NÉCROLOGES DE L’ÉGLISE CATHÉDRALE DE SION
ET DE L’ÉGLISE PAROISSIALE DE GRANGES

SUIVI DE

CHARTES SÉDUNOISES

ET D’UN

CATALOGUE DES EVÊQUES DE SION

PAR

L’ABBÉ JEAN GREMAUD

professeur d’histoire au collège de Fribourg.

III.

CHARTES SÉDUNOISES

Nous publions un choix de chartes inédites, relatives surtout aux évêques de Sion, et tirées, en grande partie, des archives du chapitre, à Valère. Nous donnons toutes celles qui existent antérieurement à l’an 1200, et un certain nombre d’autres postérieures à cette date. Ces dernières servent à compléter quelques points des nécrologes de Sion et de Granges, ou présentent des détails intéressants pour l’histoire du Vallais. Nous avons transcrit les chartes sur les originaux, lorsque nous avons pu les retrouver; ce qui, malheureusement, n’est pas toujours facile dans les archives de Valère, une partie seulement des pièces ayant été classées. A défaut des originaux, nous avons fait nos copies sur celles du chanoine de Rivaz, ou sur d’autres copies indiquées. /336/

Aux chartes inédites nous en joignons quelques autres qui ont déjà été publiées, mais avec trop peu d’exactitude, ou qui ne se trouvent que dans des recueils peu répandus.

Nous devons témoigner ici notre reconnaissance au vénérable Chapitre de Sion pour la bienveillance avec laquelle il a bien voulu nous ouvrir ses archives, et en particulier à M. le chanoine Carraux, archiviste, qui nous a aidé, avec la plus grande complaisance, dans nos recherches.

21 février 1863.

1

Echange de terres, dans le comté de Vaud, entre Hugues, évêque de Sion, et Hugues, évêque de Genève.

1005, 24 septembre.

Archives de Valère, à Sion; G. 71.

Placuit atque conuenit inter domnum Hugonem, Sedunensem episcopum, necnon et ab alia parte Hugonem, episcopum Geneuensem, de commutandis terris qualiter inter se commutare debuerant, quod et ita fecerunt. Dedit domnus episcopus Hugo Sedunensis de suo episcopatu, de terra sancte Marie, per manum aduocati sui Adalberti, Hugoni episcopo Gen., in comitatu Vualdense, et in uilla Compendiaco ¹ , lunaticos IIII^or, et uineam indominicatam, et agrum unum qui Grandis campus ² nominatur, et castellare prenominate coniacens uille, et usuram in alpibus et in bosco et ceteris pascuis. Similiter in uicem et locum commutationis dedit Hugo, episcopus Geneuensis, per manum aduocati sui /338/ Vuidonis, partibus sancte Marie, uel domni episcopi Sedunensis Hugonis, quartam partem de predio in comitatu Vualdense et in uilla Vacins ¹ sito, illam uidelicet partem quam dux Rodolfus Luitardo in proprium dedit, et postea idem Luitardus prenominato episcopo legaliter dedit, fratri videlicet suo. Quicquid uero ad illam quartam pertinet in uineis, in campis, in pratis, in alpibus et uniuersis appendiciis, totum usque ad exquisitum Hugo episcopus Gen. sancte Marie et episcopo Sedunensi Hugoni pro prenominatis rebus in concambium dedit.

Ego Adalber, cancellarius, hoc concambium VIII kl. octobris, anno XII reg. Ruodolfo rege, scripsi et subscripsi.

2

Aymon, évêque de Sion, inféode au chanoine Warnerius la terre de Morcles avec l’alpe de Martinaa.

1043, 23 décembre.

Archives de Valère, à Sion.

In nomine Dni. Si quis res ecclesiasticas per censum habere uoluerit, primum necesse est ut sit de fidelibus eiusdem ecclesiæ, deinde huiusmodi litteras adquirere per quas in posterum sine diuorcio ualeat tenere. Qua propter notum sit sanctæ Dei ecclesiæ et maxime Sedunorum fidelibus qualiter Uuarnerius, eiusdem ecclesiæ canonicus et clericus, supplex adiit nostram dispositionem, uidelicet Aymonis episcopi atque fratrum tunc temporum inibi Deo et sanctæ Mariæ /339/ famulantium, ut sibi et Helisanæ eorumque heredibus uel a se procreatis concederemus quandam terrulam Sedunensis ecclesiæ, que dicitur Morcles, cum alpe que uocatur Martinaa. Quod et fecimus in Dei nomine per manum Ovdolrici, eiusdem ecclesiæ aduocati, ea uidelicet ratione, ut singulis annis in festiuitate sanctæ Mariæ, mediante augusto, ad illius altare persoluat in cera sex denarios, et si in primo anno neglegentes uel in uno quolibet extiterint, in secundo duplum componant; sicque sicut decretum est firmiter teneant cum omnibus adiacentibus. Terminatur uero supradicta terra ex una parte loco qui dicitur Canis saltus ex alia alpe dicta Seileria. Et ut hoc in futurum firmius maneat, ego Aimo manu propria firmaui cum fratribus descriptis inferius: Pandulfus fir. Arembertus fir. Poppo fir. Rainzo fir. Adalboldus f. Aalbertus f. Abel f.

Ego Durandus scripsi hac tempestate cancellarius, quando hanc cartam iussit sibi facere episcopus cum fratribus, Xmo kl. ianuarii, ancno V^to regnante rege Heinrico feliciter.

3

Le clerc Azzo donne ce qu’il possède à Curtmannonis à l’église de Ste. Marie de Sion, qui en échange lui accorde un champ et un jardin à Chamoson.

1050, 24 avril.

Archives de Valère, à Sion.

Notum sit omnibus hominibus tam natis quam nascendis quod ego Azzo, cl., laudatione uxoris mee Tieze, dono sancte Marie talem diuisionem quam uisus sum habere in uilla que /340/ dicitur Curtmannonis ¹ . Et econtra accepi in concambium in uilla Camusia ² unum campum et unum ortum. Quod hoc concambium firmum et stabile permaneat, ego ipse Azzo rogaui hanc cartam scribere et affirmare testes qui sic nominantur: Buobo, Giroldus, Ripoldus, Lanbertus, Costantinus. Ego Aimo diaconus scripsi sub uice Durandi, cancellarii, VIII kl. mai, anno XI rege Heinrico regnante.

4

Aymon, évêque de Sion, donne aux chanoines de son église le village d’Orsières, une manse à Vissoye, le château de Saillon, la moitié de la seigneurie et du château d’Ayent, ce qu’il possède à Suen et à Sierre et la seigneurie de Grengiols.

Sion, 1052, 12 juin.

Archives de Valère, à Sion, F. 228.

Post quam a Paradisi gaudiis homo primus maligna diaboli suasione immo deceptione seductus, sicque precepti dominici transgressione multatus, in huius mundi uitam lacrimosam est damnatus, inde omnis propago humana paterni delicti contagio lesa, quippe neque hoc contenta, sed auilo errori tocius nequicie adiciens misera irritamenta, in se susceperat mortis ultima detrimenta, diuino iudicio in filios merito uisitare patrum errata exigebat quoniam eorum pertinencia, ut careret diuina misericordia; sed dominus et creator eius /341/ immo omnis creature, condolens detineri a morte hominem, ut pote quem ad suam imaginem fecerat et similitudinem, quemadmodum pius fecit, pie induens carnem humanam ex Maria uirgine, ut adnullaret culpam primi parentis, sic commercio et effusione sui sanguinis imposuit finem originalibus uiciis. Et quia uanitati secundum Salomonem creatura subiecta est, utique Paulus apostolus in membris suis sensit carnis legem spiritus sui legi repugnantem, ne actualibus peccatis iterum homo corruptus fieret morti debitor reciprocus, muniuit cum penitencie et elemosinarum antidotis medicinalibus atque remediis, quasi quin potius ueris et salutaribus custodiis, ne rediret ad depositas exuuias paterne uetustatis, sed permanendo in nouitate uite, que est in iusticia et sanctitate ueritatis, post relictam sarcinam carnis sine neuo criminalis macule, posset peruenire ad illud bonum summum et ineffabile per quod omnia que sunt facta bona sunt. Propterea notum esse uolumus omnibus sancte Dei ecclesie filiis, cum presentibus tum futuris, qualiter ego Aymo, Sedun. etsi indignus episcopus, immanitate peccatorum quoniam sordidissimus, sed dicente Domino conpunctus in quacumque die conuersus fuerit peccator, peccati sui non recordabor, pro remedio anime mee seu peccatorum redemptione, offero, destino, dono beatissime Marie sancte Dei Sedun. ecclesie, per manum aduocati mei comitis Ovdalrici, in refectorio ad usus fratrum Deo famulancium inibi, quasdam terras mei iuris, quas ab auunculo meo comite Ovdalrico habui hereditate, atque simul dono adquisiui. Jacent autem prefate terre quas pro elemosina seu remedio anime mee, non in episcopales, uel militares, uel in alios aliquos, sed proprie refectorio ad usus fratrum dono sancte Dei Sedun. ecclesie, in eodem episcopatu seu comitatu Sedun., id est uillam que /342/ dicitur Ursaria ¹ cum seruis in ea manentibus, sicut Ovdalricus de ea uestitus fuit in die sue mortis, in monte et plano, usu et fructu, cum omnibus pertinenciis, nec non et illos duos mansos quos in eadem Ursaria Turumbertus et Tiemarus fratres ex me per beneficium habuerunt. Dono etiam unum mansum qui iacet Uisonis ² , qui etiam fuit iam de alodo Uuitgerii dicti cognomine Grossi. Dono etiam castellum Psalionis ³ cum duabus uineis subiacentibus et campo, sicut Ovdalricus per alodum uestitus fuit et michi dedit. Dono rursus medietatem potestatis et Castelli Agent ⁴ , sicut Ovdalricus uestitus fuit, ex integro, cum omnibus suis pertinenciis, et medietatem turris ipsius castelli, quam non ab Ovdalrico, sed ab aliis meis parentibus adquisiui. Dono iterum in potestate Suanis ⁵ quicquid ibi Ovdalricus habuit, quod et michi dedit, cum omnibus suis pertinenciis, et quicquid est in potestate que dicitur Sidrus ⁶ , de eo alodo qui iam fuit Uuitgerii Grossi, excepto illo quod per concambium Festerne datum fuit. Dono eciam potestatem que dicitur Graneirolis ⁷ , sicut uestitus sum aut aliquis per me, longe et prope, usu et fructu, in monte et plano, cum omnibus appendenciis, seruos etiam auunculi mei Ovdalrici qui sunt in potestate Agent, sicut illos michi dedit, sic, et huic dono adicio ut quem ad modum terra sic et ipsi cum heredibus suis permaneant in refectorio siue in alio, prout eis iussum fuit, seruicio clericorum Deo et sancte Marie seruicientium.

Has igitur predictas terras, sicut supra scriptum est, cum seruis, usu et fructu et omnibus appendenciis, sicut /343/ auunculus meus Ovdalricus et alii mei parentes uestiti fuerunt et michi dederunt uel dimiserunt, ita eamdem inuestituram pro remedio anime mee et criminum absolutione offero, dono, destino et transfundo in potestatem Dei et beate Marie sancte Sedun. ecclesie, ea scilicet ratione ut usus et fructus earum semper sit in refectorio canonicorum Deo et sancte Marie seruiencium, et ut Deus indulgeat peccata mea deprecancium. Non imperator, non rex, non dux, non aliqua prepotens persona presumat has terras tollere et in suos usus transferre, non episcopus eiusdem Sedun. ecclesie habeat potestatem faciendi aliquid, nisi sicut unus canonicorum, et ut canonici uoluerint, si tamen bene uoluerint. Et si episcopus et canoni(ci) simul male uoluerint, non habeant potestatem alienandi has terras ab ecclesia per censum, per concanbium, per pecuniam, per beneficium, neque ullo alio modo; sed uelint, nolint, semper sit usus et fructus earum in refectorio fratrum in ecclesia Sedun. Deo et sancte Marie seruiencium. Si quis autem contra hoc donum facere temptauerit, uel pocius fecerit, potestate ligandi a Domino concessa beato Petro et apostolis omnibus et post illos episcopis et presbiteris succedentibus, inter quos et michi, quamuis peccatori, sit ligatus in presenti seculo et in futuro in eternum et ultra, ut fiat sicut Dathan et Abiron et Jabin in torrente Cison et sicut illi qui dixerunt: hereditate possideamus sanctuarium Dei, ponatur ut rota, tanquam impius erubescat et conturbetur in seculum seculi et confundatur et pereat. Effundat super eum iram suam Dominus, et furor ire Domini conprehendat eum. Constituatur super eum peccator et diabolus stet a dextris eius, cum iudicatur exeat condempnatus, et oratio eius fiat in peccatum. Fiant filii eius orfani et uxor eius uidua. Nutantes transferantur filii eius et mendicent; /344/ eiciantur de hereditatibus suis; scrutetur phenerator omnem substanciam eius, et diripiant alieni labores eius. Non sit illi adiutor; nec sit qui misereatur pupillis eius. Fiant nati in interitum; in generatione una deleatur nomen eius; fiant dies eius pauci, et episcopatum eius accipiat alter. In memoriam redeat iniquitas patrum eius in conspectu Domini, et peccatum matris eius non deleatur. Fiat contra Dominum semper, et dispereat de terra memoria eius, pro eo quod non est recordatus facere misericordiam ¹ . Ad ultimum omnis uincdicta quam Dominus exercebit contra omnes impios, super illum multiplicata, quisquis fuerit, ueniat, nisi resipuerit et a lesione huius doni cessauerit.

Ego Aymo episcopus, per manum Ovdalrici comitis, quem aduocatum huius doni constitui, sancte Dei Sedun. ecclesie hoc donum feci et laudaui et per manum eiusdem aduocati testes descriptos inferius ut testificarentur rogaui: Ovdalricus comes et aduocatus huius doni testis. Gonho testis. Adam testis. Arnulfus testis. Anselmus testis. Winisus testis. Reitio testis. Pato testis.

Ego Aymo episcopus hoc donum, quod per manum aduocati mei Ovdalrici comitis sancte Dei Sedun. ecclesie dedi, in uice beate Marie et omnium canonicorum sue ecclesie Durando cancellario et Desiderio a secretis ministro eiusdem ecclesie canonicis feci et reddidi in presencia subscriptorum: Ovdalricus comes et aduocatus huius doni. Gonlo. Adam. Arnulfus. Anselmus. Winisus. Reitio. Pato.

Ego Ovdalricus presbiter cartam et literas huius doni scripsi atque compleui, pridie idus iunii in ecclesia sancti Pauli que extra murum urbis est sita ² , iubente et dictante /345/ Durando cancelario. Anno XIIII^mo regnante Henrico in Burgundia.

5

Echange de terres situées à Chatres, entre Aymon, évêque de Sion, et son vassal Warnerius.

1054, 13 mars.

Annæ Josephi de Rivaz, Opera historica, X, 185; ex archivio Valeriano.

Aymo Dei gratia Sedunensis episcopus. Notum sit omnibus sancte Dei ecclesie fidelibus qualiter fidelis noster Vuarnerius nostram adiit clementiam, ut sibi commutaremus quamdam terram sancte Marie Sedunensis ecclesie. Cujus petitioni annuentes commutamus sibi et fideli sue Helisane et infantibus illorum predictam terram sancte Marie sitam in comitatu Valensi, in loco qui dicitur Caldro ¹ , per manum advocati ejusdem ecclesie Upoldi, laudantibus ejusdem loci canonicis. Accepimus autem pro commutatione ad partem Sedun. ecclesie ab eodem Vuarnerio terram jacentem in eodem comitatu et loco qui dicitur Caldro equalateram, id est tantam et dimidium, sicut mos est et consuetudo terras ecclesiasticas commutantium. Terminatur autem sancte Marie terra quam damus Vuarnerio, ex una parte sancti Johannis, ex altera parte area Yonis, ex tertia Lustraciensis ecclesie.

Et ut hec commutatio firma et stabilis permaneat, ego Aymo manu propria firmavi, et canonicis inferius descriptis, /346/ per manum advocati Upoldi Sedun. ecclesie, ad firmandum contuli.

