Austrie : unum florenum Renen. cum dimidio pro parte mea. Item dedi uni socio qui associavit me monstrando viam per montes a Aldenburg usque ad Basileam : medium flor. Renen. Ascendunt salvi conductus ad VII flor. Renen. Ascendunt novem dies ultra terminum XXX, sex ducatos minus sex grossi. Summa XIIII flor. Ren. Et V gr. et dim.
Quem rotullum superius insertum reddit annexum cuidam littere domini propter hoc directe Johanni Marescalci, quondam thesaurario Saubadie generali 1, de mandato, eidem Petro solvendi, librandi et eciam allocandi. A quo nullam propter hoc obtinuit solucionem. Et solvit sibi dictus receptor 2 vigore et per aliam litteram domini propter /277/ hoc sibi directam de testimonio premissorum et mandato, sibi per dictum receptorem solvendi, librandi et realiter expediendi vice domini ac eciam sine difficultate qualibet in presenti computo intrandi et allocandi. Recipiendo ab eodem cum dicta littera domini et annexis litteram opportunam de confessione et recepta. Datam Gebennis domino absente die decima quarta augusti anno Domini millesimo IIIIc quadragesimo nono. Quam reddit rotulo superius inserto et littere domini superius mencionate annexam, sigillo domini sigillatam et manu Lestelley, eius secretarii signatam. In cuius littere ultime domini dorso scripta est littera confessionis de recepta per dictum Petrum facta de dicta et subscripta quantitate, quam habuit a dicto receptore causis supradictis, recepta sub anno predicto Domini millesimo IIIIcXLIXno et die vicesima secunda mensis augusti, manu Jacobi de Molliis notarii subscripta et signata. — V den. ob. gr. p.p. Et XIIII flor. auri Renen.
Archives d’Etat de Turin. Section III (Archives camérales). Registre 95 de la Trésorerie générale de Savoie, seconde partie, fol. 27 1.
/278/
LIV
Genève, 16 août 1449. — Louis, duc de Savoie, vend, sous grâce de rachat, la châtellenie de Cudrefin à Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel, pour le prix de sept mille et trente-neuf florins du Rhin.
Ludovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio in Ytalia, comes Pedemoncium, Gebennensis et Baugiaci, ac Vuaudi, Foucigniaci, Nycieque et Vercellarum dominus, etc., (sic) universis, modernis et posteris serie presencium facimus manifestum, quod cum nos teneamur magniffico consanguineo nostro carissimo et fideli domino Johanni, comiti Friburgi et Novi castri, in somma quatuor millium centum et sexaginta sex florenorum ac duorum tertiorum unius floreni auri Renensium, per ipsum consanguineum nostrum velut fideiussorem pro nobis constitutum solutorum seu solvi responsorum illustri fratri nostro carissimo domino Ludovico, comiti palatino Reni ac Bavarie duci, in hactenuacionem debiti quinquaginta millium florenorum Renensium, pro resta dotis illustris sororis nostre carissime Bavarie ducisse debitorum; et de qua quantitate quatuor millium centum et sexaginta sex florenorum et duorum terciorum unius floreni Renensium, eidem consanguineo nostro fideiussori predicto pro rata sua ipsius debiti contingente, ipse consanguineus noster comes Friburgi nos et nostros erga ipsum illustrem fratrem nostrum Bavarie ducem et suos quittos tenere litterasque ipsius fratris nostri de quittancia opportunas nobis reddere convenit. Item teneamur eidem consanguineo nostro comiti Friburgi pro omnibus et singulis missionibus, dampnis, interesse et expensis per eum dicti debiti dotalis occasione hactenus supportatis et eciam imposterum quomodolibet sustinendis in somma mille centum et septuaginta duorum florenorum Renensium et novem denariorum grossorum monete nostre. Item teneamur eidem in somma quingentorum florenorum /279/ Renensium eidem consanguineo nostro super preisiis et obvencionibus anni presentis castellanie nostre Cudreffini assignatorum. Item et in somma ducentorum florenorum similium super preisiis et obvencionibus anni proxime futuri millesimi quatercentesimi quinquagesimi dicte castellanie Coudriffini eciam assignatorum, constantibus litteris nostris accensamenti inde confectis. Item teneamur eidem consanguineo nostro in somma mille florenorum Renensium ex causa veri et honesti mutui per eum ad succurrendum ingentissimis agibilibus multimodisque expensis, oneribus humeris nostris impresenciarum iminentibus, maxime ad sustentacionem nostri armorum exercitus ultra montes agentis, nobis hodie facti in manibus dilecti fidelis Hugoneti Doussens, receptoris nostri generalis citramontes, qui de illis nobis legitime tenebitur computare. Hinc est quod nos volentes omnino prout justum est de premissis omnibus pecuniarum quantitatibus, ascendentibus in universo ad septem millia et triginta novem florenos auri Renenses, eidem consanguineo nostro condignam et promptam fieri satisfactionem, quam tamen obstantibus aliis gravissimis et urgentissimis oneribus nobis occurrentibus commode facere non possumus, nisi per vendicionem infrascriptam, informati igitur fideli relatu de valore annuo et pro semel castri, ville, castellanie et tocius mandamenti nostri Coudreffini suarumque pertinenciarum, ex nostra certa sciencia et voluntate spontanea, deque beneplacito et expresso mandato prelibati clementissimi domini genitoris mei, ac pro nobis nostris que heredibus et successoribus universis, supranominato consanguineo nostro et fideli domino Johanni, comiti Friburgi et Novi castri, pro se et suis heredibus et successoribus et causam ab ipso habentibus et habituris quibuscunque, stipulanti solenniter et recipienti, ac illi vel illis cui vel quibus ipse, comes vendere, dare, cedere, vel alias alienare voluerit in testamento vel extra, harum serie infeudamus, ac in augmentum alterius feudi nobilis et ligii quod a nobis tenet, sub que eisdem homagio et fidelitate nobilibus et ligiis quibus erga nos aliunde astrictus est, tradimus vendimusque imperpetuum, damus, cedimus, /280/ concedimus, transferimus, remittimus totaliter et quittamus, eis modo et forma quibus melius et securius ad ipsius comitis et suorum predictorum utilitatem dici potest et exprimi, et hoc precio et precii nomine supradictorum septem millium et triginta novem florenorum auri Renensium, per nos ab eodem comite prout supra expressum est habitorum et receptorum, videlicet huiusmodi castrum, villam, burgum, castellaniam et mandamentum Cudreffini, cum mero mixtoque imperio ac juridicione omnimoda, alta, media et bassa, illorum que exerciciis et commoditatibus universis, feudisque, retrofeudis, homagiis, fidelitatibus