Aimo episcopus firmavit. Desiderius firmavit. Arembertus firmavit. Stephanus firmavit. Wuillelmus firmavit. Aimo firmavit. Vuarnerius firmavit. Adalbertus firmavit. Anselmus firmavit.

Ego Hugo vice Durandi cancellarii scripsi iij idus martii, XV anno rege Heinricho in Burgundia regnante.

6

Odalric, comte de Lenzbourg, donne son alleu de Château-neuf à l’église de Sion.

1036-1054.

Archives de Valère, à Sion. — Schweiz. Geschichtforscher, IV, 65.

A. Dei gratia Sed. ecclesie venerabili episcopo ac universis suis fratribus, Odalricus comes de Lenceburc in Christo uiuere.

Ego Odalricus, ingenti peccatorum mole depressus, faciens michi amicos de manmona iniquitatis, ut sic precibus et meritis beatissime Dei genitricis Marie recipiar in eterna tabernacula, totum allodium quod pater meus et mater in monte qui dicitur Novum castrum ¹ emerunt, cum universis appendiciis, beatissime Dei genitrici Marie et servitoribus suis in Sedun. ecclesia, in remedium anime mee, dedi hac /347/ conditione seruata, ut de redditibus exinde perceptis in aniuersario meo refectio fratribus tribuatur. Huius autem rei testes sunt ministeriales mei, et Harmannus Beronensis ¹ prepositus, et Rodulfus prepositus de Uuerde ² , et Wilermus capellanus meus, et magister Cono de Poistdor et quamplurimi alii.

7

L’empereur Henri IV donne Louèche et Naters à Ermanfroi, évêque de Sion.

Mayence, 1079, 1 janvier.

Branschen, Catalogus episcoporum Sedunensium; apud Haller, Collectio diplomatica, tom. XLIII, pag. 696; in Bibliotheca Bernensi, mss. hist. helv. II, 87.

In nomine sancte et indiuidue Trinitatis. Heinricus, diuina fauente clementia Rex, omnibus Christi nostrique fidelibus tam futuris quam presentibus notum esse uolumus qualiter nos, ob interuentum Berthe regni et thori socie, Huolmani Spirensis, Burchardi, Lausanensis episcoporum, cœterorumque fidelium nostrorum, fideli nostrorum charorum fidelium defunctorum apud Dominum intercessorum, Ermefrido, Sedunensi episcopo, duas curtes quas in beneficium habet, vnam nomine Naters, alteram uero dictam Leucam, cum omnibus appendentiis, utriusque sexus mancipiis, areis, ædificiis, pratis, pascuis, terris cultis et incultis, sibi suisque successoribus, ad utilitatem suam et ecclesie sibi commisse, /348/ in æternum tradendo firmauimus, firmando tradidimus. Cuius traditionis testem cartam presentem scribi iussimus, quam, ut infra uideri potest, notra manu corroboratam, sigilli nostri impressione fecimus insigniri. Anno Dominicæ incarnationis millesimo LXXIX, indictione 3. Data in Kalendis januarii, anno autem ordinationis dni Heinrici quarti regis XXVI, regni XXIIII. Actum Moguntiæ fæliciter, in Christi nomine. Amen.

Ex archivio Valleriæ.

8

Rôle des possessions et revenus du chapitre de l’église cathédrale de Sion.

XI^e siècle ¹ .

An. Jos. de Rivaz. Opera hist. X, 253-258.
Ex archivio Valeriano.

Quoniam in sancte ecclesie congregatione moriendo assidue fit mutatio, studuit Sedunensis ecclesia memorie stilo /349/ commendare bona a fidelibus sibi impensa. Que quicumque pravo animo diminuere voluerit a supradicta ecclesia, damnetur, et quicumque augmentari desiderauerit, assidue precibus illius fultus sublimetur.

Curdulfini ¹ , decimum panis et vini domicalis rei episcopi, ubicumque terra dederit.
Et in villa que cognominatur Villare ² , decimum, ubicumque terra dederit.
Grangiaco, decimum panis.
Osciaco ³ , decimum vini.
Gruerico ⁴ , sex nummos ex censu.
Viuiaco ⁵ , xij nummos.
Monasteriolo ⁶ , decimum panis et vini episcopi.
Manaico, decimum vini episcopi.
Maxiniaco, decimum panis et feni episcopi.
In monte qui dicitur Morcles ⁷ , sex nummos ex censu.
Octoduro ⁸ , ij^os solidos et decimum panis et vini episcopalis rei et xij scutellas in coquina fratrum.
In Darendasia ⁹ archiepiscopatu, villa que dicitur Petra calva, decem et vij solidos ex censu unius mansi et quidquid inde evenit.
Fuliaco ¹⁰ , vineam unam.
Camosiaco ¹¹ , v campos et olcam unam cum arboribus et viiij vineas et lunaticum unum de quo procedunt iiij^or sextarii vini et decimum episcopi.
Ride ¹² , pratum unum.
Arduno ¹³ , decimum episcopi et unum casale cum olca et /350/ arboribus investitum, et quidquid ex parte Rodulfi presbyteri nobis ibi in elemosina contingit, et aliud casale cum vinea et campo uno.
Amanoisco ¹ , campellum et vineas v.
Canaliaco, decimum vini episcopi.
Vertriaco ² , duos campos et viij vineas, et ex parte Giroldi Divitis vineam unam pro wadimonio librar. viij^to, et sextarium vini ex censu casalis, et campum unum in wadimonio v^que solid.
Bruniaco ³ , vineas duas.
Avainz ⁴ , campum unum et vineas duas.
Erdes ⁵ , duas vineas et duos campos et unum pratum.
Aprenplo ⁶ , duas vineas cum decimo.
Avaiz, xvj vineas et duos campos.
Ante oppidum Conteiz ⁷ , dimidium mansum, quem comitissa Grangensis dedit, et ibidem in plano pratum unum quod filius eius Uldricus comes dedit, et unum campum et duas vineas.
In villa Sisinna ⁸ , decem et viij vineas et decimum vini episcopalis rei et campum unum.
In villa Daillens ⁹ , ij vineas et j campum.
In loco qui dicitur Mais ¹⁰ , unam loiam, ex qua exseunt viiij nummi.
Et in vico qui dicitur Vens ¹¹ , iij vineas.
Et in Caldro ¹² , xj vineas et iiij campellos.
Et circa ecclesiam beati Johannis, viij campos.
Et in fonte Heiles, iiij^or campos. /351/
Et in valle Dorbens ¹ , xx et vj vineas et ex censu iij sextarios vini, et in ipsa valle campum unum.
In villa Scandulinz ² , vij campos et casale unum.
Et in pago qui dicitur Graionosc ³ , campellum unum.
In loco qui dicitur Jausiacum, iij campos.
Et in Malerna, j pratum.
Et circa sanctum Germanum ⁴ , vij campos.
Et in Ruma ⁵ , ij campos et unum pratum.
Et Redini, j campum.
Et in Olmona ⁶ , viij campellos.
Et in Verconia, decimum vini episcopi.
Et in Dioles, iij campos.
Et in Oblanges, iiij^or campos et j pratum cum sola vinea.
Et in Draona ⁷ , iiij^or vineas.
Et in Novelles, ij vineas.
Et in Castro novo ⁸ , iiij campos.
Et in Monte aureo ⁹ , ij campos.
Et in monte qui appellatur Neinda ¹⁰ , casale unum investitum, cum pratis et campis et olchis et arboribus et domibus, ex parte Rodulfi presbyteri confratris nostri. Preterea vij campos cum olcha una. In altera parte montis qui dicitur Aes, decimum totius ville.
Et in Barro ¹¹ , iij campos.
Et in Aspro ¹² , iiij prata.
Et in insulis ante Castrum novum ¹³ , iij prata.
Et Seduni, in paludibus, campum unum et iij vineas ac decimum episcopalis rei et v piperis libras et totius ville. /352/
Et supra Seduni villam, unum campum et manz. unum campum cum vinea una.
Et in Comera ¹ , iij campos et iiij vineas et decimum panis et vini.
Et in villa que dicitur Grimisoch ² , in loco qui cognominatur Cambers, ij campos.
Et in Arnoch, campum unum.
Et in Aurona, campos ij.
Et in Pradenas ³ , campum j, et supra eamdem villam, in locis luctuosis, campos ij et iij prata.
Et in vico qui dicitur Comoleres, ij prata.
Et in Pradobercti, unum pratum.
Et in Modulino, ij vineas.
Et in valle Baulis, vij vineas.
Et in villula Aes, iij campos insuper camporum frusta ij.
Et in monte Grangensi ⁴ , loco qui vocatur Auluns ⁵ , j campum.
Et in ipso eodem castro, parochiam S. Stephani.
Et in Gruona ⁶ , ecclesiam ipsius loci et campum unum cum olca.
Et in Corens ⁷ , unam vineam.
Et in potestate oppidi Sidrio ⁸ , decimum episcopalis rei et vineam unam.
Et in Melycot, unam vineam.
Et in Valdes, alpem unam.
Et in Salconio ⁹ , unum pratum.
Et in villa Leuca ¹⁰ , decimum panis et vini episcopi, et /353/ eleemosynam Huperti presbyteri in campis, vineis et pratis.
Et in Argessa ¹ , unum campum.
Et in Rannia ² , dominium totius ville, cum petrina domo, in monte et plano, et ex censu v solidos tribus obulis minus.
Et in Vesbia ³ , decimum panis et vini episcopi.
Et in Dorbia ⁴ , mansum unum.
Et in Natrensi villa ⁵ , decimum panis episcopi, cum tribus mansis, ex quibus procedunt xxx solidi in festivitate omnium sanctorum, et iij libras piperis.
Et in Chibriaco alodium ex parte Reimundi militis.
Et in valle Anivesii ⁶ , in loco qui dicitur Grimiens ⁷ , ij sol. ex censu, et totum Saxonis allodium.
Et in monte Vercorens ⁸ , lunaticum unum et alpem scilicet Gerias.
Et in plano qui dicitur Sepils ⁹ , unum pratum.
Et in Jaler ¹⁰ , campum unum.
Et in valle Eroens ¹¹ , ij prata et terram aliam, ex qua exeunt v sol.
Et in villa Magis ¹² , campum unum, et super ipsam villam alpeculam unam.
Et in Vernamesia ¹³ , campum unum et servos ij.
Et in monte Nas ¹⁴ , ecclesiam cum parrochia et campum unum.
Et in Bramosio ¹⁵ , viiij mansos, quos dedit Eltrudis, ad mensam fratrum, cum viiij campis nobis post hec in eleemosyna datis. De redditibus huius terre Bramosii ista subscripsimus:
vj agnos in die Pasche, et in festivitate Sti. Johannis Bapt. /354/ iiij^or receptibiles. Et in collectione messium ij sol. ex censu ex duobus campis. Medietas arietis.
In quinquennio vero x et viiij sol.; in iiij^or reliquis annis viij sol. et dimidium.
In natale Dni. servitium quod vulgus dicit manaidas quatuor et sex lignorum tractus cum bubus duobus.
Et in tempore vindemiarum, in cellario fratrum iiij^or servientes ad abstrahenda dolia, et ad abluenda et ibidem reponenda.
Et in monte qui cognominatur Ves ¹ , decimum totius ville, et in assumtione beate Marie j sol. et quatuor arietes.
In festivitate beati Martini duos illius mensure modios siliginis, et ad ligna nemoris incidenda viij rusticos.
Et in tempore vindemie xviij nummos ex censu.
In bissextili anno xxxviiij sol. de introitu.
Et in natale Domini servitium quod vulgo dicitur menaidas vij.
Et in Taurino decimum episcopalis rei.
Et in vico Salienc ² , casale unum.

Ce qui suit est d’une écriture différente et d’une encre beaucoup moins noire, et paraît avoir été ajouté postérieurement.

In monte qui dicitur Termenum ³ , terram Petri Alperici, ubicumque eam per alodium ibidem in vita optinuerat. Quam terram canonici Sedun. Willelmo filio Frederici cum Bosone Rufo hac conditione tradiderunt et fidelitatem inde ab ipsis acceperunt, ut in singulis annis in nativitate beate et gloriose semper virginis Marie decem solidos ecclesie Sedun. et canonicis persolvant. Quod si quacumque machinatione seu dolositate ipso eodem die reddere censum predictum /355/ renuerint, deinceps duplum canonicis restituant vel terram quam ab ipsis acceperat admittant.

9

Amédée, comte de Savoie et abbé de St. Maurice, remet Louèche et Naters à Vilencus, évêque de Sion.

Agaune, 1116, 30 septembre.

Branschen, Catalogus episcoporum Sedunensium; apud Haller, Collectio diplomatica, tom. XLIII, f. 693; in Bibliotheca Bernensi, mss. Hist. helv. II, 87.

In nomine sancte et individue Trinitatis. Notum omnibus esse volumus tam natis quam nascituris quod ego Amedeus, comes et abbas ecclesiæ beati Mauritii, duas curtes, videlicet Leucam et Naters, cum omnibus appendentiis earum, concedo atque ex integro dimitto Sedunensi ecclesiæ beatæ Mariæ Virginis et dno Vilenco, eiusdem loci episcopo, omnibus successoribus eius, etc. Acta apud Agaunum hæc carta, in die lunæ pridie kalendas octobris, luna XI, regnante rege Heinrico anno X.

Ex archivio Valleriæ.

Inventaire des archives de Valère par le chanoine Schrœtter, a° 1674, littera G, N° 123.

Instrumentum quo Amedeus, comes et abbas ecclesiæ B. Mauricii, duas curtes, videlicet Leucam et Natres, cum /356/ omnibus appendiciis, concedit et ex integro dimittit ecclesiæ B. M. V. Sedun. et dno Vilenco eiusdem loci episcopo, omnibusque successoribus eius, et hoc fecit cum laude fratrum suorum. Anno 10 regis Heinrici.

10

Burchart doyen de Sion, donne à l’église et aux chanoines de ce lieu l’alleu qu’il possédait dans le val d’Hérens et au mont de Suen.

1131, 17 décembre.

Archives de Valère, à Sion; Cartulaire du XIII^e siècle, f. xliij.

C. de donatione facta a Burcardo decano Sedun. in ualle de Heroens.

Qvocienscumque rerum gestarum et iam dudum preteritarum reminisci uel memorie ueraciter commendare uolumus, oportet ut scriptis et veridicis testimoniis eas comprobare ualeamus. Quapropter omnibus huius rei geste noticiam habere uolentibus notificamus, quoniam donnus Burcardus, Sedun. ecclesie prius decanus, eidem ecclesie atque fratribus ibidem iugiter famulantibus, pro remedio anime sue ac parentum suorum, immo eciam quatuor lb. accepto precio, allodium, quod in ualle Erons et in monte Suan jampridem ex parte matris obtinuerat videlicet in pratis, campis, pascuis, siluis, casalibus, venationibus, placitis, bannis, aquarum decursibus et quicquid sui iuris in monte et plano, cultu et deserto, ibidem habuerat, totum ex integro predicte /357/ ecclesie perenni iure concessit atque distribuit. Et ut hoc melius et uerius inposterum crederetur, testes adhibuimus quos hic serio deseribere fecimus: Girardus Natrensis, Willermus de Concisa, Anselmus de Contez, Vldricus de Columberio, Fredericus de Leuca, Aymo de Uentona, Girardus de Sidro, Anselmus Pinguis caro, Girelmus de Camosio. Ego Burchardus hanc cartam leuaui, die sabbati, et scribere eam rogaui, xvj kl. januarii. Factum est autem anno M° C° XXX°I° ab incarnatione Dni. Ego Fulcherius hanc cartam scripsi uice Petri cancellarii, Leuterio rege VII anno regnante.

11

St. Garin, évêque de Sion, rend l’église d’Aigle à l’abbaye de St. Maurice. — Plus tard l’évêque Louis, s’en étant emparé, la leur rend de nouveau.

1138-1178.

An. Jos. de Rivaz, Opera hist. X, 313. Ex archivio Agaunensi cartophylacii abbatis Charleti, I, 120.

Ad presentium posterorumque notitiam, ne longa temporum volubilitate ea que facimus oblivioni tradantur, presens scriptum relinquimus. Notum siquidem est omnibus qualiter Agaunensis ecclesia, peccatis exigentibus, dissipata et ab omni possessione sua privata fuit, inter que etiam ecclesiam Sti. Mauritii de Allio ¹ , que sibi propria erat, amisit. Longo igitur spatio temporis evoluto, canonici Agaunenses adierunt presentiam Guarini, tunc episcopi Sedun. ² , petentes /358/ ut illis prefatam ecclesiam de Allio, quam injuste ecclesia Agaunensis amiserat, reddere dignaretur. Qui petitionem eorum benigne suscipiens, eis predictam ecclesiam reddidit et concessit in posterum possidendam. Testes huius rei sunt Willielmus de Allio, Anselmus de Capella, Petrus Claresius et multi allii.

Ibid. 315.

Defuncto vero Guarino episcopo et post aliquanto tempore evoluto, exorta est discordia inter Hugonem, abbatem Agaunensem ¹ , et Lodoicum episcopum Sedun. Qui Lodoicus supradictam ecclesiam ab Agaunensi capitulo iniuste et violenter abstulit. Post hoc vero contigit Stephanum, archiepiscopum (Viennensem) et Romanæ sedis legatum, in istas partes venire. Cujus benevolentiam abbas et fratres Agaunenses humiliter deprecati sunt, ut eis ablata ecclesia restitueretur, causam, qua injuste ab eis ablata fuerit, aperientes. Ipse vero causam eorum justam esse cognoscens, predicto episcopo Lodoico per litteras sigillo suo munitas mandavit, ac ex parte dni papae præcepit, ut eis ecclesia omni occasione remota substitueretur. Ipse autem (Lodoicus) preceptis ejus (legati) obediens, consilio Sedun. capituli eam Agaun. capitulo restituit.

Post aliquanto vero temporis causa de prædicta ecclesia in præsentia dni Papæ Alexandri III est recitata, qui justam eam esse recognoscens, jam dictam ecclesiam Agaunensi capitulo privilegio suo confirmavit. ² /359/

12

Amédée IV, comte de Savoie, restitue Louèche et Naters à St. Garin, évêque de Sion.

(1138-1148.)

Archives de Valère, à Sion. — Cibrario e Promis, Docum. 46. — Furrer, III, 37.

Amedeus, comes et marchio, habitatoribus Leucam et Narres ceterisque ad has curtes pertinentibus salutem. Notum uobis facio quod ego, timore diuino correptus, et precibus episcoporum et aliorum plurimorum religiosorum uirorum commonitus, ecclesiam sancte Marie Sedunensis et domnum Guarinum, eiusdem ecclesie episcopum, de Leuca et Narribus et de omnibus ad has curtes pertinentibus bona fide reddo, et in pristinam possessionem restituo. Et ut ista restitutio plenaria et fide facta credatur, coram domno archiepiscopo Darendasiensi et episcopo Augustensi, presente etiam prefato episcopo Sedunensi, et in presentia procerum nostre curie, uos a fidelitate quam michi fecistis, absolui et absoluo; mando etiam uobis et precipio, ut donnum Guarinum Sedunensem episcopum, sicut dominum uestrum, cum omni ueneratione recipiatis, et illi et ecclesie Sedunensi fidelitatem faciatis, et seruicium et honorem domino debitum illi deinceps exibeatis. Audientes et uidentes fuerunt Aimo de Botzosel, Aimo de Brienzoig, Wilfredicus Borgin, Petrus de Alingio, Guilelmus et Guarnerus de Baix, Petrus de Salon, et alii quam plures. /360/

13

Bulle du pape Alexandre III, adressée à l’évêque Amédée et au chapitre de Sion, au sujet des aliénations faites par l’évêque Louis.

Paris (1163), 18 mars.

Archives de Valère, à Sion, B. 17.

Alexander episcopus, seruus seruorum Dei, venerabli fratri A., episcopo, et dilectis filiis vniuerso capitulo Sedunen., salutem et apostolicam benedictionem. Susceptis litteris tuis, frater episcope, ac debita benignitate perlectis, super tribulationibus et angustiis quas te sustinere ipsarum litterarum tenore percepimus, compatimur tibi admodum et tanquam fratri uenerabili condolemus. Inde est quod eam consolationem quam possumus, tam tibi quam ecclesie tue libenter impendimus, atque tuis et ipsius ecclesie commodis paterne mentis affectibus aspiramus. Accepto igitur ex supradictis litteris quomodo antecessores tui possessiones ecclesiasticas in dampnum et detrimentum ecclesie multimodis distraxerunt, licet super re incerta non satis certum consilium dare possimus, id tamen duximus respondendum, ut eos qui possessiones ipsas, tam ab illis quam etiam a canonicis ecclesie uestre minus rationabiliter alienatas, detinere noscuntur, diligenter conuenire curetis, proponentes eis firmiter et studiosius suadentes, ut eas in ipsius ecclesie potestatem restituant, atque ipsas uobis in pace et quiete dimittant. Quod si facere forte noluerint, uolumus nos et licentiam uobis damus, ut, /361/ cum consilio uenerabilis fratris nostri Tarentasien. archiepiscopi, possessiones illas quas inique alienatas et ecclesie uestre subtractas esse constiterit, in ius et potestatem eiusdem ecclesie ac uestram, auctoritate nostra, legitime reuocetis. Ne autem huiusmodi dampnose alienationes in rebus ecclesiasticis a uestris in posterum successoribus attemptentur, uolumus similiter et mandamus, ut quotiens in ecclesia uestra episcopus fuerit, uel canonicus aliquis substitutus, in presentia cleri et populi ecclesiasticarum possessionum iuret indempnitatem, ut vel sic inhibitus ab ecclesie debeat incommodis abstinere. Super ecclesia quoque de Martiniaco et aliis tribus ¹ ad uos pertinentibus, quas fratres de Monte Jouis similiter ex illicita concessione Ludouici, quondam Sedunen. episcopi, contra uoluntatem et assensum capituli facta perperam dicuntur, et irrationabiliter detinere, hoc uestre sollicitudini respondemus, ut si uerum est illas tres ecclesias in commutatione ecclesie de Martiniaco prius ipsis fuisse concessas et postmodum eamdem ecclesiam de Martiniaco illis super additam, ipsos fratres similiter moneatis, ut uobis easdem ecclesias reddere non postponant, alioquin, predicti archiepiscopi consilio sollicite requisito, tam eas quam omnes possessiones quas predictus Ludouicus, quocumque titulo, postquam scisma sapuit ² , alienare presumpsit, in potestatem ecclesie uestre auctoritate nostra uendicetis. Ad hec uniuersitatem uestram monemus pariter et consulimus, qualiter personam aliquam que Deo in choro deuote seruiat, et in hospitali ministret pauperibus, eligatis, /362/ eique in beneficium prebendam et canonicam unam utiliter assignetis. Datum Paris., XV. kal. aprelis.

Bulla plumbea: ALEXANDER PP III.

14

Amédée, évêque de Sion, confirme la donation de l’église de Louèche faite au chapitre de Sion par son prédécesseur, l’évêque Louis.

(1162-1173.)

Archives de Valère, à Sion, S. 106.

Quoniam prona sunt in malum studia presentis etatis adeo ut in uerbis fides et in dationibus stabilitas vix possit inueniri, cauentes in posterum ne donatio de ecclesia Leuce, quam episcopus Ludouicus capitulo suo fecit et xij^cim nummos inuestiture dedit, de cetero aliqua uersucia uel controuersia concuti possit uel infirmari, tam presentibus quam futuris presenti scripto significamus quod Amedeus episcopus predictam laudationem ratam habuit et laudante et consenciente Petro uenerabili Taren. archiepiscopo eam iterauit et alios xij^cim nummos inuestiture adiecit. Canonici uero eamdem ecclesiam A. episcopo sic habendam concesserunt ut postquam ab administratione episcopatus desisteret ipsi omni occasione remota libere eam possiderent. Quod ratum habuit tam archiepiscopus quam episcopus. De casali Manegot de Narres canonici singulis annis xij^cim nummos habebunt, uel si maluerint unum ueruetem bonum sine fraude. De custodibus, quando necessitas incubuerit, exigente episcopo capitulum iiij /363/ custodes quos uoluerit et etiam plures, si necessarium esse cognouerit, ad portam de Couent ponet. Huius rei testes sunt omnes canonici et Petrus de Martiniaco et Turumbertus de Nouila et Otto comes de Grangis et Ludouicus de Druna et Ermeradus ac Johannes Uboldus et alii multi.

Sceau: Evêque debout, crossé, mitré et bénissant.
TRVS ARCHIEPS TARENTARIENSIS.

St. Pierre II, archevêque de Tarentaise, mourut le 14 septembre 1174.

15

Amédée, évêque de Sion, cède l’église de St. Sigismond, à St. Maurice, à l’abbaye de ce lieu, qui lui donne en échange l’église de Nendaz et plusieurs dîmes.

(1162-1178.)

Archives de Valère, à Sion; copie presque contemporaine et cartulaire du XIII^e siècle, f. xliiij ¹ .

C. de compositione facta inter ecclesiam Sedun. et Agaun. de ecclesiis de S^to Sigismundo et de Neynda.

In nomine Domini nostri Jhesu Christi, Amen. Quoniam que aliquando gesta fuerunt, longa temporis uolubilitate fuscari et quorumdam versucia pro non gestis solent reputari, proinde ego A., Sedunensis episcopus, ut composicio et confederacio que inter me et dnum abbatem facta est rata et inconcussa persistat, eam presenti scripto memorie /364/ commendare curaui. Notum sit igitur omnibus Christi fidelibus, quod ecclesia Sedun. et Agaunen., post controuersiam super ecclesia beati Sigismundi inter eas diucius habitam, eo bono usu quo antiquitus confederate fuerant, conuenerunt, et insuper hinc et inde utriusque ecclesie tam Sedun. quam Augaun. clero assensum prebente, talem inter se ecclesiarum permutacionem fecerunt. Ego siquidem A., Sedun. episcopus, ecclesiam beati Sigismundi, que ad mensam pertinebat episcopalem, cum omnibus appendiciis suis, tam decimis quam oblacionibus, ceterisque redditibus, exceptis hiis que militibus feudata fuerant, ecclesie Agaun. suisque seruitoribus perpetuo habendam concessi et donavi. Notum quoque sit omnibus quod ego idem A. in predicta ecclesia beati S. michi meisque successoribus ius episcopale retinui, christianitatem scilicet et hospitalitatem huius modi, domum capellani, ignem, lectos, porros, olera, candelas; et hec omnia domino Sedun., quociens ibidem sibi hospicium habere placuerit, iuxta domum exhibenda. Retinui etiam ut si capellanus a dno abbate ibidem institutus minus idoneus dno Sedun. episcopo uisus fuerit, pro uelle dni Sedun. dnus abbas eum permutet, uel pro eo satisfaciat; et ut idem capellanus ad necessaria dni episcopi, quod opus fuerit, ut uulgo dicitur, per manum suam accipiat, et quod acceperit dnus Sedun. diligenter persoluat. A cathedratico autem, i. ab hiis que nomine auxilii dnus episcopus a suis solet exigere sacerdotibus, predictus capellanus liber penitus permaneat. E contra uero dnus abbas Agaun. ecclesiam de Nenda, cum suis omnibus appendiciis, michi A. Sedun. episcopo, meisque omnibus successoribus, perhenni iure habendam donauit. Ad hec etiam donauit nobis decimam grani quam consueuerant ei reddere uille quedam hinc inde Rodano /365/ adiacentes, ex una parte Rodani Nenda, Brignons, Bars, Cloibi, et ex altera parte Conteiz et Uertro ¹ , xx scilicet modios grani censuales, x siliginis, vij frumenti, iij ordei. Quod siquidem eo tenore factum est, ut quale dominium, quale pactum, quale ius, qualeue seruicium dnus abbas in decimis et in collectoribus predictarum habebat decimarum, tale dnus Sedun. in eisdem iugiter et perhenniter habeat. Huic autem composicioni et confederacioni hii testes interfuerunt: Aymo de Saillon, Willermus de Turre, Falco de Saisons, Petrus de Martinie, Guido de Alingio.

16

Amédée, évêque de Sion, confirme au couvent de Montjou la possession de l’église de Martigny et des autres biens que ce couvent possède dans son évêché.

1168.

An. Jos. de Rivaz, Opera hist. X. 381. Ex archivio Montisjoviano.

Oblivionis desidia et quorumdam versipellis astutia rerum gestarum puritatem sepius pervertit et immutat, proinde ne ullatenus perverti vel immutare possit, quod de ecclesia Martigniaci et omnibus aliis que in episcopatu Sedun. site sunt, erga fratres Montis Jovis confirmavimus, ego Amedeus, Sedun. episcopus, et P., Darend. archiepiscopus, presenti scripto id memorie mandare curavimus. Notum sit ergo omnibus Christi fidelibus, quod ego Amedeus, jam dictus Sedun. episcopus, post diutissimam charitative domus Montis /366/ Jovis inquietationem super ecclesia Martigniaci et omnibus aliis, recogitans mecum grave fore delictum commune bonum deterrere et refugium pauperum molestare, penitentia ductus ab incepta inquietatione desistere proposui. Convocatis itaque fratribus Montis Jovis, assentientibus et preces nobis porrigentibus domno P., Darend. archiepiscopo, et domno Bernardo, archidiacono Augustensi, cantore nostro et cancellario Sedun., pariterque decanis nostris Galileo et Bartholomeo, necnon et quibusdam canonicis nostris, Emmone, Vidone et Clarembaldo, omnem investituram quam tempore predecessorum meorum usque ad tempus meum tenuerant, eis confirmavi et ut inconcussa pace in perpetuum ipsum habeant, eis concessi. Huius autem concessionis et confirmationis testes sunt Petrus, archiepiscopus Darend., Bernardus, archidiaconus Augustensis, Bartolomeus et Galileus, Sedunensis ecclesie decani, Emmo, Vido, Clarembaldus et alii canonici, Petrus Martigniacensis. Hoc factum est tempore Uldrici, prepositi Montis Jovis, regnante Frederico imperatore, anno M° C° LXVIII°, ab incarnatione Christi.

17

Composition entre Conon, évêque de Sion, et Guillaume de la Tour.

(Vers 1179 ¹ .)

Archives de Valère, à Sion; Copie du XIII^e siècle. — Gallia Christ. XII. instr. 493. — Furrer, III, 44.