nobilibus et ruralibus, hominibusque, feudatariis, redditibus, censis, decimis, serviciis, tailliis, usagiis, laudibus, vendis, bampnis, clamis, gardis, comissionibus et excheutis, corvatis, pedagiis et aliis quibuscunque annuis proventibus et tributis, nemoribusque, pratis, pascuis, pastaragiis, terris, possessionibus et prediis, aquis, aquagiis, aquarum decursibus, furnis, molendinis, reissiis, baptitoriis et aliis artifficiis, domibusque, grangiis et aliis quibuscunque edifficiis et indominaturis, necnon fondis, egressibus et ingressibus, pertinenciis et apartinenciis ipsius Coudreffini omnibus et singulis, et generaliter quicquid juris, partis, proprietatis, dominii, usagii, accionis, racionis habemus habereque possumus ac nobis competunt ac competere possunt quibusvis titulo, racione sive causa in eisdem castro, villa, burgo, castellania et mandamento Coudreffini et alibi racione dicti castri et mandamenti, suisque pertinenciis et appendenciis omnibus et singulis, ad habendum, tenendum, gaudendum et perpetue possidendum per dictum comitem et suos predictos premissa per nos in augmentum feudi traditta et vendita, et quicquid de illis deinceps perpetuo placuerit faciendum. Salvis tamen ac nobis et nostris perpetuo reservatis et retentis juribus feudi, fidelitatis, homagii, directi feudi, dominii, superioritatis, ressorti, cum alterius racione. De quibusquidem castro, villa, castellania et mandamento Coudreffini, aliisque omnibus et singulis suis pertinenciis supra expressis, nos devestimus, ipsumque comitem ut supra stipulantem harum nostrarum concessione litterarum /281/ investimus, nichil alterius juris, partis, proprietatis, domini aut alterius reclamacionis in premissis per nos ut supra in augmentum feudi traditis et venditis, preterquam supra per nos reservata, retinendo, sed ea omnia in ipsum comitem et suos predictos totaliter transferendo et transportando. Et insuper volentes ipsum consanguineum nostrum gracia tractare uberiori, eidem comiti in speciale privilegium concedimus et largimur, quod ex nunc imposterum in quibuscunque causis suis, tam agendo quam deffendendo, ad causam, et pro factis ipsius Coudreffini, suarumque predictarum pertinenciarum, motis et movendis en curia baillivi nostri Vuaudi, ipse comes per procuratorem legitimum valeat comparere, non obstantibus quibuscunque privilegiis, libertatibus et consuetudinibus patrie Vuaudi et aliis in contrarium edictis, quibus ex eadem certa sciencia quo ad hec derogamus. Promittentes pro nobis et nostris bona fide in verbo principis et sub nostrorum omnium expressa obligacione bonorum huiusmodi in augmentum feudi tradicionem et vendicionem, aliaque omnia et singula in huiusmodi litteris nostris contenta, perpetuo ratas, gratas, firmas et vallidas rataque grata, firma et vallida habere et tenere, in nulloque contra facere, dicere vel venire quovis quesito colore, quinymo ea omnia et singula per nos ut supra in augmentum feudi tradita et vendita eidem comiti et suis predictis perpetuo manutenere, deffendere et legitime garentire ab omnibus et contra omnes in judicio et extra nostris propriis sumptibus et expensis, onus et periculum evictionis in nos et nostros penitus assumendo, eciam sub omni alia solennitate jurisque et facti renunciacione ad hec necessaria pariter et cauthela. Mandantes propterea baillivo et procuratori Vuaudi, universisque et singulis aliis officiariis nostris modernis et posteris, ipsorumque locatenentibus et cuilibet eorundem, quatenus huiusmodi in augmentum feudi tradicionem, vendicionemque et litteras nostras predicto comiti et suis observent et observari faciant inconcussas, in nulloque contraveniant quomodolibet vel opponant, quinymo ipsum comitem eiusve procuratorem ad hec deputandum in possessionem realem, actualem et /282/ corporalem predictorum castri, ville, burgi, castellanie et tocius mandamenti Coudreffini, omniumque et singulorum per nos ut supra in augmentum feudi tradittorum et venditorum visis presentibus ponant et inducant, positumque manuteneant, tuheantur et deffendant, et in omnibus ipsum comitem et suos predictos huiusmodi omnium et singulorum in augmentum feudi tradittorum et venditorum plena percepcione de cetero frui et gaudere faciant et permittant. Quoniam nos ideo damus presentibus expressius in mandatis omnibus et singulis hominibus emphiteotis, censeriis, feudatariis et tenementariis ipsius castellanie et tocius mandamenti Coudreffini, quod eidem comiti et suis predictis recognoscant, homagient, solvant, respondeant, pareant et obediant indifferenter, prout et quemadmodum erga nos facere debebant et tenebantur ante infeudacionem presentem. Nos enim ipsos homines emphiteotas, feudatarios et tenementarios perinde solvimus et quittamus, cum pacto expresso de quicquam ulterius ab eisdem non petendo. Mandantes preterea dilecto fideli Guioneti de Trestorrent, comissario et receptori extentarum dicte castellanie et mandamenti Coudreffini, quod duplum huiusmodi extentarum et recognicionum eidem comiti vel eius procuratori ad hec deputato tradat et expediat indilate suis sumptibus moderatis. Et insuper mandamus presidenti et magistris computorum nostrorum, quod premissa omnia et singula per nos ut supra in augmentum feudi traditta et vendita ex demanio et computis nostris detrahant et decorporent, que nos eciam detrahimus et decorporamus, non obstantibus regulis et consuetudinibus ipsorum computorum aliisque in contrarium edictis, quibus quo ad hec ex eadem certa sciencia derogamus. In quorum premissorum omnium et singulorum robur et testimonium has litteras nostras sigilli nostri appensione validatas eidem comiti duximus concedendas. Datas Gebennis, nobis absentibus, quia sic fieri jubsimus, nostri absencia non obstante, die decima sexta augusti anno Domini millesimo quatercentesimo quadragesimo nono.
J. Lestelley. /283/
Per dominum relacione dominorum G. episcopi Lausannensis; A. episcopi Augustensis; Jacobi de Turre, presidentis consilii Chamberiaci; Johannis de Compesio, domini Gruffiaci; Petri de Menthone; Jacobi Rosseti, vicedompni Gebennarum; Jacobi Richardi, judicis Beugesii; Johannis Championis et Guilliermi de Villersel.
Le parchemin porte les quatre annotations suivantes :
Au milieu, un peu au-dessous du texte : Quos mille florenos Renenses habui ego Ludovicus de Ossens.
En marge à droite : Solvit 36 fl. ren.
Au-dessus de l’endroit d’où pend le sceau : De mandato ducali gratis sigillum.