Quoniam antiquitas temporum rerum parit obliuionem, memorie presentium et posterorum in hac carta relinquimus, /367/ quod, cum episcopus Sedun. et Willermus de Turre, diu spiritu malicie discordiam inter eos seminante, inimici sibi inuicem fuerint, diuino spiritu, qui ubi uult spirat, ammoniti, ita per manum donni A., Tarentasiensis archiepiscopi ¹ , qui ad hoc maxime desudauit, plurimis uiris presentibus, firmissime et concorditer transegerunt. Primo hominibus huius ciuitatis communiter et concordantibus dictum est, quod omnes in hac uendentes et ementes ciuitate sua episcopo debent per xl dies, tamen data securitate, credere. Idem etiam talliam annuatim et auxilium, urgente necessitate, debent diligenti tamen adhibita moderatione. Secundo dictum est quod episcopus super omnes homines predicte ciuitatis bannum suum et exercitum et iusticiam et auxilium, urgente necessitate, generaliter, cum dicta moderatione, habet. Tercio dictum est quod commandati et aduenticii generaliter et proprie sunt episcopi. Si uero episcopus aduenticios sibi retinere noluerit, licet ciuibus, episcopi iure saluo, eos retinere. Episcopus Petrum Janitorem, Mauricium Cocum, natos Uldrici Manducatoris, Willermum Musnerium libere possideat, et Petrum de Eschandulins quiete habeat. Bosonem et alios homines quos dnus Willermus de Turre possidet et predecessores eius in pace possederunt, iure saluo episcopi, in pace Willermus possideat. Si uero episcopi homines feodum dni Willermi habeant, uel e conuerso, consuetudinem debitam illi cuius est feodum, faciant, uel feodum relinquant. /368/ Si dnus Willermus uel quicumque sit huius ciuitatis, aliquam erga hominem suum querelam habuerit, suus dno Willermo, et singulis dnis suis per curiam suam satisfaciant. Sed si ipsi uoluerint iniuste hominibus incurrere, et inde clamor ad episcopum uenerit, iusticia illa per manum episcopi exhibeatur. Pascua generaliter in pace episcopus possideat. (De) illis tamen que dnus Willermus habet et excoluisse dicitur in Campo sicco, ad dni A. archiepiscopi Tar. preces et eorum qui in hac scripta compositione fuerunt, dnum Willermum gratis et quasi de nouo libere infeodauit episcopus. Feudum Anselmi de Chastellon, quod ipse episcopo reliquerat, gratis et ad predictas preces dno Willermo, saluo feudi iure, donauit et concessit. Si canonici tamen uel alii de terra dicti Anselmi contra Willermum agere uoluerint, per manum episcopi Willermus eis de iure respondeat. De gageriis sicut dnus archiepiscopus cum illis qui secum in compositione fuerunt, disposuerat, firmiter teneatur. Preterea si dnus Willermus de aliquo episcopi homine conquestus fuerit, uel aliquid ab eo exigerit, episcopus iusticie plenitudinem ei exhiberi faciat. Si aliqua parua questio inter episcopum et Willermum de cetero fuerit orta, iuxta arbitrium et per manum ciuium terminetur; si uero magna, per manum casatorum ¹ componatur. Sed si per manum predictorum componi non poterit, illis nullomodo se interim offendentibus, consilium et curia dni archiepiscopi, loco et tempore oportunis, expectaretur, et sicut ipse disponeret, ab utroque firmiter teneretur. Dictum quoque est quod dnus Willermus pro episcopi utilitate, tanquam illius maior, fideliter et firmiter laboret; et episcopus, uersa uice, comodum dni /369/ Willermi nullatenus diligenter querere pretermittat. Predicta concorditer recordati sunt, data fide sua in manu episcopi Cononis, Galileus decanus, Clarenbaldus, Johannes Uboldus, Martinus, Rodulfus, Petrus Filluoz, Giroldus, Gonzo.

18

Accord entre l’évêque Conon et le chapitre de Sion au sujet des hommes de Lowinen.

1181.

Archives de Valère, à Sion.

In nomine Domini nostri Jhesu Christi. Notum sit omnibus Christi fidelibus, quod ego Cono, Sedun. ecclesie episcopus, controuersiam que diu fuit inter episcopos et canonicos Sedun. de hominibus de Louina ¹ , qui sunt feodati, sicut homines liberi, de terra illa quam Paganus et uxor sua Richez dederunt, pro remedio animarum suarum, Deo et beate Marie Sedun., a quibus hominibus ministrales mei, scilicet maiores de Nares, et quidam alii de curia eorum et de mea, quasdam iniustas exactiones exigebant, uidens quod beati sunt pedes portantes pacem, ita terminaui, quod quidquid predicti maiores et ministrales eorum et mei a predictis hominibus de Louina exigebant in talliis, siue in aliquibus ceteris exactionibus, totum remisi et in perpetuum finaui; et ut hoc ratum semper sit et firmum, precepi inde cartam fieri et sigillo meo muniri, et testes apponi qui sic uocatur: Manegoldus, Giroldus, Arnulfus, Walterus, filii /370/ Manegoldi, Rodulfus, sacerdos de Nares, Willelmus de Turre, Humbertus, Oto comes, Tunubertus de Nouila, Johannes Uboz, Eimerradus, Lodoicus, Foco. Ego autem Amedeus, uice Seguini cancellarii, hanc cartam scripsi, anno ab incarnatione Dni M° C° octogesimo I°. Quam si aliquis infirmare presumpserit, maledictionem Dei omnipotentis incurrat, et lx libras cum obulo aureo regie potestati persoluat. Actum publice, coram predictis testibus et quam pluribus ibi assistentibus, Conone feliciter episcopante, Frederico rege regnante. Ego autem Landricus, Sedun. ecclesie episcopus uidens cartam in pluribus locis deletam et sigillum fractum quod predecessor noster Cono bone memorie Sedun. episcopiis, qui multa bona beate Marie contulit, carte apposuerat, factum quod ipse fecit laudans, sigillo meo cartam istam ad honorem ipsius et ad preces capituli muniui.

Le sceau est tombé; il n’en reste que le cordon en soie.

19

Arducius, évêque de Genève et prévôt de Lausanne, reconnaît tenir de Guillaume, évêque de Sion, une vigne à Ouchy.

(Vers 1184.)

Archives de Valère, à Sion.

Ad presentium posterorumque noticiam presens scriptum relinquimus. Notum igitur sit omnibus, quoniam Willelmus, Sedun. episcopus, Lausannam ueniens in domum Arducii ¹ , Gebenensis episcopi, cum plurimis Lausan. et Sedun. /371/ ecclesie clericis et militibus, rogauit eum vt de uinea quam in prato Sedun. episcopi a parte Oschie ¹ edificauerat, quo pacto eam possidebat, coram omnibus veritatem confiteretur. Ipse uero, precauens anime sue, confessus est se eam ab episcopo Sedun. tali pacto possidere, ut quamdiu viueret ei quatuor sextarios vini annuatim de inuestitura pro ea persolueret, et post mortem suam ecclesie Sedun. uinea libere possidenda remaneret. Hoc idem confessi sunt cum eo Albertus Ponci et Engaudricus. Et ne post mortem suam de hoc aliqua dissensio nasceretur, presens scriptum sigillo suo et sigillo Lausan. capituli muniri fecit. Huius rei testes sunt Willelmus de Blonai, Otto de Cressie, Nantelmus dEscubleins, Willermus dOrseneins, Vldricus de Albona, Petrus de Uillens, Petrus de Busseins, Giroldus Bouer et filius eius Dalmatius, Willelmus Vbolt, Wichardus dAntiez, Manegoldus de Nares, Vpoldus de Araignon.

Sceau du chapitre: La sainte Vierge assise, tenant l’enfant Jésus sur son genou gauche et un sceptre de la main droite ... MARIE LAVSANN ECCLE. Sceau d’Ardutius: Evêque crossé, mitré et bénissant. ARDVCIUS GEBENNENSIS EP ...

20

Guillaume, évêque de Sion, donne à cens à Hugues de Mézières trois arpents de terre à Ouchy.

1188.

Archives cantonales à Lausanne: Lausanne, N° 1313, Reconnaissances et abergements en faveur du chapitre de Lausanne; fol. XXII.

Ad presencium posterorumque noticiam presens scriptum relinquitur. Omnibus igitur notum sit quomodo Willermus /372/ Sedunensis episcopus donauit Hugoni de Masirie et heredibus suis ad censum tria jugera terre apud Oschie prope lacum et iuxta viam, ad plantandam vineam, in qua Sedunensis episcopus modium vini, scilicet tres equos honestos, annuatim accipiet. Et si forte contigerit quod in vinea totus modius inueniri non possit, quod minus erit de modio, sequenti anno in eadem vinea cum eiusdem anni modio recipietur. Et propter hoc Aymo filius supradicti Hu. memorato Sedunensi episcopo liuium fecit hominium, salua fidelitate ¹ ... et episcopi Laus. Et cum nouus in ecclesia Sedunensi succedet episcopus, dnus jam dicte vinee ei sine placito simile faciet hominium. Vt autem hoc firmum in perpetuum permaneat, presens inde cirographum fieri et sigillo suo muniri fecit. Testes sunt Bartholomeus Sedunensis decanus, Willermus sacrista, Aymo de Palaieres, Aymo de Larrinio, Willermus Grassus, Richardus Gasco, et multi alii. Ego Aymo, eiusdem episcopi capellanus, hoc scripsi cyrographum, anno ab incarnacione Dni M°. C°. LXXXVIII°.

21

Louis et Guillaume de Granges donnent à l’abbaye de St. Maurice d’Agaune 20 sols de cens annuel.

(1182-1189.)

An. Jos. de Rivaz, Opera histor. VIII, 382. Ex archivio Agaunensi.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod Lodoicus de Granges et Willermus frater eius dederunt ecclesie Agaunensi /373/ eiusque servitoribus, pro remedio animarum suarum et pro matre sua Agnes, que ibi habitum religionis accepit, xx sol. mauric. in allodio suo apud Ayent, in villa que dicitur Alba et in villa que dicitur Bluvignosch ¹ , in perpetuum possidendos. Et presentem copiam fieri fecerunt et sigillo W. Sedun. episcopi, ante portam ecclesie sancti Jacobi, muniri. Testes sunt Uldricus et Aimo Agaunenses canonici, Seguinus et Petrus miles frater eius, Willermus Brunicars, Aymo donnus de Saillon, Petrus donnus de Balaison, Willermus de Grions, Giroldus de Ollon, Lodoicus de Ayent.

Originale achronicum sub sigillis episcopi et capituli Sedun. adhucdum impendentibus.

22

Guillaume, évêque de Sion, notifie la donation de 20 sols de cens annuel faite à l’abbaye de St. Maurice d’Agaune par Agnès de Granges, du consentement de ses fils Louis et Guillaume.

1189.

An. Jos. de Rivaz, Opera historica, VIII, 381, ex Recueil de l’abbé Charleti.

Willermus, Dei gratia Sedun. episcopus, omnibus Christi fidelibus per presens scriptum innotescat, quod Agnes de Granges habitum religionis in ecclesia Agaunensi suscipiens, laudatione filiorum suorum Lodoici et Willermi, dedit ecclesie predicte in elemosinam xx sol. mauric. censuales, x in medio augusto et x in festo omnium sanctorum, annuatim /374/ persoluendos, in tribus casamentis que habebat in potestate de Ayent, etc. Post hoc prefatus Lodoicus, defuncto suo fratre Willermo, memoratam eleemosinam, laudante Giroldo de Baiz, in presentia nostri, in manu Willermi tunc eiusdem ecclesie abbatis, confirmavit, et, ut in perpetuum rata et inconvulsa permaneat, uterque, Lodoicus scilicet et Giroldus, presentem inde cartam sigillo nostro munitam fieri rogauerunt. Testes sunt Lodoicus miles de Baiz, Aymo de Orons, Aymo de Saillon, Agaunenses canonici, et multi alii. Quicumque eleemosinam istam dicte ecclesie quoque modo auferre temptaverit, anathematis vinculo innodatus, nisi resipiscat, eterno supplicio deputetur. Ego Aymo, vice Willermi cancellarii, hanc scripsi cartam, anno ab incarnatione Dni M° C° LXXX° IX°, Frederico imperatore feliciter regnante.

Originale cui adhucdum pendet prefati sigillum episcopi.

23

Guillaume de la Tour, chevalier, donne à l’église de Sion 40 sols de cens annuel, en compensation des dommages qu’il lui a causés.

(1184-1195.)

Archives de Valère, à Sion; Original et Cartulaire du XIII^e siècle, f. xxxvij et xxij. — Gallia Christ. XII, Instr. 494. — Furrer, III, 48.

C. de quadraginta sol. de Cublola per donationem factam capitulo Sedun. a Willermo de Turre milite.

Sicut qui in presente uita seminans in benedictionibus, incorporalis glorie premium indeficiens accipiet cum Christo /375/ in eternum regnaturus, ita qui errata sua penitendo et satisfaciendo non correxerit, procul dubio penis deputabitur eternis eternaliter cum dampnatis cruciandus. Ego igitur Willelmus de Turre, de excessibus meis ualde penitens, de terribili iudicio in extremo examine metuens, sciens quod ante Dei vultum nichil unquam transit inultum, matri mee Sedun. ecclesie pro dampnis et grauaminibus que sibi, dum guerra esset inter me et Sedun. episcopum Cononem, iniuste intuli huiusmodi facio restaurationem. Itaque annuente Guillelma uxore mea et infantibus meis Aymone et Willelmo, pro anima mea et patris et matris et omnium parentum meorum, et etiam pro anima Petri filii mei, qui mecum de predicta guerra grauiter peccauit, dono prefate ecclesie Sedun. per singulos annos redditusin perpetuum possidendos, quadraginta uidelicet solidos in terra que dicitur Comblola ¹ . Tali adjecta conditione, quod si contigerit xl sol. ad terminum non reddi, ipsam terram et homines in perpetuum tenere ualeat ecclesia, donec ad integrum sibi restituantur. Hoc autem factum est in presentia uenerabilis episcopi Sedun. Willelmi, et Seguini decani et totius capituli. Hujus etiam doni testes sunt decani Seguinus, Bartholomeus, Willelmus sacrista, Clarenbaldus, Turumbertus de Nouila, Anselmus de Bliuignoc, Johannes Uboldus, Emerradus. /376/

24

Accord entre Willencus, chevalier de Louèche, et Albert de la Cresta.

1190.

Archives de Valère, à Sion.

Notum sit omnibus Christi fidelibus, quod querimonia quam habebat Willencus miles de Leuca aduersus Albertum de la Cresta, de terra Aimonis Parui patrui sui, laudatione eiusdem Willenci et uxoris sue et fratrum et sororum suarum, et laudatione eiusdem Alberti et uxoris sue et infantum suorum, taliter est terminata. Terram predicti Aimonis inter se per medium diuiserunt, et de medietate Willenci recepit ab eo Albertus medietatem in feodum, tali pacto ut mutatione dni viginti solidos de placito et singulis annis quatuor solidos de seruicio persoluat. Sciendum tamen est quod prefatus W. pro quodam feodo debebat eidem Al. quindecim denarios censuales, quos idem Al. de istis iiij sol. retinebit, et sic debet ei duos solidos et nouem denarios annuatim persoluere. Preterea iam dictus Willencus concessit et finauit memorato Alberto domum et casamentum prefati Aimonis Parui, et ipse Albertus propter hoc dedit eidem Willenco septem libras et duos sol. censuales en la Gieti. Ut ergo factum istud inconcussum permaneat, presens inde carta facta est. Huius rei testes sunt Aimo Gotefrez, Petrus Quintins, Petrus de la Cresta, Petrus Wicherelz et multi alii. Ego Aimo, uice Willelmi cancellarii, hanc cartam scripsi, anno ab incarnatione, Dni M°. C°. LXXXX°, Henrico Romanorum rege feliciter regnante. /377/

25

Echange entre Guillaume, évêque de Sion, et son chapitre.

Sion, 1193.

Archives de Valère; vidimus datum anno a nativ. Dni 1474, die 5 mensis septembris, per Leonardum Præpositi, canonicum et officialem Sedun.

Quoniam actus et conuenciones hominum in obliuionem cadere, ac sepe, nisi scripto teneantur, deperire solent, idcirco ego Willermus, Sedun. episcopus, commutacionem quam ego et Sedun. canonici inuicem facimus de terris et hominibus, decimis et ceteris redditibus nostris, per presentes apices posteritati mandare curaui. Ego siquidem donaui Sedunen. canonicis eorumque successoribus ecclesias de Baiz, de Nenda, de Grimisuel, cum suis omnibus, appendiciis, in quibus tamen jus episcopale retinui. Donaui etiam eis paratam de Ves et xij sextarios vini singulis annis, octo in prato Amadei, duos in vinea Petri Fulgaretii, duos in vinea Marie Sol, quam ipsa habet de eo Lungia. Preterea donaui eis decimas grani quas michi reddebant ville quedam hinc inde Rodano adiacentes: ex una parte Rodani, Nenda, Brignuns, Bars, Cloibi; et ex alia parte, Contez, Vertro, xx scilicet modios grani censuales, x siliginis, vij frumenti, iij ordei. Hoc equidem donum eo tenore feci eis vt quale dominium, quale pactum, quale jus, qualeve servicium ego in decimis et collectionibus habebam, tale in eisdem Sedun. canonici perhenniter habeant. Adieci etiam quod decimatores canonicis /378/ hominium faciant, et quod non liceat eis ipsam collecturam vendere, nec inuadiare, nec aliquo alio modo aliis transigere nisi canonicis. Econtra ipsi canonici donauerunt michi, successoribusque meis episcopis, perpetuo jure possidendum, totum jus et dominium suum in Aniuesio, regalia videlicet et omnia que ibi habebant, exceptis quibusdam elemosinis que de hac non erant obedientia. Hoc autem factum est anno Dni M°. C°. nonagesimo III°, in Sedun. capitulo, in presentia dni Aymonis, reuerentissime auctoritatis Tarentasie archiepiscopi, qui eamdem prescriptam commutationem, ut rata et indissolubilis perseueret, suo nobis confirmare voluit sigillo, et etiam presente dno Walberto, venerabili Augustensi episcopo, et vniuerso Sedun. ecclesie conuentu.

Sigillo plumbeo cum cordula canapis impendente R^mi dni Aymonis Tharentesie archiepiscopi, in cuius latere seu parte clavis et ab altero crux sunt signa seu figure.

26

Le chapitre de Sion inféode à Aymon de la Tour une terre située à Hérens, donnée autrefois au dit chapitre par le chanoine Pierre de Langins.

1195.

Archives de Valère, à Sion; original et cartulaire du XIII^e siècle, f. xliij et xliiij.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen. Omnibus innotescat Petrum de Langins, Sedun. canonicum, pro salute sua fecisse elemosinam beate Marie Sedun. de terra /379/ quam apud Eruens possidebat, quam post decessum Petri, ut in pace perpetuo possideret, ad extirpandam prorsus tocius calumnie infestationem, a donno Giroudo de Baiz, a fratre prefati Petri Guidone et nepote Giroudo et a cunctis parentibus suis xxx lb. precio et trium sibi ipsa Sedun. ecclesia comparauit. Contigit autem postea quod Aimo de Turre rogauit prefatam terram sibi dari, que ad preces eius concessa fuit et donata. Porro idem Aimo dedit canonicis xxxiii lb., et fecit eis hominium, salua fidelitate vnius dni, singulis annis xij sol. in eadem terra ecclesie daturus, firmato eciam pacto quod si aliquis calumnians forte emerserit, Aimo calumniantibus obuiabit, expensas faciens, grauamina sustinens, remotis prorsus cunctis canonicorum expensis et grauaminibus. Quod si aliquis de heredibus suis, uel quilibet alius cui Aimo eam dederit, eo tenore et pacto quo Aimo possedit, terram hereditare uoluerit, licebit ei; sin autem, terra ad ecclesiam libera sine ulla pecunie persolutione reuoluetur. Hoc uero donum et donationis pactum factum est in capitulo, in presencia Guillermi, Sedun. episcopi, et decanorum Seguini, Bartolomei, Guillermi cantoris, Guillermi sacriste, et tocius capituli et militum Petri uicedomini, Petri de Saxo, Aimonis de Uentona, Anselmi de Bliuinot, Amadei de Sessun, et Thurumberti de Nouauilla, Ottonis Rufi, Guillermi Clauel, Guillermi Aremens, Giroudi ministri, Rodulfi ministri, Petri Filluol, Petri Engagie. Carta ista facta est anno Dni M° C° nonagesimo V°. Ego autem Amadeus, uice Guillermi sacriste cancellarius, eam scripsi, regnante Henrico rege nostro, Guillermo feliciter episcopante. /380/

27

Amédée, chanoine de Sion, achète de Pierre Filluel une vigne à Montorge.

1195.

Archives de Valère, à Sion; Cartul, du XIII^e siècle, f. xlij.

C. de emptione facta ab Amedeo canonico de uinea de Monte ordeo a Pe. Filluel.

Amedeus, Sedun. canonicus, comparauit sibi a me Petro Filluel, xj lb. precio, vineam de Monte orgio, que est de canonica, de qua faciens elemosinam infantibus suis Jacobo et Wilerme, rogauit me ut infeodarem de ipsa vinea Jacobum, quod ego feci. Ego itaque Petrus Filluez, annuente uxore mea Mabilia, de predicta uinea infeodaui Jacobum, donans et finans libere quicquid iuris et dominii in ea uidebar habere et in cultoribus, nichil michi retinens, nec eciam vercheriam Petri de Saura, preter placitum, quod est vj sol., et annuale seruicium, quod est xij nummorum. Volui eciam et precepi ut inde sibi cartam faceret. Ego autem Amedeus, uice Wllermi sacriste cancellarius, hanc cartam scripsi, anno Dni M° C° nonagesimo quinto, regnante Henrico rege nostro, Wilermo feliciter episcopante. Testes sunt inde decanus Seguinus, magister Aymo, Stephanus Maruglerius, Wllermus de Cuua, Johannes capellanus, Adam, Petrus de Eschandulins, Martinus. Quicumque hanc cartam infringere presumpserit, etc, /381/

28

Ordonnance du cardinal Bernard, légat apostolique, adressée à Antelme, évêque élu, et au chapitre de Sion, au sujet des causes matrimoniales et de la résidence des chanoines.

Saint Pierre de Clages, 1196, 30 août.

Archives de Valère, à Sion; B, 21.

Bernardus, Dei gratia tituli sancti Petri ad vincula presbiter cardinalis ¹ , apostolice sedis legatus, venerabili fratri Antelmo, Sedunensis ecclesie electo, et dilectis filiis eiusdem ecclesie decanis, sacriste, cantori et capitulo salutem et sincere dilectionis affectum. Cum apud ecclesiam uestram essemus, et de statu uestro et ipsius ecclesie uellemus habere notitiam, manifesta ueritate comperimus, quod matrimoniales cause, non coram episcopo uel capitulo, sicut debent, sed coram laicis, in locis priuatis, recepta uel promissa pecunia, iudicantur. Aliam quoque consuetudinem satis prauam et iuri contrarium in ecclesia uestra diu intelleximus viguisse, quod quidam ecclesie uestre canonici, licet sint absentes, tanquam residentes integra percipiunt beneficia; quod ualde iniquum et absurdum fore dignoscitur, cum ex eis ecclesia nullum sentiat incrementum. Verum quia legationis officio in uestris partibus fungimur, et ad hoc sumus a Romana ecclesia specialiter destinati, ut /382/ euellenda euellamus, et que plantatione digna fore nouerimus, plantemus, et foueamus, hac presenti pagina statuimus firmiter prohibentes ne aliquis in ecclesia uestra, siue sit decanus, sacrista, uel cantor, seu quilibet alius, accepta uel promissa pecunia, obtentu alicuius consuetudinis, causas matrimoniales uel alias, nisi coram episcopo, si presens fuerit, uel capitulo, de cetero audeat terminare, sed eas pure secundum Deum, nullo pacto adibito, tractetis et finiatis. Prohibemus insuper ne absentes canonici beneficia sicut residentes percipiant, sed in signum quod eiusdem ecclesie sint canonici, quilibet eorum xx sol. annis singulis habeat, et si presentes aliquando fuerint, pro rata temporis portione eis beneficia impendantur, uidelicet ut, si per dimidium annum in ecclesia uestra eorum aliquis fuerit commoratus, medietatem beneficii consequatur, residua uero in communitatem residentium deducantur, nisi absentes essent in scolis uel peregrinatione, seu in Romana ecclesia, uel pro negociis ecclesie uestre de mandato capituli eos contigerit proficisci, uel nisi fuerit alicui eorum a Pontifice Romano indultum. Tunc enim uolumus, et iustum est, tamquam residentes integra percipiant beneficia. Nulli ergo liceat pagine huius statutum infringere, uel ei ausu temerario contrahire. Si quis autem hoc attentare presumpserit, indignationem Dei omnipotentis et apostolorum eius Petri et Pauli se nouerit incursurum, et excommunicationis et interdicti sententie se nouerit subiacere, salua in omnibus sedis apostolice auctoritate. Datum apud sanctum Petrum de Clagis, iij kl. septembris, anno Dni M° C° XC° VI°, tempore Celestini III pape, anno Pontificatus eius sexto.

Sceau ovale: Evêque mitré, les deux mains élevées. † BERNARD D GRA TT SCI PETRI AD VICL PBR CARD. /383/

29

Nantelme, évêque de Sion, confirme à la prévôté de Montjou la possession des églises de Martigny, de St. Brancher, d’Orsières, de Liddes et de Lens.

1199.

An. Jos. de Rivaz, Opera hist. X, 515. Ex archivio Montisjoviano.

Certum est quoniam contractus et conventiones hominum facile nebulam oblivionis incurrunt, nisi redigantur in scriptum. Quapropter subtus scriptam compositionem per presens cirographum ad posteros derivamus. Notum ergo sit omnibus, tam presentibus quam futuris, quoniam Sedunenses canonici sepe numero conquesti sunt quod fratres Montis Jovis quasdam ecclesias, scilicet de Martigniaco, de Sancto Brancherio, de Orseres, de Ledes, que erant de mensa episcopali, et ecclesiam de Lens, que erat de canonica, male et injuste possideant. Tandem Petrus Montis Jovis prepositus timens ne domus sua propter hoc ecclesie Sedun. iram incurreret, venit in capitulum Sedunense coram episcopo, coram omnibus canonicis, presente etiam venerabili abbate Sti Mauritii, et multis aliis, prefatas ecclesias in manu N. Sedun. episcopi restituit ecclesie Sedun. Postea vero idem episcopus, ad preces jam dicti abbatis et aliorum qui presentes aderant, motus pietate, nolens etiam quod per manum suam domus Jovis, que dominio ecclesie Sedun. subjacet, detrimentum pateretur, easdem ecclesias cum omnibus pertinentiis suis, consilio, assensu et laudatione capituli Sedun., /384/ domui Montis Jovis et fratribus in manu P. ejusdem prepositi, salvo jure episcopali, contulit in perpetuum et donavit, hoc retento quod singulis annis pro ecclesia de Lens reddantur canonico ad cujus canonicam pertinebat, octo solidi censuales, et pro aliis quatuor ecclesiis que erant de mensa episcopali, quadraginta solidi mauris. monete, singulis annis in Pascha, eidem episcopo persolvantur. Et si forte moneta mutaretur, ad valentiam que erit, scilicet marche argenti pro tringinta solidis, redderentur. Ut autem donum istud ratum et inconcussum permaneat, presens inde cirographum factum est sigillo Sedun. episcopi et Sedun. capituli premunitum. Testes sunt Gonterus Agaun. abbas, (Seguinus et) Willelmus Sedun. ecclesie decani, Willelmus sacrista, et alii canonici Sedun., Girardus, Nicolaus, Petrus, Montis Jovis canonici, Giroldus sacerdos, Vitbertus sacerdos de Ledes et multi alii. Ego Aymo, canonicus Agaun, jussus a Willelmo sacrista et cancellario Sedun., hoc scripsi cirographum, anno ab incarnatione Dni M° C° LXXXXIX°, Philippo rege regnante.

30

Rôle des terres et des revenus du chapitre de Sion.

Fin du XII^e siècle ¹ .

Archives de Valère, à Sion.

Quoniam ex mutatione ministrorum, uel impericia eorumdem, seu sola negligencia, multa beneficia helemosinarum /385/ Sedunensi ecclesie assignata depereunt, scripto esse commendandum connouit ecclesie pretaxate capitulum, quantum tunc temporis sue memorie subiacebat, quid antecessorum benignitas ei in terra contulit possidendum et in denariis censuale.

Cheurilz. Reimundus miles de Martignie dedit alodium, de quo reddit Cono vj den. ex censu.

Narres. Reduntur de Turre ij s.

Vesbiam. Habemus x sol. censuales in uilla que appellatur Termenuns, et in abiacentibus uillulis. Apud Albugni, decimas et iij sol., quos filius Bertoldi debet. Apud Millasc, Anselmus iiij sol. de terra de la Chainea.

Rarogni. Dedit Petrus Sedun. Vicedominus in uilla que dicitur Oselz x s.

Chastellun et in abiacentibus uillis. Dedit Loreta ij sol. Bocardus miles, iij sol. in casamento Bosonis de la Gieta. Ibidem Lodoicus de Baiz, casamentum unum, quod tenet Petrus et fratres eius, de quo debent de stabilito seruicio vj s. et viij d. in talliam quotannis.

Sirro et in eius diocesi. Willermus de Saxo dedit iiij sol., quos Petrus dal Glarei reddit de terra quam habet. Ibidem dedit Florencia Memberti xij d. de seruicio et iij sol. de placito, quos Micael debet. Vxor Johannis de Coniuel iiij d.

Anniuesium. Johannes Uboudi dedit terram Cibua, de qua redit Willermus de Pratis v s. Isdem Willermus de terra Arberti de Salqueno debet alios v s. Ibidem Aimo dal /386/ Roche, xij d. Ibidem casamentum donni de Granges, iiij s. Ibidem Petrus de Aniuies, qui manet Seduni, ij s. * Ibidem Cecilia de la Cumba, iiij d.

Nas et eo ulterius per totam uallem. Campum unum quod dedit maior de Sirro, et quoddam decimum. Ibidem dedit Durandus dAniuies tres olches, de quibus debentur iiij fiscilini fabe quotannis. Apud Matgi, Rechos v s. de placito et xij d. de seruicio de helemosina Alais dal Palais. Ibidem campus j apud Suaig. Walandus de la Gieta, ij s. et vj d. Preterea de helemosina Willerma coniugis Willermi de la Cuua, ij f. annone et ij d. de seruicio anno quo annona redditur. * Item apud Magi dedit Torencus piscator pro coniuge ij d. de seruicio et vj d. de placito, quos Christinus dal Uernei debet.

Vsogni. Dedit Vldricus de Uarelli terram illam quam ibi possidebat fonditus, uidelicet campum dal Perer et quicquid aliud ibi terre habebat, quam pater suus Lodoicus miles sibi dedit, quam Petrus de Drona habebat in feudum pro v s. de placito et vj d. de seruicio, et recepto quod duobus sufficeret; modo colit eam Vpoudus de Fans, eisdem retentis. Ibidem dedit mater Willermi Camerarii de Drona j campum, quod idem Upoudus colit.

Bramosium. Habemus decimam unius campi Giroldi Abel. Ibidem quamdam condeminam uersus Borni. Ibidem vj f. annone censuales de prato de la Rionda. Ibidem ij s. et iiij d. de recepto, festo beati Johannis junii, Natali Dni ij s. et viiij d. de men(aida). Qui debent receptum debent et men(aidas). Ibidem i pratum quod dedit Anselmus dnus de Aent, de quo debet Borcardus Martini xiix d. de seruicio et ij s. et dimidium de placito ad minus.

Ves. Maior et confratres eius debent singulis annis vij s., /387/ in anno uero bissestili placitum de feudo. Ibidem Stephanus de Prelz de quodam campo ij f., anno quo colligitur. * Idem debet ij f. annone de terra quam dedit Petrus Fraschi, et ij d. de seruicio, anno quo annona redditur. Ibidem dedit Anselmus Chauueta j casale quod habet in feudo Petrus deis Places, pro ij d. seruicii et vj d. placiti, et quoddam frustrum terre, iuxta casale quod idem Petrus colit sine pheudo. Ibidem colit Juliana, uxor Rechun dEschandulin, j campum. Ibidem debet Walandus decimator de decimis x modios de quartis. Vxor Vpoudi dal Coster, j modium. Petrus Fornez et confratres, j m. Martinus li Maruglers et confratres, j m. Feudum Ruffi, j m. Ibidem colit Johannes Caluus de terra Petri Mimi, j campum. Idem Johannes et confratres debent ij f. de ordeo, quos dedit Alaiz de Ventona, et ex alia parte ij d. de seruicio. Ibidem debet Galandus decimator et Willermus de la Comba ij f., secundo anno. Idem Galandus debet j f. de ordeo, quotannis, et ij d. Constantinus pastor de pheudo dal Saliedo Menl … viij d. Li Bos de j olca, ij s. de placito et iiij d. de seruicio. Heiremeinz de Heremencia, totum suum alodium apud Somer. Valandus dol Biole, cum Constantino fratre suo, ij d. debet de terra Walteri Aier.