Au dos du parchemin : Ces presentes sont rendues par mondit seigneur monseigneur Jehan conte de Fribourg et de Neufchastel devant escript et nommes a Jehan Niebliere de Meuldon, le devant nommes pour et au non de mon tresredoubte seigneur monseigneur le duc de Savoye tant qom satisfacion comme aultre financement et seurtey audit monseigneur le conte faicte, rendu audit Jehan le VIIe jour de juing lan mil IIIcLIII.
P. Gruere.
Archives d’Etat de Turin. Baronnie de Vaud. Paquet 16, Cudrefin, No 19. Original sur parchemin de 72cm X 43cm (y compris le repli de 5,5cm). Sceau rond, de cire rouge, de 37mm de diamètre et de 2cm d’épaisseur, mais sans contre-sceau. Il est suspendu au repli par deux lacs de soie verte. De la légende, en partie détruite, on ne peut guère lire que les mots : Sigillum … ducis Sabaudie. Le sceau représente dans sa partie inférieure l’écu de Savoie surmonté d’un casque et accoté de deux aigles aux ailes éployées.
Les Archives d’Etat de Neuchâtel possèdent de cet acte un vidimus du chapitre de l’Eglise collégiale de Neuchâtel (P3 No 15) du 23 mars 1451, more curie Lausannensis sumpto, soit 1452.
/284/
LV
Cudrefin, devant l’église, 27 août 1449. — Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel, concède à Louis, duc de Savoie, le droit de racheter la châtellenie de Cudrefin, que ce dernier vient de lui vendre, moyennant la restitution des 7039 florins du Rhin, pour lesquels cette vente avait été faite.
Nous Jehan, conte de Friborg et de Nuefchastel, seigneur de Champlite, faisons savoir à tous ceulx qui ces presentes lettres verront ou orront, que comme mon tresredobte seigneur monseigneur Loys, duc de Savoye, de Chablaix et dAuste, prince et vicaire perpétuel du saint empire, marquix en Italie, conte de Piémont, de Geneveis et de Baugie, seigneur de Vuaud, de Foucignie, de Nyce et de Versel, nous ait infeude, et en augmentement daultre fief noble et liege, lequel nous tenons de luy, baillie, vendu, donne, cede, transporte, remis et quitte perpetuelment, par la meilleur mode et forme et plus seure qui se peut le mieulx dire et exprimer, a lutilite de nous le dit conte, cest assavoir le chastel, ville, bourg, chastellenie et mandement de Cudriffin, ensemble mere, mixte, impere et toute juridiction haulte, moyenne et basse, exercite et proffit dicelle universelle, fiefs, rerefiefs, hommaiges, fidelites nobles et ruraulx, hommes, feudataires, reudes, censes, dyemes, servix, tailles, usaiges, los, vendes, bans, clames, gardes, commissions et escheytes, corvees, peaiges et aultres quelconques provenues et creulx annuelx, bois, pres, pasquiers, pasturaiges, terres, possessions, aygues, aquaiges, cours daigues, fours, molins, raisses, baptiours et autres artiffices, maisons, granges et aultres ediffices et indominatures quelconques, avec les fons, intraiges, yssues, pertinences et appartenances dicelluy lieu de Cudriffin toutes et singuleres, et generalment tout le droit, partie, propriete, seignorie, usaiges, actions et raisons, lesquelles le dit monseigneur le duc avoit et povoit avoir par quelque tiltre, raison et cause que ce fust en icelluy chastel, /285/ ville, bourg, chastellenie et mandement de Cudriffin et aultre part a la raison dudit chastel et mandement, et de leurs appartenances et appendences toutes et singulaire. Et ce pour le pris et somme de sept mille et trente nuef florins dor de Rin, lesquelx le dit monseigneur le duc a euz et receuz de nous ledit conte en la maniere qui sensieut. Premièrement en quatre mille cent et sexante six florins et deux tiers dun florin dor de Rin, comme fiance pour luy et respondu de payer a monseigneur le duc de Bavière, en hactenuacion de cinquante mille florins dor de Rin, pour la reste du mariaige de madame la duchesse de Baviere, sa treschiere sereur, et de laquelle quantite avons promis et convenu rendre bonnes lettres de quittance. Item en mille cent et septante deux florins de Rin et neuf deniers gros monnoye de Savoye, en laquelle quantite le dit monseigneur le duc nous estoit entenu pour tous et singuaux missions, dommaiges, interestz et despens par nous le dit conte soubstenus et devoir a soubstenir a locasion du debt dudit mariaige. Item en cincq cens florins de Rin par le dit monseigneur le duc a nous paravant assignes sur les prinses et obvencions de cestuy an present de la dicte chastellenie de Cudriffin. Item en la somme de deux cens florins semblables aussi a nous assignes sur les prinses et obvencions de ladicte chastellenie de Cudriffin de lan prochain devoir avenir mil quatrecens et cinquante. Item en la somme de mille florins de Rin payes par nous ledit conte en la main de noble homme Hugonet Doussens, recepveur general deça des mons du devant dit monseigneur le duc. Lesquelles quantites montent a ladicte somme de sept mille et trenteneuf florins dor de Rin, comme toutes ces choses et pluseurs aultres se constent plus plainnement en la lettre dinfeudacion et vendicion faicte par le dit mon tresredobte seigneur le duc a nous le dit conte, donnees a Genesve le sezieme jour du moys et an dessoubz escript, du seel de mondit seigneur seellees et de la main de Jehan de Lestelley son secrétaire signées. Et oultre la dicte somme et quantite avons payet nous ledit conte pour la façon de la dicte lettre de infeudacion et vendicion audit Jehan de /286/ Lestelley, secretaire du dit monseigneur le duc trentesix florins de Rin, et pour le registre de ladicte lettre de infeudacion et vendicion audit Hugonet Doussens vint florins de Rin, et a Ayme de Lestelley pour le registre du seel desdictes lettres six florins de Rin, comme par les pollices signees de leurs signes manuelx se conste. Or est ainsy que nous conte dessus nomme, de noz bon grey et certainne science, et car ainsy nous plait, avons donne et octroye, donnons et octroyons par ces presentes au dit mon tres redoubte seigneur monseigneur Loys, duc de Savoye, pour luy, ses hoirs, successeurs et de luy ayans cause, faculte et puissance de povoir reacheter et rehavoir de nous, nos hoirs, successeurs et ayans cause de nous lesdit chastel, ville, bourg, chastellenie et mandement de Cudriffin perpetuelment, ensemble toutes les appartenances dessusdictes, pour et parmy payant et restituant ensemble et a une fois entierement, quant il sera de son bon plaisir, en chascune partie de lan, a nous, nosdis hoirs, successeurs et qui de nous auront cause, en nostre ville de Nuef chastel ou de Vercel, toute la dicte somme de sept mille et trenteneuf florins dor de Rin, ensemble les trentesix florins de vin pour la facon de la lettre, les vint florins de Rin pour le registre dudit