Neigda. j casamentum, quod tenet Andreas et fratres eius, quod debet v s. de seruicio, festo omnium sanctorum, secundo anno talliam. Ibidem dedit Anselmus de Planconteiz j campum, quod colit Giroldus Abelz, et unum frustrum terre de quo reddit Lietgiers xvj d. de seruicio. Ibidem in casamento Walandi, iiij s., quos dedit S. decanus pro Anna matre sua. Ibidem iij campi de terra Artucii, quorum Johannes Golleni colit j, Maria de Prato j et Wilgerius j. Ibidem, decimam unius condemine de Turre. Ibidem filii /388/ Guidonis j et Wichardus, j frustrum terre, quod dedit Nicolaus presbiter de Neigda. Ibidem Cicerada de Ritda, j campum, de quo reddit iij f. annone. Anselmus Ruffus, iij d., festo augusti. In altera parte montis, Johannes de Veisona de terra predicti Artucii, x d., et de terra Mabilie a la Seschalessa, v d. Ibidem dedit Petrus Batalli j campum, quem colit Bonechos.

Sassum. Dedit Vldricus Bouers j modium sigali. Ibidem debet Arbertus de Ledes et Dominicus de Sassum, ad festum Sti Martini, viij s.

Martiniaco. j uinea, pro qua Petrus Aiers reddit j libram cere. Ibidem Nantelmus et Wichardus milites, xij scutellas.

Sallun. Pratum j quod dedit Ostachius, de quo habemus vj d. Ibidem pratum j, quod prius fuit uinea.

Chamossun. Habemus vj f. ordei, quos debet Florencia de Leitrun. Ibidem dedit Anselmus de la Chaldana iij d., quos Vbertus debet. Ibidem habemus medietatem unius casamenti quod tenet Hermanus filius predicti Ostachii, qui debet iiij d. de seruicio et c pisces, qui dicuntur romana lingua feraies, de placito, uel ij s. Ibidem uinea una quam tenet Gillafredus, pro qua debet v d. Isdem debet alios v d. Ibidem campus j, quem tenet Arluinus. Petrus Sauers debet xvj d. de placito et iiij d. seruicii, de j uinea que iacet apud Montorio, quam dedit Juliana li Grossa. Rodulfus de Vesbia totum suum alodium ibi et ubique alibi.

Ardun. Pratum j, quod tenet Borcardus miles, pro quo debet j libram piperis et v s. de placito. Ibidem, casale j, quod tenet Girardus, vnde debet j lb. piperis et ij s. de placito. Idem Girardus colit campum j duorum iugerum, ad medietatem, quem dedit pater suus. Ibidem Petrus miles /389/ tenet ij uineas, vnde habemus medietatem uini. Ibidem dedit Willermus miles campum j duorum iugerum, quem colit Mauricius pro quo redidit ij f. de annona annuatim, et j lb. piperis. Willermus domicellus, j uineam ad medietatem. Ibidem Vldricus menaidas.

Vertro. Hendricus miles tenet j casale, pro quo debet uini sextarium. Idem Hendricus debet v d. pro prato j, quod iacet apud Aspro. Ibidem Remundus filius Sarre dedit campum j. Ibidem Girardus colit medietatem iugeri pro quartis. Ibidem Johannes de Neigda colit j uineam ad medietatem.

* Planconteiz. Vnbertus dol Mulin, de helemosina Aluis de Uertro, debet j quartum arietis de seruicio et quartas de uno campo iij jugerum.

Herdes. Debet Poncius miles xiix d. pro ij pratis, quorum alterum iacet apud Herdes, relicum apud Ancheres. Ibidem Magenoldus colit j uineam, que iacet sub Herdes, pro medietate. Ibidem Ildus tenet pratum j pro medietate et vj d. de seruicio.

Auaiz. * Petrus Bochars j uineam, quam colit Remondus canonicus.

Willermus de Neigda colit j uineam. Ibidem dedit Beuencz j vineam in pignore pro x s. Petrus de Sancto Seuerino colit ij uineas. Benedictus dErdes j uineam, que iacet apud Sensina. Ibidem vinea j, quam dedit Petrus Fraschi; hanc tenet Borcardus filius Witgerii. Ibidem vinea j, quam dedit Constantinus domicellus; hanc tenet Manegoldus. Bartolomeus de Sto Seuerino debet ij d. uno anno, alio non, pro j campo, qui iacet apud Auaiz, et ij s. de placito. Apud Veins, colit filius Siebuc ij vineas. Idem colit j vineam apud Veiz, quam dedit Johannes de la Planchi, unde debet iiij d. de recepto et nuncii pastum. Apud Dorbeins, j vineam, quam /390/ colit Durandus Caluus de Ves. Ibidem j vinea, quam tenet Paganus dEschandulins. Apud Chaldro, vinea j et campus j, quod utrumque colit filius Arberti de Chaldro; de vinea reddit medietatem, de campo quartas. Ibidem vinea j, quam tenet Charbuiz. Ibidem vinea j, quam colit Vpoudus sacerdos. Ibidem vinea j quam dedit Petrus decanus; hanc tenet Christianus. Ibidem vinea j, quam tenet Petrus dArdun. * Heremeins dEremeinci dedit j sextarium uini apud Dorbeins. Ibidem dedit Babiloni, uxor W. Heiremeins, ij vineas prope torcular, quas colit Vldricus li Gotros.

Conteiz. Dedit Vbertus miles iij s. ibidem.

Apud Sanctum Johannem. Campus j, quem tenet Petrus filius Stephani Bubulci.

Saviesi. In loco qui dicitur Fontaneles, tenet Martinus de Ves terram quamdam, pro qua redit ij s. de seruicio, anno quo colligitur, et v s. de placito. Ibidem campus j, quem dedit Alaiz dal Palais. Ibidem ij iugera, que dedit Anselmus li Salters. Ibidem campus j, quem dedit Artucius, eumque colit Renaldus. De eadem terra colit ij campos Benedictus dOrmona. Petrus dOrmona colit j campum ad quartas. Idem P. colit unum campum, quem habemus in uadio pro xij s. Apud Reidins, colit Renaldus j campum. Apud Ruma, dedit Giroldus miles filius Poncii dErdes campum j. Ibidem colit magister Anselmus j campum. * Mabilia dedit j campum apud Reidins, quem diuidit uia. Durandus Uiers, j campum apud Ruemes in uia. Stephanus de Ruma dedit ij uineas, j apud Dorbeins, alteram apud Ualgirbol, quas tenet Petrus de Ues in pignore pro xvj s. Apud Heschandulins, in loco qui dicitur en la Cresta, dedit Adam de Palude j vineam, quam colunt ad medietatem Gillabers et Benedictus. Maria que cognominatur Borra fere ij iugera terre et j pratum. Apud /391/ Fontaneles, Aua de la Chauana, j campum. Borcardus xla dimidium iuger. Filia Benet dOrmona, j frustrum terre. Stephanus presbiter, j campum et j pratum.

Nanz. Campus j, quem tenet Petrus de Sto Germano, pro quo debet j lb. piperis, anno quo colligitur. Ibidem j uinea, quam tenet idem Petrus. Ibidem uinea quedam, quam tenet Petrus Magnins, unde debet medietatem uini; iuxta quam uineam est quedam uerchieri, quam habet in feudo pro ij d. de seruicio et xiix d. de placito. Ibidem dedit Petrus de Nanz, frater Ann., decimam cuiusdam terre que propagatur … Juxta uineam hospitalis, uinea j, quam tenet Constantinus de la Cuua. In uia sancti Germani, uinea j que connominatur Pelier, hanc tenet Petrus Filluz. Ibidem est quedam uerchieri, quam habet idem Petrus pro ij d. de seruicio et xiix d. de placito. Idem Petrus tenet uineam j, quam dedit Benedictus frater eius. Juxta predictam uineam Pelier iacet campus j cum ripis, quem tenet Wibertus de Saxo ad quartam. Item apud Uualt Girbout, dedit Hemmeradus de Litdes j uineam, quam colit W. Camerarius ad medietatem. Idem W. dedit ius suum eiusdem uinee in obitu suo et ij s. assignatos in uigilia anniuersarii eius super uineam dAraest, quos debet Salterus. Idem dedit j lampadem super uineam de Bousun, que nisi redderentur, uineam cederet capitulo.

Drona. Dedit Petrus de Ruma uineam j, que iacet apud les Follateres. Ibidem dedit Mauricius de Champillun quamdam uineam, que iacet apud Uuoures, pro sua anima et patris et matris sue, quam colit Petrus filius Henguichun ad medietatem. Ibidem dedit Benedictus ij s., quos Petrus eius filius debet de terra quam habet apud Vsegni. Ibidem Willermus connominatus Barriz, j uineam. Bertholdus de /392/ Vercoreins, j f. frumenti censualem et ij d.; quod totum debet Bonecha de Lapide, et ij s. de placito.

Comera. Dedit Aua coniunx Martini Rodulfi campum j. Mabilia, una de sororibus de Comera, j frustrum terre. Golleonus de Drona, en la Comba, j vineam. Juliana de Grimisuel, li Grossa, ante domum Alesmatans, j campum. Ibidem supra uiam que ducit uersus Aent, iusta quemdam riuum qui descendit secus domum, j campum. Apud Sinies, Bocardus miles, j campum.

Grimisuel. Debet nobis Aimo li Agassi xij d. Ibidem dedit Buenos li Mareschalz, in suo alodio, viij d. de seruicio cuiusdam prati et terre abiacentis prato, quos debet Giroldus li Abandonaz.

* Willerma Cheurota viij d.

Aent. Dedit Clarembaudus de Malacuria xiix d., quos Arnaldus filius Johannis dAlba et fratres eius reddunt. Ibidem debet nobis Johannes Malz marchiez et confratres v d. Ibidem dedit Johannes de Morascles ij d. de seruicio et vj de placito, quos debet Petrus de Lux, de quodam campo quem tenet. Ibidem dedit Guido li Parare vj d. in casamento Barselune, filie a la Blanchi. Ibidem debent dni dAent, de terra de Consonai, iij s., quorum Anselmus de Bliuignosc debet ij s. et iij d., Willermus dnus dAent, v d., Giroldus et Lodoicus fratres eius, iiij d.

Boulis. Colit j uineam Johannes li Guerzent de Boteres. Ibidem Petrus Albus dAlba, j.

Heis. Dedit Florencia dAniuies iij frustra terre, quorum Vldricus clericus colit ij, Hupoudus de Grimisuel j. Ibidem habemus ij campos, quos colunt Vldricus et Petrus filii Arenbor. Comes de Granges j insulam et seruicium quod ibi habebat. /393/

Granges. Debent S. decanus et fratres eius, de terra que dicitur deis Chaitnos, ij s.; de eadem terra comites, ij s. Ibidem debet Stephanus clericus v s. de quadam terra, que iacet apud Ressi, quam Johannes presbiter dOrmona dedit.

* Nicolaus presbiter, totam terram suam, ubique ipsa sit, pro qua W. albus reddit iij s. censuales, festo augusti, excepta illa de Valensun, quam dedit hospitali Sedun.

(Seduni) et in abiacentibus locis. Debet Petrus de Saxo iij s. pro helemosina Annetis coniugis. Ibidem Giroldus Abelz de quadam uineola, que iacet a la Mura, vj d., uno anno, alio uero v. Siuna, pro feudo dal Biolei, vj d. Ibidem dedit Hemericus dAmagnocs et Amata uxor eius ij sextaria uini in uinea que iacet iusta pratum episcopi. Hiidem dederunt vj d. de seruicio et iiij sol. de placito, quos debet Martinus de Ves, filius Petri dal Chosal, de terra quam habet apud Ves. Perreta de Ues, vxor istius predicti Martini, dedit j sextarium uini in uinea sua de Glauinei. Isabez filia Benet Heremeins dedit j sextarium uini in superiori uinea de Lentina. Hemerradus de Malacort, ij sextaria in uinea, quam colit Atchos de Saxo, uersus torcular decani, et in uinea de la Mura, quam colit Petrus Albus de Cunera. Petrus Filiolus, v sextaria uini in clauso de Bousun. Johannes li Fata debet j sextarium uini in uinea de Bousun. Petrus Herranz et confratres, dimidium modium uini de preisa, sicut appellatur, in uinea que est iuxta pratum donni Amedei. Maria li Soi ij sextaria in uinea, que est iusta uicum quo itur uersus Rodanum. Petrus de la Cuua et frater, ij sextaria in uinea, que est sub Saxo. * Christina li Fraschi dedit ij sextaria uini in uinea, que est super uicum quo itur obliquo per Lentinam. Petrus portitor dedit j menl., quas debent Hemericus et Aua de Nas, de j uinea, que iacet apud Lentina in /394/ superiori parte. Anno sutor, j lampadem et ij sextaria uini in uinea que est sub domo donna Morardan. Rodulfus Barnolz, j sextarium uini in uinea sub Saxo. Siuna et uir eius Amedeus Abelz, ij iugera apud Salaig. Willerma Saltatrix, pro anima Annetis filie W. de Conteiz, partem quam habebat in uinea de Bousun. Isabelz coniunx W. Branchies, clausum de Glauinei, excepta cultura, quam suis retinuit heredibus, et j sextario hospitali Montis Jouis censuali, eo quod de fructibus eius partirentur x sol. inter eos qui uigilie anniuersarii eius deseruirent; residuum uero pro anima uiri cederet in communi. Item hec eadem Isabelz dedit hospitali Sedun. quamdam uineam apud Belafasci, quatinus lampas pauperibus aptaretur. Benedictus Salterus, j uineam apud Arest. Willelmus de Cuua, j sext, uini apud Nanz, in uinea hospitalis.

31

Fief de l’évêché de Sion, au Vully.

Première moitié du XIII^e siècle.

Archives de Valère, à Sion.

Cono de Groller debet xij manses et unus tesuetes et j rasorium de ser(uicio) agnuatim.

Hudricus, aduocatus de Pulcra ripa ¹ , habet pro feodo unum lunaticum apud Uilar ² , dimidium nemus de Chasagnes cum apendiciis. /395/

Feodus de Roa ¹ : inter Uilar et Chabrei ² , v mansi, vel x lunatici; apud Cordulfin ³ , dimidie decime, excepto hoc quod maior habet a senescalco. Est aduc de feodo lunaticos Grisum et quarta pars decime de Grangiis, et tamen dnus Hudricus de Constantina ⁴ credit quod medietas sit.

Feodus comitis Gebennensis: decime de Constantina, et uilla de Cherbuens ⁵ , et maior pars de Ualamant ⁶ , et uilla de Gouel ⁷ ; apud Cordulfin ij lunatici; feodus scilicet quem Hudricus Busars et Burcardus tenent.

De terra quam episcopus redemit pro xxv sol., Cono de Uilar v s. annuatim, Borcardus de Prant corti v s. et v cuppas frumenti, Vldricus Bussart iiij s. et iiij cuppas frumenti, Vldricus maior de Culdufin iij s., Vgo de Chauana iij s.

Nantelmus et Cono iij sol. de placito et iij de seruicio agnuatim in natiuitate beate Marie. Ad uasa uini preparanda, dno R. dimittuntur tria iugera terre, dum episcopus uoluerit.

Constantinus et Cono debent de feodo episcopi de seruicio xx et iiij panes et ij s. et j modium uini agnuatim. Si uero ipsi uineam uolunt facere, iij sol. debent reddere agnuatim, usque ad v annos, pro uino. Si autem uineam non faciunt, modium integrum debent reddere.

Apud Chomont ⁸ de feodo Cononis de Matrans est j lunaticos. Feodus de Manniaco ⁹ : Constantinus et confratres eius debent de placito secundum quod est de feodo et ij sol. et vj d. de porco et duos albos panes et anserem j et j quartanam uini et unam cuppam auene de seruicio. Est adhuc de feodo quedam uinea apud Constantinam, quam Constantinus /396/ et confratres eius debent colere; uinum dimidium accipit dnus; lides remanet cultoribus. Sunt etiam ix jugera terre, in quibus dnus accipit v^tam et decimam, exceptis iij, pro quibus datur ser(uicium). Petrus et Hudricus habent j lunaticum, in quo dnus accipit v^tam et ij panes et cuppam uini et cuppam auene. In isto autem lunatico accipit P. filius Hudrici militis quartam partem. Est etiam de feodo de Manniaco contamina de Cruce.