recepveur, et les six florins de Rin pour le registre du seel dicelle lettre, payes comme dessus; barre, clame, saisine, et tout aultre empeschement cessant dutout en tout. Promettans nous Jehan, conte de Friborg et de Nuefchastel dessus nomme, pour nous et les nostres susdit par noz bonne foy et serement sur sains euvangilles de Dieu par nous corporelment touchees es mains des notaires et secretaires cy dessoubz escrips, et soubz lobligacion de tous et singuliers nos biens meubles et immeubles presens et advenir quelzconques, de revendre, retransporter, remettre et rebaillier a mondit seigneur monseigneur le duc de Savoye dessus nomme, ses hoirs, successeurs et ayans de luy cause, lesdis chastel, ville, bourg, chastellenie et mandement de Cudriffin et appartenances dicelluy dessus declairies, toutes et quantesfois qui leur plaira perpetuelment de les racheter de nous, nosdis hoirs, successeurs et ayant de nous cause, /287/ pour le pris et en la maniere dessusdicte, et de tenir, garder, acomplir et perpetuelment observer les choses toutes et singulaires dessusdictes, et non faire, dire ouz venir alencontre ou temps advenir, ne consentir aultre y venir, mais toutes et singulieres les choses dessusdictes avoir agreables, fermes et estables et inviolablement perpetuelment garder, observer, tenir, attendre et acomplir, toutes et singulieres excepcions, opposicions, deffenses, raisons et allegacions de droit, de fait et de coustume, qui ad ce porroyent estre contraires, cessans et arriere mises, esquelles avons renuncie et renuncons par ces presentes, et meismement au droit disant general renunciacion non valoir se le especial ne precedissoit. En tesmongnaige desquelles choses, nous conte dessus nomme avons fait seeller ces presentes lettres de nostre seel empendant et signer du signet manuel de noble homme Mermet Cristine, secretaire de mondit seigneur et son procureur de Vuaud, de Pierre Gruyere nostre secretaire, faictes et donnees a Cudriffin la ville, devant lesglise dudit lieu, le vingtseptieme jour du moys daoust, lan nostre Seigneur courant mil quatrecens quarante neuf, presens spectable et magnifficque seigneur Rodulp, marquix de Hosperc, reverend pere en Dieu frere Anthoinne Mestral abbes de lisle de Cerlier, Otthonyn de Claron, Symon Dossans, Jaquet de Vualmercoul, Vuillierme Ramuz, Guilhaume Gervaise et Guyonet de Tretorens, clercs, et pluseurs aultres tesmongnaiges a ce requis et appelles.
Par mondit seigneur le conte Mermetus Cristine. Par commandement P. Gruere.
Annotation sur le dos du parchemin : Le septiesme jour de juin lan mil IIIIcLIII sont rendues ces lettres presentes de reachet par Jehan Nyeblier le devant nos, tant pour satisfaction comme pour fiancement et seurtey faictes a monseigneur le conte de Fribourg dernier nomme.
Par comandemant Jo. Nybuli.
P. Gruere.
Archives d’Etat de Neuchâtel, P3 No 9. Original sur parchemin de 64,5 cm. X 36,2 cm. Sceau rond de 3,5 cm. de diamètre, de cire rouge, informe, pendant sur simple queue. /288/
Les Archives d’Etat de Turin possèdent de cet acte une copie sur papier, formant un cahier de neuf pages, collationnée sur l’original par les notaires Aymon Lambert et Henri de Clairvaux, sous la cote : Baronnie de Vaud, Paquet 16, Cudrefin No 20.

Sceau de Jean, comte de Fribourg et Neuchâtel
D’après un acte de 1426 des Archives d’Etat de
Bâle, Stadturkunden 1042.
LVI
Alzey 1, 8 novembre 1449. — Frédéric, comte palatin du Rhin, reconnaît avoir reçu 4166 florins et 14 plapparts de Jean de Fribourg, comte de Neuchâtel, pour sa part du cautionnement de 50.000 florins qui restaient à devoir sur la dot de Marguerite de Savoie, veuve de feu son frère Louis, comte palatin du Rhin.
Wir Fridrich, von Gottes genaden pfalzgrave by Rine, herzog in Beyern und des hochgebornen fürsten herren Philips pfalzgraven by Rine, dez heiligen romschen richs erztruchsessen und herzogen in Beyern, unsers lieben vettern furmunder, bekennen und tun kont offenbar mit diesem brieff, als der edel Hans grafe von Fryburg, grafe und herre zu Nuwemburg und zu Schaniten, burge und selbschuldener mit andern worden ist des hochgebornen fursten hern Ludwigs pfalzgraven by Rine, des heiligen romschen richs erztruchsessen und herzogen in Beyern, unsers lieben bruders /289/ seliger gedechtnisse fur solich zugelt, so sich der hochgeborne furste her Ludwig herzog zu Savoy, etc., verschriben hat zu geben und zu bezalen von der hochgeborne furstynnen frauwe Margarethen von Savoyen siner swester wegen demselben unsrem bruder selligen gedechtnisse und der egnant grave Hans umb sin anzale an funffzig tusent gulden von dem egnanten unsrem lieben bruder seligen in leistung gemanet worden ist, alles nach innehalt der brieffe dar uber geben und usergegangen, da hat der obgenant grafe Hans solich sin anzale, nemlich vier tusent hundert sechzig sehs guldin und vierzehen blappart, die yne beruren und antreffend, uns als eynem furmunder des obgenanten unsers vettern herzog Philippen, von desselben unsers vettern wegen zu Basel in der stat genzlichen usergericht und bezalt, die wir ouch von unsers vettern her herzog Philips wegen durch unsern macht botten empfangen und innemen lassen han, und sy also der selben siner anzale an den funffzig tusent guldin von dem egnanten grafe Hansen gewert und bezalt, harumb so sagen wir in crafft diß brieffs den egnanten grafe Hansen und sin erben, ouch den hochgebornen fursten hern Ludwigen herzogen zu Savoyen und sin erben und wer des zutunde hat oder von der sache wegen haffte ist fur die obgeschriben grafe Hansen anzale an den funffzig tusent guldyn und fur alles das grafe Hansen an der ganzen Summe der funffzig tusent guldin zu siner anzale zubezalen geburet, und ouch der leistunge genzlichen quitt, ledig und loß, und der obgenant unser vetter herzog Philips sin erben ouch nyemand von sinen wegen sollen von der anzale wegen, die dem egnanten grafe Hansen an der ganzen Sume geburet hat zu bezalen, nummer kein ansprach oder forderung haben noch tun an den obgenanten grafe Hansen, sin erben und wer des zutunde hat, oder zu der sache haffte ist. Und des zu urkunde und vestem gezugnisse, so han wir unser furmunderschafft ingesigel an disen brieff tun hencken uns als einen furmunder des obgenanten unsers lieben vettern herzog Philips, den selben unsern lieben vettern herzog Philips und sin erben und wer der sachen /290/ zutunde hat oder zu der sachen haffte ist, des alles zubesagen als vorgeschriben stet. Der geben ist zu Alzey off Sampstag nach aller heiligen tag in dem jare als man schreib nach Christi unsers herren geburte tusent vierhundert vierzig und nune jare.
Archives d’Etat de Neuchâtel, liasse A, No 32. Copie sur papier de 29cm x 43, sans signature ni sceau. La pièce est analysée au vol. XV de l’Inventaire de ces archives (actes allemands).
LVII
Heidelberg, 14 juin 1451. — La comtesse palatine Marguerite conclut une convention préliminaire relative à son douaire, avec son beau-frère Frédéric, tuteur de son fils Philippe.
Beide bekennen :
« dass uff hute datum diss brieffs zuschen uns mit unser beyder guten wissen und willen berett und beteydingt worden ist als von der bewisunge wegen uns Margreth pfalczgrafynne berurende als hernachgschriben stett. Zum ersten so sollen und wollen wir Margreth … nemen das sloss und stadt Leuwenstein mit siner zugehorunge und Wyler burg und dorff, item das gut das umb die von Urbach gekaufft ist, item den schaffhoiff zu Breytenauw und darczu auch den fruchtzehenden zu Heylpronn mit siner zugehorunge, das ist jerlich zehendehalb fuder wyns von dem wynczehenden daselbs, item den hauwzehenden, item den kleynen zehenden und den zehendenhoiff alle zu Heylpronn, das alles zu hauff ist angeslagen fur achtzehn tusent gulden heubtguts, darfur wir auch das in unser bewisunge nemen wollen, item darczu sollen und wollen wir Margreth … auch nemen Meckmule burg und stadt mit allen dorffern darczu gehorende und darczu auch die dorffere die zu der Nuwenstat am Kochen gehorent die Hanssen von Gemmyngen in siner pfantschaft zu der Nuwenstat nit /291/ verschriben oder inngeben sind, item und was von dem obgnanten allem mynner gefellet dann funff tusent gulden gelts an gelt und gelts wert jerlicher gulte, da sollen und wollen wir hertzog Friderich … als ein furmunder von unsers vettern wegen der obgnanten unser lieben Swester frauw Margreth … so viel gulte als ir an denselben funff tusent gulden gelts gebricht verschriben und versorgen off dem zolle zu Mannheim wie vor davon begriffen ist, und sollen die bewisungs- und quitanczbrieffe von dieser bewisunge geseczt werden als die vor begriffen und beslossen sin; wir hertzog Friderich sollen und wollen auch getrulichen werben lassen das der wirdige und edel her Jorge grave von Leuwenstein dumherre zu Bamberg sinen willen darczu geben, das … unser liebe swester fraüw Margreth … off Leuwenstein bewisen und sie darinne nach nottdorfft versorget werde. Wir Margreth … bewilligen und geben auch unsern willen darczu, das … hertzog Friderich als ein furmunder an stat unsers lieben sons herczog Philips die cleynot die zu Basel lygen zu sinen handen neme und die verkeuffen lasse und das gelt das daruss geloset wirdet damit sol er die Nuwenstat am Kochen von Hansen von Gemmyngen losen, und ob dieselben cleynot nit als hoch verkaufft mochten werden, das man die pfantschafft Nuwenstat von Hansen von Gemmyngen damit gelosen mochte, so geben wir unsern willen darczu, das das gelt das grave Hanns von Fryburg gein Basel gelegt und beczalet hat und noch da lyt nemlich vier tusent hundert sechczig sehss gulden und zehen thornos darczu getan werden und gefallen sol, und daruff so sollen und wollen wir Margreth … unser willigungs und heissbrieffe nach redelicher nottdorfft geben das die cleynot und dasselbe gelte zu Basel unserm … lieben bruder hertzog Friderich gefolgen und werden moge, und ob von dem cleynot zu Basel nit so viel gelts gefiele, das das mit grave Hansen von Fryburg obgemelten gelte zu hauff zweynczig tusent gulden machte, was dann daran gebrist, das er zu der summe zweynczig tusent gulden kumme, das sollen und wollen wir herczog Friderich als ein furmunder von unsers vettern /292/ wegen erfullen, das er zweynczig tusent gulden und die Nüwenstat damit geloset werde, und dann so sollen und wollen wir Margreth … dieselbe Nüwenstat mit dem als Hanns von Gemmyngen die innegehabt hat so die geloset ist nemen von der bewisunge und widerlegunge wegen derselben zweynczig tusent gulden zu glycher wise, als werent wir zwey tusent gulden gelts devon bewisen worden, und das tun wir … unserm lieben sone hertzog Philips zu liebe und zu nütze und … unserm lieben bruder herczog Friderich zu wolgefallen, und wer es das solich gelt von den cleynoten und das gelt das grave Hanns obgnant zu Basel gelegt hat hoher sich treffen und mee sin wurde dann zweynczig tusent gulden, so viel dann des uber zweynczig tusent gulden were, das sol uns Margreth … werden und gefallen, also das wir das anlegen und des daran das gelt also angelegt wirt unser leptage genyessen sollen und mogen, und wann wir von todes wegen abegangen sin, so sol das auch off unsern sone herczog Philips und sine erben pfalczgraven by Ryne kummen und gefallen, und wann die Nüwenstat also mit solichem gelte geloset wirdet, so sollen und wollen wir herczog Friderich der obgnanten unser lieben swester frauw Margreth … ire bewisungsbrieffe davon und wir Margreth … unser quitancie auch davon … unserm lieben bruder herczog Friderich fur dieselbe bewysunge der zweynczig tusent gulden so vorgemeldet ist geben in der forme und masse sie davor beslossen sind von der funffczig tusent gulden wegen … Datum off mittwochen nach dem sonntage als man in der heiligen kirchen gesungen hat Exaudi. »
La convention fut arrêtée (getheidingt) par l’évêque de Worms Reinhard [de Sickingen], le prévôt (Domprobst) de Worms Louis d’Ast, par Diether de Sickingen, Albert de Venningen et Martin Goler de Ravensbourg.
Original au « Königlich Hausarchiv » à Munich.
Reproduit d’après K. Menzel : Quellen zur Geschichte Friedrich’s des Siegreichen, I Bd, 2. Theil (Regesten), p. 218-221, dans la série : Quellen und Erörterungen zur bayerischen und deutschen Geschichte.