De feodo de Prela vj lunatici apud Cordul., pro quibus redduntur x et viij sol.; apud Constantinam, iij lunatici, pro quibus redduntur de unoquoque lunatico ij modii uini, uel si uinum deficit, redduntur pro ij modiis v sol.

Henri de Rarogne, évêque de Sion, vendit ce fief du Vully, à l’exception de ce qui avait été inféodé au seigneur de Rue et au comte de Genevois, à Pierre de Savoie, pour le prix de 182 marcs de bons sterlings, le 17 mai 1246. — Voy. Monum. hist. patr., Chart, tom. II, col. 1460, et Wurstemberger, Peter der Zweite, IV, N° 195. — Le Rôle que nous publions est nécessairement antérieur à cette vente.

32

Donations faites au chapitre de Sion par le vidomne Pierre.

1211

Archives de Valère, à Sion; Cartul, du XIII^e siècle, f. xj et xij; Ibid. f. 51 et 52.

Notum, etc., quod ego Petrus, Vicedominus Sedun., pro remedio anime mee et parentum meorum, si contingat me decedere absque legitimo herede ab uxore suscepto, ad /397/ mensam fratrum Sedun. ecclesie beate Marie seruiencium dedi possessiones infra nominatas: videlicet homines de Heruens, qui debent iiij lb. et x sol. per iiij^or annos, in quinto vero anno iiij^or lb. solummodo; homines meos de Heremencia, qui debent iiij^or lb. integras ¹ . Dedi etiam v sol. quos debet Johannes Vboz ² . Preterea dedi homines de Miserie, qui debent x sol.; et dedi homines de Es, qui debent xv sol. Sic autem dedi predicta, scilicet homines, seruicia, placita cum omni dominio quod in eis habebam, absque ulla retentione. Si uero contigerit me heredem habere legitimum, in predictis possessionibus lx^a sol. tantummodo post decessum meum assignaui. Quicquid autem contingat, incontinenti xx sol. assignaui nomine inuestiture. Preterea sciendum est quod si ego haberem heredem et heres premoreretur, dummodo in decessu meo heredem non haberem superstitem, predicta elemosina x lb. permaneat illibata, cum omni dominio et appendiciis suis, salua et integra in eternum. Factum est hoc publice in presentia multorum. Ut autem factum istud firmiter ³ obseruetur, ego Petrus, vicedominus Sedun., hanc car. fi. rogaui et t. adhibui quorum hec sunt nomina: Aymo, decanus, Willencus ⁴ , decanus, Petrus Branchiers, Anselmus de sancto Mauricio, Remundus de Contez, canonici Sedun.; Wllermus de Turre, Walterus de Vineis, Remundus de Pentala, Johannes de la Sagi, Petrus Bons, Petrus de Ecclesia de Heremenci. Si quis hanc cartam, etc. Ego Wllermus Otthonis ⁵ , uice Wllermi cancellarii et cantoris, hanc cartam scripsi, anno ab incarnatione Dni M°CC°XI°, Othone regnante, Landrico episcopante. /398/

Cet acte est reproduit deux fois dans le Cartulaire; la présente copie est faite sur celle qui se trouve aux f. xj et xij. Dans celle des f. 51 et 52 l’acte est rédigé à la troisième personne et il s’y trouve des variantes que je donne en notes. Les noms des témoins soulignés ne se trouvent pas dans la seconde copie.

33

Donations faites au chapitre de Sion par Aymon de Louèche, doyen de Sion.

(1206-1221)

Archives de Valère, à Sion.

Notum sit omnibus in Christo fidelibus quod ego Aimo, decanus Sedun., dono et concedo capitulo Sedun. agros meos de Bars, qui sunt de allodio meo, quorum medietatem emi a fratribus meis pro vj lb. mauriciensis monete, altera medietas cessit michi hereditario iure, dum ego et fratres mei hereditatem nostram diuideremus. Dono eciam et concedo capitulo Sedun. uineam que iacet aput Mura, quam titulo feudi possideo pro tribus solidis nomine placiti mutatione dni et tribus denariis nomine seruitii annuatim persoluendis. Hanc autem donationem tali conditione facio, ut singulis annis inter Pascha et Penthecosten, pro remedio anime mee et parentum meorum, fiat per manum capituli distributio panis et uini in pauperes, que uulgo dicitur dona. Ad confirmationem itaque predicte donationis, quam inconcussam et immutabilem uolo permanere, instrumento presenti sigillum dni Landrici tunc episcopi et sigillum capituli Sedun. feci apponi. /399/

Sceau de l’évêque: Evêque debout, crossé, mitré, bénissant; à sa droite, une épée, la pointe en bas. SIGILL LANDRICI SEDVNENSIS EPISCOPI.

Sceau du chapitre: Une église sur des rochers, tour à gauche; sur l’église: VALERIA. Autour: S CAPLI SEDVNENSIS ECCLIE.

34

Tous les chanoines de Sion doivent résider à Valère, à l’exception de quatre, qui sont chargés du service de l’église inférieure.

(1212-1216)

An. Jos. de Rivaz, Opera hist. XI, 99; ex archivio Valeriano; B. 138.

Sanctissimo patri ac dno I., Dei gratia summo Pontifici, Sedunensis ecclesia salutem et tam debitam quam deuotam subjectionem. Transsumptum constitutionis quam fecerunt patres nostri, videlicet B. Petrus, Tarantasiensis archiepiscopus, et Amedeus, Sedun. episcopus, cum universis clericis Sedun. ecclesie, quam et nos observare jurejurando tenemur, sanctitati vestre dignum duximus exhibere, et hec est forma jam dicte constitutionis.

B., Dei gratia Tharentasiensis ecclesie minister humilis, carte hujus auditoribus salutem in omnium Salvatore. Notificamus Deum timentibus quod per multas et diversas et varias necessitates constitutio talis facta fuit ab antiquo in Sedun. ecclesia de residentia clericorum apud Valeriam facienda. Cononici quidem Sedun. sacramento adstricti sunt apud Valeriam residentiam facere; quibus decedentibus eorum successores idem facere tenentur. Ut autem inferior /400/ ecclesia servitores habeat indeficientes, quatuor prebende nominate sunt officiis inferioris ecclesie deputate, quas non habeant nisi sacerdotes, vel qui infra coronam anni in sacerdotes valeant promoveri. Qui si se absentaverint et servire noluerint, prout debent, abjiciantur et alii substituantur. Nominate sunt quatuor prebende: prebenda Petri capellani, prebenda magistri Anselmi, prebenda Aymonis de Casaleto, prebenda prepositi de sancto Gaudentio. Ut autem constitutio memorata, que sub presentia nostra recitata est, consentiente venerabili fratre nostro Landrico tunc episcopo et capitulo, rata sit et firma et inconcussa maneat in posterum, auctoritate nostra dignum duximus eam confirmare et sigilli nostri munimine roborari.

Supplicamus itaque sanctitati vestre, pater reverendissime, quatenus hanc constitutionem tam honestam et plus quam dici potest nobis necessariam dignemini confirmare. Valeat sanctitas vestra in perpetuum.

Comme le texte l’indique, la première rédaction de cette ordonnance remonte à l’époque où Amédée occupait le siége épiscopal de Sion, et Pierre, le siége métropolitain de Tarentaise. Or, comme nous voyons ce dernier intervenir pour régler d’autres affaires du diocèse de Sion, en 1168 (voy. plus haut la charte N° 16), nous pouvons assigner approximativement la même date à cette ordonnance.
La seconde rédaction est faite sous l’épiscopat de Bernard, à Tarentaise, et de Landri, à Sion. Le premier fut évêque de 1212 à 1222, et le second de 1206 à 1236. D’un autre côté, nous voyons l’église de Sion demander la confirmation de cette ordonnance à un pape dont le nom commence par la lettre I. Ce ne peut être que Innocent III, qui mourut le 16 ou le 17 juillet 1216. Il faut ainsi placer cette seconde rédaction entre les années 1212 et 1216. /401/

35

Donations d’Aymon de Louèche, doyen de Sion, en faveur du chapitre.

1214

Archives de Valère, à Sion; Cartul. du XIII^e siècle, f. xxxvij.

C. de donatione facta ab Ay. decano Sedun., qui fuit de Leucha, capitulo Sedun.

Notum, etc., quod ego Aymo, decanus Sedun., dono pro remedio anime mee, post decessum meum, totum casamentum Anselmi de Chamoson, qui debet x s. nomine seruicii et ligium hominium et x sol. nomine placiti, tali conditione quod x sol. de seruicio distribuantur inter canonicos qui presentes intererunt exequiis meis. Dono eciam predicto capitulo duos homines meos ligios de Verneto, qui locus est apud Neinda, scilicet Petrum et Giroldum qui debent michi nomine seruicii et tallie annuatim xx sol. et viij den. Hanc donationem tali conditione facio quod xv sol. diuidantur inter canonicos Sedun. qui ad solempnitatem Ste Katherine uirginis apud Valeriam conuenerint, et ibidem vespertinis et matutinis officiis et missarum solempnis uoluerint interesse. Residuum predicti seruicii eadem die per manum capituli inter pauperes diuidatur. Fidelitas predictorum hominum, cum placito et quicquid emolumenti ab hominibus iuste percipitur, ad capitulum pertineat. Dono eciam ius quod habeo in feodo Stephani de Chamoson, qui debet michi iiij^or sol. nomine placiti et iiij^or sol. nomine seruicii in /402/ Pascha, ad ministrandum lumen vnius lampadis ante altare apud Valeriam, quod in honore S^ti Michaelis et S^ti Mauricii est consecratum. Adicio hiis iiij^or solidis xij den. quos debent in Purificatione beate Uirginis Martinus et Johannes fratres de Ecclesia apud Neynda. Actum publice in presentia multorum. Ego Aymo decanus hanc car. fi. rogaui et testes adhibui, quorum hec sunt nomina: Jordanus sacerdos, Petrus Branchies, Johannes Rodulphi, Anselmus, Giroldus, Guigo, Boso, Jacobus. Si quis hanc car. etc. Ego Wllermus, uice Wllermi cantoris et cancellarii, hanc cartam scripsi, anno ab incarnatione Dni millesimo ducentesimo XIIII, Frederico regnante et Landrico episcopante.

36

Accord entre Landri, évêque de Sion, et l’abbaye de St. Maurice d’Agaune au sujet des aides que l’évêque demandait aux chapelains des églises de l’abbaye et de la charge d’âmes.

Martigny, 1215, 11 septembre.

Archives de Valère, à Sion; B. 119.

Notum sit omnibus presentibus et futuris quod controuersia que uertebatur inter dnum L., episcopum Sedun., et ecclesiam Agaunensem super curis animarum et auxiliis que idem episcopus iturus ad concilium Romanum a capellanis ecclesiarum sancti Mauricii exigebat, mediantibus uiris uenerabilibus et discretis dno Jacobo, episcopo Augustensi, C., preposito, et W., thesaurario Lausannensibus, et /403/ Willenco, decano Sedun., et B., canonico Agaunensi, sopita est in hunc modum. Eadem ecclesia Agaunensis personas ydoneas in ecclesiis sibi subiectis instituet, quibus episcopus Sedunensis sibi representatis curam animarum concedet, cessantibus imperpetuum omnibus exactionibus uel auxiliis que a capellanis predictarum ecclesiarum, intuitu concilii generalis uel alia ratione, peti possent ab episcopo Sedun., saluis consuetudinibus hospitii quas idem episcopus habere dinoscitur super ecclesia sancti Sigismundi, scilicet domum capellani, ignem, lectos, porros, oleum, candelas, et hec omnia dno Sedun., quotienscumque ibidem sibi hospitium habere placuerit, iuxta modum exhibenda; sed et idem capellanus ad necessaria dni episcopi quod opus fuerit, ut uulgo dicitur, per manum suam accipiat et quod acceperit dns Sedunensis persoluat diligenter. A cathedratico autem i. ab his que nomine auxilii dns episcopus a suis exigere solet sacerdotibus, predictus capellanus liber penitus permaneat. Recipiet autem idem capellanus sancti Sigismundi curam animarum ab episcopo Sedun., et decanum ad synodum recipiet, et tres procurationes ei faciet, et ad synodum episcopi ire tenebitur. Capellanus S^ti Mauricii de Alio decanum ad synodum recipiet, et duas procurationes cum capellano S^ti Jacobi de Alio faciet, et ad synodum episcopi ire tenebitur, et tres libras piperis annuatim pro eadem ecclesia capitulo Sedun. exsoluet ad libram xj unciarum. Capellanus ecclesie de Olons recipiet curam ab episcopo, et decanum ad synodum recipiet, et duas procurationes ei faciet, et ad synodum episcopi ire tenebitur. Capellanus de Bagnes idem per omnia quod capellanus de Olons. Capellanus de Vilueio ¹ recipiet /404/ curam animarum ab episcopo, et debet unam procurationem decano Sedun., et ad synodum episcopi ire tenebitur. Capellanus de Plano Contesio recipit curam animarum ab episcopo, et ad synodum episcopi ire tenebitur et ad synodum decani que congregatur apud Sanctum Seuerinum de Contesio, et unam procurationem ei faciet. Ratione autem criminis poterit idem episcopus predictos capellanos, canonica monitione premissa, suspendere, excommunicare et alias canonice punire, si se non correxerint, excepta pecunaria pena. Tenentur autem predicti capellani synodalia mandata episcopi uel decani seruare et sentencias interdicti uel excommunicationis tam episcopi quam capituli et decani canonice latas in quempiam custodire. His contenti debent esse episcopus Sedun., capitulum et decanus circa omnes ecclesias et capellanos sancti Mauritii Agaunensis. His etiam adicimus quod priuilegium exemptionis felicis memorie Alexandri pape ¹ , quod ratione eiusdem controuersie ab ecclesia S^ti Mauritii exibitum fuit in medium ab eodem episcopo et capitulo Sedun., fuit in omnibus approbatum. Actum est hoc anno ab incarnatione Dni M°CC°XV°, tercio idus septembris, sub Innocentio papa et Frederico rege, apud Martiniacum. Ad memoriam et testimonium huius facti appositum est huic scripto sigillum abbatis et capituli Agaunensis. Ego Jacobus, episcopus Augustensis, ad testimonium huius facti sigillum meum apposui. Ego Cono, prepositus Lausannensis, sigillum meum apposui. Ego Willermus, thesaurarius Lausannensis, sigillum meum apposui. Ego Willencus, decanus Sedunensis, sigillum meum apposui. /405/

Il ne reste que trois sceaux: 1° Grand sceau rond: un cavalier avec bouclier, casque et bannière, † S. M. LEGIONS THEBEE DVX.
2° Evêque crossé, mitré, bénissant. … RATUS AVGVSTENSIS EPISCOPVS.
3° Abbé crossé, mitré, tenant un livre de la main gauche. † S. AIMONIS ABBIS ECCLE AGAVNENSIS.

37

Pierre de la Tour vend au chapitre de Sion tout ce qu’il possède à Anchet pour le prix de 60 livres.

1218

Archives de Valère, à Sion, S. 125.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod ego Petrus de Turre, laudatione patris mei Aimonis et vxoris mee Agnetis, uendidi pro lx libris mauriciensium et penitus finaui capitulo Sedun. quicquid iuris habebam in uilla que dicitur Anset ¹ , tam in hominibus, quam in possessionibus, ubicunque iacent, siue apud Nyu ² , siue alibi, preter feodum Jacobi militis de Sirro, quod iacet apud Nyu. Actum publice in presentia multorum. Ego Petrus hanc cartam fieri rogaui, et testes adhibui, quorum hec sunt nomina. Landricus episcopus, Rodulfus miles de Turre, Aimo, Willencus, decani, Aimo, Reimundus, Jacobus de Granies, canonici Sedun., Willermus de Grimisols, Willermus de Caldana, Johannes /406/ Uboldi, Johannes de Uesbia, milites, Petrus de Aniuesio, Otto Rufus et multi alii. Si quis hanc cartam infringere attemptauerit maledictionem Dei omnipotentis incurrat et lx lb. cum obulo aureo regie potestati persoluat. Ego Willermus, vice Willermi cantoris et cancellarii, hanc cartam scripsi, anno ab incarnatione Dni M°CC°XVIII°, Frederico regnante, Landrico episcopante.