/293/
LVIII
Heidelberg, 21 juillet 1451. — Frédéric, régent du comté palatin, conclut avec sa belle-sœur Marguerite une convention relative à son douaire et à l’abandon de sa dot.
Frédéric lui assigna Löwenstein et Möckmühl, villes et châteaux, comme résidences; de plus la propriété qui a été achetée de ceux d’Urbach, la bergerie (Schafhof) de Breitenau, la dîme des grains à Heilbronn, 9 1⁄2 foudres de vin et le reste de la dîme de ce lieu, enfin les villages de Signingen, Rapach, Brezfeld, Bizfeld et Wissesburg. Outre ce revenu estimé à 2018 florins, 2982 autres florins de revenu lui furent encore assurés et assignés sur les péages d’Oppenheim et de Mannheim. En revanche, Marguerite abandonna au comté palatin les 50.000 florins qu’elle avait apportés en dot à feu son époux. Donné le mercredi avant Sainte-Marie-Madeleine.
D’après l’analyse qu’en a donnée Menzel dans son Régeste : Quellen zur Geschichte Friedrich’s des Siegreichen, p. 221. Voir aussi la notice de Steinhofer : Neue Wirtembergische Chronik, II, p. 939.
LIX
Moudon, 28 mai 1453. — François, comte de Gruyère et bailli de Vaud, ainsi que quatorze autres seigneurs du Pays de Vaud, promettent de se charger de tenir l’otage auquel le comte de Fribourg et de Neuchâtel pourrait être astreint, comme caution de sa quote-part des cinquante mille florins qui restaient à devoir de la dot de Marguerite de Savoie.
Nos Franciscus, comes Gruerie, gubernator et ballivus patrie Vuaudi; Mermetus Cristine, ducali (sic) secretarius, procurator Vuaudi; Aymo de Staviaco et Jacobus eius filius; Ludovicus, condominus Staviaci; Humbertus et Henricus de Columberio fratres, domini de Vuillierens; /294/ Georgius de Molleria, condominus de Font; Humbertus de Glana, dominus Cugiaci; Johannes eius frater; Humbertus et Guydo Cerjat fratres; Johannes de Tretorens; Guydo de Aventhica et Vuillermus de Balmis, domicelli, notum facimus universis presentibus et futuris, quod cum illustris dominus Johannes, comes Friburgi et Novicastri, ex et pro parte illustrissimi principis et domini nostri metuendissimi domini Ludovici, Sabaudie ducis, et ad eius requisicionem erga celebris recordie illustrissimum dominum Ludovicum, comitem palatinum Reni ac Bavarie ducem, se fideiussorem constituerit pro rata ad eum contingente in et de quinquaginta milibus florenorum renensium, pro resta dotis constitute in contractu matrimonii inter prefatum quondam illustrissimum dominum ducem Bavarie ex una, et illustrissimam dominam Margueritam de Sabaudia, partibus ex altera, debita. Quequidem rata ascendit ad summam quatuor milium centum et sexaginta sex florenorum renensium et duorum terciorum unius floreni renensis. Pro 1 quorumquidem quatuor millium centum et sexaginta sex florenorum et duorum terciorum unius floreni renensis, prefatus illustris dominus Johannes, comes Friburgi et Novicastri, sigillatum suum dederit et miserit in valida et sollemni forma eidem quondam domino illustrissimo domino duci Bavarie; et insuper, casu quo prefatus illustris dominus comes Friburgi requireretur parte prefati illustrissimi domini ducis Bavarie ad tenendum hostagia premissorum occasione, tenere juramentum, prout hec et alia in quodam instrumento de et super premissis per prefatum illustrem dominum comitem Friburgi promissionis confecto lucidius dicitur contineri. Hinc est quod nos prefati Franciscus comes Gruerie, Mermetus Cristine, Aymo de Staviaco, Jacobus eius filius, Ludovicus condominus Staviaci, Humbertus et Henricus de Columberio, Georgius de Molleria, Humbertus de Glana, Johannes eius frater, Humbertus et Guydo Cerjat, Johannes de Tretorens, Guydo de Aventhica et Vuillermus de Balmis, scientes, prudentes et spontanei, matura deliberacione /295/ super premissis per nos diligenter habita, certis bonis moti respectibus, promisimus, tenemur et promittimus, quilibet nostrum insolidum, pro nobis et nostris heredibus, juramentis nostris ad sancta Dei evangelia corporaliter tactis et sub expressa obligacione omnium et singulorum bonorum nostrorum et cuiuslibet nostrum mobilium et immobilium presencium et futurorum quorumcunque, et per fidem corporis cuiuslibet nostrum, prefatum illustrem dominum comitem Friburgi et Novicastri et suos heredes et causam ab ipso habentes et imposterum habituros quoscumque, ab huiusmodi hostagiis in quibus posset esse obligatus erga prefatum quondam illustrissimum dominum Bavarie ducem vel prefatam illustrissimam dominam Margueretam duchissam, indempnem totaliter servare penitus et degravare. Et ulterius promisimus, tenemur et promittimus quilibet nostrum insolidum, quod casu quo prefatus dominus comes Friburgi aut sui qui supra per prefatam illustrissimam dominam Margueretam Bavarie duchissam, vel per heredem prefati illustrissimi domini Bavarie ducis, seu per gubernatorem prefati heredis nomine dicti heredis, seu per alterum ipsorum, vigore premissorum et obligacionum factarum per prefatum dominum comitem ad opus prefati illustrissimi domini ducis Bavarie, aut prefate illustrissime domine Marguerete duchisse Bavarie, requireretur et moneretur ad tenendum hostagia occasione promissionis et obligacionum predictarum, tento hostagio per prefatum dominum comitem Novicastri spatio quindecim dierum, nobis seu altero nostrum monitis et requisitis vel monito seu requisito in scripto orethenus vel verbothenus aut alias debite per ipsum dominum comitem, octo diebus post dictas monicionem et requisicionem factas, prout supra tenemur, realiter et de facto nos prelibati promittentes et nostrum quilibet insolidum ire Bernum vel Solodrum, loco horum quo dicto domino comiti melius placuerit, ad domum unius hospitis realis et inibi hostagia tenere nostris et cuiuslibet nostrum propriis missionibus et expensis, sine dolo, cum uno valeto et duobus equis, et ibidem vivere nostris et nostrum cuiuslibet propriis missionibus et expensis, ut jamdictum est, ad res /296/ venales secundum quod in talibus moris est sine fraude, nec eciam a dictis hostagiis recedere donec et quousque prefatus dominus comes integre esset degravatus super dictis quatuor milibus centum sexaginta sex florenis duobus terciis unius floreni renensis, ac super omnibus et singulis dampnis, gravaminibus, deperditis, missionibus et expensis per ipsum occasione premissorum quovismodo factis et sustentis; super quibus dampnis, missionibus, gravaminibus, deperditis et expensis eidem domino comiti sit credendum suo simplici verbo loco plene probacionis sine alia dampnorum declaracione vel monstra. Et casu quo nos defficeremus seu alter nostrum defficeret de tenendo huiusmodi hostagia modo et forma predeclaratis, talis et ille nostrum defficiens pro periuro, infamis (sic) 1 et deshonorato reputetur et teneatur. Et nichillominus voluimus et volumus, et nos per presentes quilibet nostrum insolidum submittimus cogi et compelli posse forciori modo quo poterit ad opus jamdicti domini Novicastri comitis per utramque juridicionem ecclesiasticam et secularem coram omni et quocumque judice spirituali et temporali ad omnia et singula premissa per nos ut supra promissa prefato domino comiti tenenda et observanda, ita quod processus unius judicis processus (sic) alterius minime impediatur nec retardetur, sed quod per unum inceptum fuerit per alterum ipsorum possit mediari, finiri et terminari cepti judicii non obstante. Sub condicione in premissis apposita, quod nos comes Gruerie et Mermetus Cristine procurator possumus tenere dicta hostagia quilibet nostrum per unum nobilem loco cuiuslibet nostrum cum uno valeto et duobus equis sine fraude, nos vero alii confitentes possumus loco necessitatis evidentis tum dicta hostagia teneri facere per unum nobilem cum uno valeto et duobus equis ut supra exprimitur. Promittentes nos prenominati confitentes pro nobis et nostris quibus supra quilibet nostrum insolidum juramentis et obligacione quibus supra premissa omnia et singula rata, grata et pariter firma habere, tenere et inviolabiliter observare, et contra predicta /297/ seu presentem litteram non facere, dicere vel venire in futurum, nec consentire quovismodo alicui contra venire volenti. Renunciantes nos predicti confitentes et obligati vi nostrorum prestitorum juramentorum omnibus et singulis renunciacionibus, allegacionibus, deffensionibus, causis et aliis quibuscumque, quas hic pro expressis haberi volumus, quarum ope contra premissa omnia et singula dici, opponi vel obici posset, aut nos seu alter nostrum quovismodo per illas renunciaciones se deffendere vellet aut posset, et demum juri dicenti generalen renunciacionem non valere nisi precesserit specialis. In cuius rei testimonium nos prelibati Franciscus comes Gruerie, Mermetus Cristine, Aymo de Staviaco, Jacobus eius filius, Ludovicus condominus Staviaci, Humbertus et Henricus de Columberio, Georgius de Molleria, Humbertus de Glana, Johannes eius frater, Humbertus et Guydo Cerjat, Johannes de Tretorens, Guydo de Aventhica et Vuillermus de Balmis sigillis nostris propriis has presentes litteras duximus roborandas in signum veritatis omnium et singulorum premissorum per nos ut supra promissorum et juratorum, una cum signetis manualibus notariorum subscriptorum, curie officialatus Lausannensis et ballivatus Vuaudi juratorum, ad hec per nos requisitorum. Datum et actum Melduni die vicesima octava mensis maii anno Domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo tercio.
Quia premissa ut superius sunt contenta laudaverim signavi.
P. Gruere.
Et quia premissa ut supra exprimuntur cum predicto Petro Gruyere notario recepi vigore que obligacionis et promissionis predictarum signavi.
Jo. Nybuli..
Archives d’Etat de Neuchâtel, P3 No 10. Original sur parchemin de 50cm X 40,5cm. Onze sceaux pendant sur double queue. Ce sont en commençant par la gauche et d’après les annotations inscrites sur des bandelettes de parchemin pendant des sceaux :
1. Le sceau du comte de Gruyère, de cire rouge, de 4cm de diamètre. /298/
2. Celui de Mermet Cristine, de cire rouge et de 3cm de diamètre.
3. Celui des frères de Glane, endommagé, de cire rouge et de 2,5cm de diamètre.
4. Celui des frères de Cerjat 1, de cire rouge et de 2cm de diamètre.
5. Celui d’Aymon d’Estavayer et de Jacques son fils, de cire verdâtre et de 2,5cm de diamètre.
6. Celui de Louis coseigneur d’Estavayer, de cire verdâtre et de 3cm de diamètre.
7. Celui des seigneurs de Vuillerens, bien conservé, de cire rouge et de 3cm de diamètre.
8. Celui de Jean de Tretorens, seigneur du dit lieu, tombé en morceaux, de cire verdâtre et de 2,5cm de diamètre.
9. Celui de Guy d’Avenches, informe, de cire rouge.
10. Celui de Georges de la Molière, coseigneur du dit lieu, de cire rouge et de 2,5cm de diamètre.
11. Celui de Guillaume de Balmes, de cire noirâtre et de 2cm de diamètre.

Sceau de François, comte de Gruyère
D’après un acte de 1430 des Archives d’Etat de Fribourg, Gruyère 250.
LX
Thonon, 28 septembre 1453. — Louis, duc de Savoie, cède à sa femme Anne de Chypre le droit de racheter la châtellenie de Cudrefin, et celle-ci en opère le rachat pour le prix de 2934 florins du Rhin, remis à Jean, comte de Fribourg et de Neuchâtel.
Ludovicus, dux Sabaudie, Chablaysii et Auguste, sacri Romani imperii princeps vicariusque perpetuus, marchio in Ytalia et Pedomoncium princeps, Gebennarum et Baugiaci comes, baro Vuaudi et Foucigniaci, Nicieque, Vercellarum ac Friburgi dominus, modernis et posteris presentes inspecturis notum sit, quod cum causantibus ingentibus oneribus illo tunc nobis occurrentibus, mandato atque velle celeberrime memorie clementissimi domini nostri et genitoris mei interveniente, infeudaverimus ac in augmentum alterius feudi nobilis et ligii, quod tenet a nobis magnifficus consanguineus noster carissimus et fidelis dominus Johannes, comes Friburgi et Novi castri, subque eisdem homagio et fidelitate nobilibus et ligiis quibus erga nos aliunde est abstrictus (sic), tradiderimus, vendiderimusque imperpetuum et totaliter quittaverimus eidem magniffico consanguineo nostro et suis, videlicet castrum, villam, burgum, castellaniam et mandamentum Cudreffini, cum mero mixtoque imperio ac juridictione omnimoda, alta, media et bassa, illorumque exerciciis et comoditatibus universis, feudis, retrofeudis, homagiis, fidelitatibus nobilibus et ruralibus, hominibus, feudatariis, redditibus, censis, decimis, serviciis, tailliis, usagiis, laudibus, vendis, bampnis, clamis, gardis, commissionibus et excheytis, corvatis, pedagiis et aliis quibuscunque annuis proventibus et tributis, nemoribus, pratis, pascuis, pasqueragiis, terris possessionibus et prediis, necnon aquis, aquagiis, aquarum decursibus, furnis, molendinis, raysiis, baptitoriis et aliis artificiis, domibusque, grangiis et ceteris quibuscumque hedifficiis, indominaturis etiam, fundis, ingressibus et /300/ egressibus, pertinenciis et appendenciis predictorum infeudatorum universis et singulis, et generaliter quitquid juris, partis, proprietatis, dominii, usagii, actionis et racionis habebamus habereque poteramus quibusvis titulo, racione sive causa in eisdem castro, villa, burgo, castellania et mandamento Cudreffini et alibi racione ipsius castri pariter ac mandamenti, suisque pertinenciis et appendenciis omnibus et singulis, infeudaverimus inquam, vendiderimus et remiserimus premencionata ipsi magniffico consanguineo nostro et fideli, sub tamen reacheto perpetuali et facultate ea rehabere possendi, et hoc precio septem millium et triginta novem florenorum Renensium habitorum modis et condicionibus in litteris nostris infeudacionis pretacte vendicionis et remissionis presentibus subiunctis 1 descriptis. De quoquidem precio ab eodem magniffico consanguineo nostro solum et dumtaxat tunc realiter recepti fuerunt, ultra expensas perinde supportatas, videlicet mille floreni Renenses per manus Hugoneti de Ossens, tunc receptoris citramontani generalis. Que prenarrata perpendens illustris consors nostra carissima, attendens potissime ad facultatem reacheti premencionatam, etiam valorem annuum dictorum infeudatorum, ad conspectum suppliciter se transferens nostrum, humilime nobis supplicavit, ut reachetum facultatemque ipsas illi cedere dignaremur, se offerendo, dum modo nostri fuerit beneplaciti prenarrata, infeudata et vendita reddimere. Quod nobis ipsique illustri consorti nostre et nostris frugi potissime existimantes, unde supplicacioni pretacte uberanter merito annuentes, ex nostra certa sciencia, eisque via, modo et forma, quibus ad utilitatem sive comodum ipsius illustris consortis nostre et suorum subscriptorum lucidius intelligi potest et exprimi, pro nobisque et nostris heredibus et successoribus universis, premissa universa et singula infeudata, tradita, venditaque et ut in annexis remissa, eidem illustri consorti nostre carissime et suis heredibus et successoribus universis, etiam illi vel /301/ illis cui vel quibus dare, vendere, remittere, cedere, transferre seu alienare voluerit, disposicione testamentaria vel alias qualitercunque, presentium tenore vendimus jure proprio et imperpetuum damus, cedimus, concedimus, transferimus, remittimusque totaliter et quittamus. Et hoc precio preciique summa duorum millium novies centum triginta quatuor florenorum et tercii unius floreni renensium, habitorum realiter per nos, nostrisque propriis manibus ab eadem illustri consorte nostra receptorumque et expositorum in rehemptionem ipsorum infeudatorum ac expeditorum prefato magniffico consanguineo nostro et fideli domino Johanni, comiti Friburgi et Novi castri, unde velut et tanquam contentus existens ipse magnifficus dominus Johannes comes Friburgi in signum vere reemptionis premissorum infeudatorum sibi et venditorum, plenarieque contentacionis precii et expensarum sive missionum perinde substentarum, litteras infeudacionis et vendicionis sibi facte ut premittitur subiunctas nobis remisit, rehemptionem pretactam ab illarum dorso mencionando, et quas prelibate consorti nostre cum presentibus nostris duximus concedendas pro sui securitate tutiori. Et est sciendum quod huiusmodi vendicionis et remissionis occasione, ultra precium predesignatum, eadem illustris consors nostra, racione expensarum et aliarum missionum inde exbursatarum, fibratas fecit ad quantitatem quatuordecim florenorum et unius denarii grossi parvi ponderis verisimiliter ascendentem, ad habendum, tenendum, gaudendum et perpetuo possidendum per prefatam consortem nostram et suos memoratos, premissa sibi per nos vendita et remissa, ac quitquid sibi et suis de illis placuerit ex nunc imperpetuum faciendum et de eis pro sue libito voluntatis disponendum. Salvis tamen nobis et nostris perpetuo et reservatis omnimode ac retentis juribus feudi, directi feudi, dominii, superioritatisque atque ressorti, cum alterius racione cuiuscunque. De quibus quidem castro, villa, burgo, castellania et mandamento Cudreffini, aliisque omnibus et singulis suis pertinenciis supra expressis, nos devestimus, ipsamque illustrem consortem nostram ut supra /302/ stipulantem, harum nostrarum concessione litterarum investientes. Nichil alterius juris, partis, proprietatis, dominii aut alterius reclamacionis in premissis per nos ut supra venditis et remissis, preter quam supra per nos reservata retinendo, sed ipsa infeudata et remissa omnia singulaque in ipsam illustrem consortem nostram et suos predictos totaliter transferendo et transportando. Promittentes 1, etc.
In quorum premissorum omnium et singulorum robur et testimonium has litteras nostras sigilli nostri appensione validatas eidem illustri consorti nostre duximus concedendas. Datas Thononii, die vicesima octava Septembris, anno Domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo tercio.
Per dominum presentibus dominis : Jacobo ex comitibus Vallispergie, cancellario Sabaudie; Jacobo, comite Montismaioris; Johanne, domino de Bannens; Anthonio Piocheti, cantore Gebennarum; Mercurino de Ranzo, presidente consilii Chamberiaci; Francisco de Thomatis, presidente Gebennesii; Guilliermo de Viriaco, magistro hospicii et Philiberto de Monthon (sic). Loys 2.
Lysport. L. de Clauso.
Archives d’Etat de Turin, Baronnie de Vaud, Paquet 16, Cudrefin No 19. Original sur parchemin de 71,5cm sur 47, y compris un repli de 9cm. Grand sceau équestre, rond, de 11cm de diamètre et de 2cm d’épaisseur, de cire brune foncée. Le cavalier représenté tient une épée de sa main droite et est protégé par l’écu de Savoie. La légende : /303/ Ludovicus, dux Sabaudie, etc., est indistincte. Le contre-sceau a une empreinte de 6cm de diamètre environ. Il représente l’écu de Savoie posé obliquement et surmonté d’un heaume et de dessins. La légende en est aussi indistincte. Le sceau pend du repli, suspendu à des lacs de soie verte, qui traversent aussi le repli de l’acte du 16 août 1449, reproduit plus haut et à la description duquel on se référera. L’acte ci-dessus est copié : Protocolli Segretarii ducali, Serie di corte, No 82, fol. 536.