38

Aymon de Louèche, doyen de Sion, et le clerc Guy donnent 60 livres au chapitre de Sion.

1219

Archives de Valère, à Sion; S. 124.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod ego Aimo, Sedun. decanus, et ego Gvido clericus dedimus Sedun. capitulo lx libras mauriciensium ad emendam uillam que uocatur Anset cum suis appendiciis, tali conditione quod pro me Aimone diuidantur l solidi, anniuersaria die obitus mei, inter eos qui intererunt exequiis meis, id est officio uigilie et officio misse; cuicunque alterum istorum defuerit nichil penitus recipiat, nisi prepeditus fuerit inequalitate sui corpusculi. Pro me uero Gvidone diuidantur xxx solidi, anniuersaria die obitus mei, eodem prorsus modo et tali ut supra dictum est. xx uero sol. distribuantur eadem die inter pauperes pro remedio anime mee, ea distributione que uulgo uocatur dona. Factum est hoc totum in presentia capituli. Ego /407/ Aimo, decanus, rogante Gvidone predicto hanc cartam fieri rogaui et testes adhibui quorum hec sunt nomina: Willencus, decanus, Jordanus, Willermus Ottonis, canonici et sacerdotes, Johannes Rodulphi, Giroldus de Menniez, canonici et diaconi, Gvigo, Jacobus de Granies, Reimundus de Contegio, canonici et subdiaconi. Interfuerunt etiam alii canonici qui tunc aderant presentes. Si quis hanc cartam infringere attemptauerit, maledictionem Dei omnipotentis incurrat et lx libras cum obulo aureo regie potestati persoluat. Ego Willermus, uice Willermi cantoris et cancellarii, hanc cartam scripsi, anno ab incarnatione Dni M°CC°XVIII°, Friderico regnante, Landrico episcopante.

39

Guillaume, chapelain de Moerell, déclare que les églises de Grengiols et de Moerell lui ont été conférées par Seguin de Granges, doyen de Sion.

(1222-1232)

Archives de Valère, à Sion; A. 96.

L., sola miseratione diuina Sedun. ecclesie minister humilis, omnibus in Christo renatis presens scriptum inspicientibus salutem in uero salutari. Notum facimus uobis quod Willermus, capellanus de Morgi, in presencia nostra apud Sedunum iuxta ecclesiam inferiorem, confessus fuit quod Seguinus de Granges, decanus Sedun., bone memorie, contulerat ecclesias de Morgi et de Griniruel eidem Willermo et /408/ eum in eisdem ecclesiis instituerat seruitorem et rectorem. Confessus fuit eciam predictus Willermus quod nomine supradicti Seguini, felicis memorie, decani Sedun., dictas ecclesias possidebat et regebat. Huic autem confessioni interfuerunt Boso de Granges, Willencus de Uentona, decani, Willermus capellanus, Willermus Othonis, Reimondus de Conteiz, Jacobus de Granges, canonici Sedun.

Sceau ovale: évêque debout, crossé, mitré, bénissant; à sa droite un glaive la pointe en bas. † SIGILL LANDRICI SEDVNENSIS EPISCOPI.

40

Aymon de Faucigny et Humbert de Villette promettent de s’aider au maintien de la paix conclue entre Thomas, comte de Savoie, et l’évêque de Sion.

1224.

Archives de Valère, à Sion.

Herluinus, diuina prouidentia sancte Tarent. ecclesie minister humilis, omnibus ad quos littere presentes peruenerint salutem in uero salutari. Notum facimus omnibus presens scriptum inspecturis quod, ad preces et mandatum dni Th. comitis Sabaudie, dnus Aimo de Fucigniaco et dnus Vnbertus de Uileta iurauerunt et promiserunt, data fide in manu nostra, quod bona fide dabunt auxilium et consilium et operam, ut pax quam fecit dicitis Th. comes Sabaudie episcopo et ecclesie Sedunensi, perpetuis temporibus /409/ inuiolabiliter obseruetur. Factum est hoc anno Dni millesimo CC° vicesimo quarto.

Sceau ovale: évêque debout, crossé, mitré, bénissant † S HERLVINI TARENTASIEN ARCHIEPI.

41

Ermengar, veuve de Pierre de Vico, et Alis, veuve de Guy, fils du dit Pierre, payent à Aymon de Savoie ce que l’évêque Landri devait au même Pierre.

(v. 1224.)

Archives de Valère, à Sion.

Reverendo patri ac dno L., Dei gratia Sedun. episcopo, P., prior sancti Mauricii, salutem in Dno. Sciatis quod Ermengar, quondam uxor P. de Uico, et Alis, quondam uxor Guidonis filii predicti P., soluerunt in manu Ay., filii illustris comitis Sabaudie, penitus ea que predicto P. de Uico debebatis. Huic autem solutioni interfuimus et quidam canonici nostri nobiscum, s. Nicolaus magister, Maur., Anselmus, Lambertus, W. de Ponte, Jacobus, W. et quidam alii, S. sacrista de Alio, P. de Amaysino, P. de Conteys, Vldricus castellanus de Chilon.

Ce titre et le suivant sont sans date, mais l’époque où vécurent les personnes qui y sont nommées nous en donne la date approximative. Ulric, châtelain de Chillon, paraît dans l’accord conclu entre l’évêque Landri et Thomas, comte de Savoie, en 1224; quatre ans plus tard, Ulric était /410/ remplacé par un autre châtelain. ( Voy. Mém. et Doc. rom., VIII, Notice sur Chillon, pag. 23.) — Dans le second titre, le châtelain Ulric n’est pas nommé, mais le contenu montre qu’il a dû être fait vers le même temps.

42

Aymon de Savoie déclare avoir reçu 78 livres de l’évêque Landri, qui les devait à Pierre de Larua.

(v. 1224.)

Archives de Valère, à Sion.

Aymo filius comitis Sabaudie omnibus presentes litteras inspecturis salutem in uero salutari. Vniuersitati uestre notum facio quod dnus Landricus, episcopus Sedun., omne debitum quod debebat Petro de Larua ¹ , videlicet lxxviij lb. mauric., michi persoluit, et ego promisi et promitto bona fide et teneor et ad hoc me obligo dictum dnum Landricum, episcopum Sedun., et successores eius, erga dnum comitem patrem meum et suos et erga heredes dicti Petri de Larua et successores eius, tam natos quam nascituros, indempnes perpetuo conseruare./411/

43

Donations faites à l’église de Sion par Boson de Sierre, chanoine et sacristain.

1226.

Archives de Valère, à Sion; Cartul, du XIII^e siècle, f. 43.

C. de v sol. datis a Bosone sacrista, item v sol. pro lampade apud Uertro, super casamento Vldrici de Morgi.

Notum, etc., quod ego Boso de Sirro, canonicus Sedun., dedi in elemosinam pro remissione peccatorum meorum ecclesie Sedun. v sol., de quibus luminare unius lampadis annuatim ministretur altari sancte Katherine. Assignaui autem istos v sol. apud Vertrum, super casamento Vldrici de Morgi et super quodam uiridario et super quodam campo. Debet autem soluere predictus Vldricus istos v sol. annuatim in festo augusti, et si non solueret eadem die, postea teneretur soluere duplos. Preterea dedi ecclesie Sedun. post decessum meum quicquid iuris habebam in uilla de Nas, scilicet feodum Vldrici Brunet et confratrum suorum et hominium ligium quod debet idem Vldricus Brunet. Si autem uellem aliter ordinare ad utilitatem ecclesie in voluntate mea esset, et si alio modo non ordinarem, in anniuersario meo diuidetur presentibus canonicis quicquid a predicto feodo perciperetur. Preterea dedi xij denarios quos michi debent Petrus dol Metein de Cardona et nepotes sui, et placitum similiter, ad emendum annuatim vnam libram cere ad opus /412/ altaris S^ti Michaelis. Hoc actum est publice in presentia multorum. Ego Boso de Sirro hanc cartam fieri rogaui et testes adhibui quorum hec sunt nomina: Boso, decanus, Aymo, cantor, Jordanus, Aymo de Leuca, Gregorius, Jacobus de Sallons, Johannes, Jacobus de Granges. Si quis hanc car. etc. Ego Aymo de Uentona, cantor et cancellarius, hanc cartam scribi feci, anno ab incarnatione Dni M°CC°XX°VI°, Frederico imperante, Landrico episcopante.

44

Chabert et Aymon de la Tour-Morestel donnent tout ce qu’ils possèdent dans le château et le district de Granges à l’évêque Landri, qui le leur rend en fief.

1226.

An. Jos. de Rivaz, Opera hist. XI, 219; ex archivio Agaunensi, Livre dit de la val d’Illiés, pag. 75.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod Chalbertus de Mar ¹ , Aymo frater ejus, laudatione Margarete matris eorum, dederunt et donaverunt dno Landrico, episcopo Sedun. ecclesie, totam terram et quidquid habebant vel possidebant in castro et in districtu de Granges, tam in pratis quam in /413/ campis tam in vineis quam in hominibus et domibus. Predictus autem Landricus, de consensu capituli Sedun., dedit eis in feudum totam predictam terram et quidquid juris ei concesserant in predicto castro et in districtu de Granges, ita quod alter eorum tenetur ei facere hominium ligium pro jam nominata terra. Hoc actum est publice in presentia multorum. Chalbertus et Aymo hanc cartam fieri rogaverunt et testes adhibuerunt quorum hec sunt nomina: Boso, decanus de Valeria, Wilelmus, decanus, Aymo, cantor, Remundus de Contegio, Jacobus de Granges, Boso de Sirro, canonici Sedun., Petrus Saltherus, Aymo minister, Willelmus Cocus, Rodulphus de Chavey. Si quis, etc. Ego Ludovicus, vice Aymonis de Ventona cancellarii et cantoris, hanc cartam scripsi anno ab incarnatione Dni M.CC.XX.VI, Frederico regnante, Landrico episcopante.

45

Rodolphe d’Aigle, sacristain de l’église de Sion, et son frère Guillaume, vendent à Amédée, chevalier de Rarogne et à son frère Henri, chanoine de Sion, tous les droits qu’ils ont de Louèche en amont, à l’exception de la Sénéchaussée.

1227.

Archives de Valère, à Sion.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod Rodulphus de Alio, sacrista Sedun. ecclesie, et Willermus frater eius uendiderunt et finauerunt Amedeo militi de Rarognia et Henrico fratri suo, canonico Sedun., et heredibus eorum, pro lxx^ta /414/ iij libris quidquid iuris habebant a Leuca et supra preter ius seneschalcie. Hoc actum est publice in presencia multorum. Rodulphus et Willermus fratres hanc cartam fieri rogauerunt et testes adhibuerunt quorum hec sunt nomina: Walterus de Chouson, canonicus Sedun., Nicholaus, clericus, Petrus de Sirro, miles de Leuca, Anselmus de Arduno, Chono de Aragnon, Petrus Bucca, Willermus Cocus, Albertus de Lagien, Johannes, maior de Vernamiesia. Si quis hanc cartam infringere attemptauerit, maledictionem Dei omnipotentis incurrat et lx lb. cum obulo aureo regie potestati persoluat. Ego Aymo de Ventona, cantor et cancellarius, hanc cartam feci scribi, anno ab incarnatione Dni M°CC°XX° VII°, Frederico imperante, Landrico episcopante.

46

Donations faites au chapitre de Sion par le doyen Boson de Granges.

1228.

Archives de Valère, à Sion; original et cartul. du XIII^e siècle, f. xxiiij.

C. de dono facto a Bosone de Granges, decano, capitulo Sedun.

Notum, etc., quod ego Boso de Granges, decanus Sedun., dedi et concessi, pro remedio anime mee et parentum meorum, capitulo Sedun. ecclesiam de Griniruel, cum capella de Morgi, cum appendiciis suis, quarum ecclesiarum ad nos pertinebat patronatus. Dedi etiam pro remedio anime mee /415/ ecclesie de Griniruel totam decimam cum appendiciis suis, quam acquisiui a Giroldo de Ardun et ab heredibus, ad quos dicta decima pertinebat, ut exinde persona cuius fuerit ecclesia de Griniruel persoluat ecclesie Sedun. singulis annis in natali Dni iiij libras. Item dedi ecclesie Sedun. campum de Bramosio et xij sol. censuales apud Heis et uineas de Leuca, apud Diogni xviij fischilinos siliginis et medietatem vnius modii vini ad mensuram de Granges, virgultum de Glauinei, vineam sub Saxo et duo prata in Campo sicco, quorum vnum habetur in feodum ab episcopo, alterum a canonica. Dedi etiam x sol. censuales, quos debet Petrus de Chermignon, de quibus Hersenz debet eidem P. xij den. seruicii. Item dedi tres partes tercie partis decime de Syro, que me contingebant, scilicet xxj fischilinos siliginis ad mensuram de Leuca, alpem de Jargez et emolumentum quod ex ea prouenit, excepto uno seracio quod competit G. fratri meo. Hanc autem supradictam donationem feci conditione tali, ut canonici qui meis intererunt exequiis et misse die anniuersarii mei denarios inter se diuidant pro sue arbitrio uoluntatis, et x sol. diuidantur sacerdotibus qui in eadem die missas celebrauerint ob mee anime recordationem. Alioquin totum irrito factum meum. Dedi etiam ecclesie beati Theodoli vij sextarios uini censuales et x den. de seruicio, quos debet Thiecha de Granges, ut inde lampas ibi perpetuo ministretur. Dedi etiam ecclesie de Grona et ecclesie beati Stephani de Granges vj fischilinos frumenti censuales. Actum publice. Ego Boso, decanus, hanc cartam fieri rogaui et testes adhibui quorum hec sunt nomina: Jordanus, Wllermus, Wllermus, Gregorius, sacerdotes, Walterus, Jacobus, Remundus, canonici Sedun. Si quis hanc cartam, etc. Ego Willermus, uice Aymonis cancellarii et cantoris, hanc /416/ cartam scripsi, anno ab incarnatione Dni M°. CC°. XX°. VIII°, Landrico episcopante, Frederico imperante.

47

Guillaume d’Ayent se rend vassal de l’évêque de Sion.

1229.

Archives de la famille de Torrenté à Sion; Hommagia de Leuca, de Nares, etc.
(Codex papir. sæc. XIV desinentis).
An. Jos. de Rivaz, Oper. histor. XI, 256; ex archivio Agaunensi, livre dit de la val d’Illiés, pag. 72.

Nouerint vniuersi presentem scripturam inspecturi quod ita actum est inter Landricum, episcopum Sedun., ex vna parte, et Willermum de Ayent, filium dni Amedei, ex altera. Idem Willermus accepit in feudum ab eodem episcopo domum suam de Ayent, scilicet turrim maiorem, que erat allodium suum, et quicquid allodii sui habebat idem Willermus in castro de Ayent; et pro isto toto allodio de castro de Ayent debet dictus Willermus eidem episcopo reddere filium suum hominem ligium, qui recepit ab eodem episcopo in feudum predictum allodium. Propter hoc dictus episcopus assignauit prefato Willermo c solidos in feudum censuales, lx solidos in casamento donni Willermeti Daez, quod casamentum debet legietatem, et xx sol. in casamento Sallomee de Sarqueno, et xx sol. in casamento Giroldi Exchery. Adiectum fuit postmodum quod filius dicti Willermi et heredes ipsius, pro supradicta domo et allodio quod habebant in castro de Ayent, /417/ et pro centum sol. sibi datis ab episcopo, debent semper facere legietatem episcopo Sedun., qui pro tempore fuerit. Debent etiam eidem episcopo reddere dictam turrim de Ayent, quotienscumque eis requisierit, pro vtilitate seu necessitate ecclesie, ut inde possit facere pacem et guerram et ponere ibi custodes suos. Et dictus Willermus siue heredes ipsius cum familia et seruientibus suis in eadem domo maneant cum eis, ita tamen quod episcopus debet seruare sacramentum castri illis qui ante hoc juraverant, et cessante necessitate ecclesie, bona fide et tanquam homini suo ligio debet illi restituere turrim et domum. Item adiectum fuit quod si forte in eadem domo non esset nisi vnicus filius, quod debeat hominium ligium dno Willermo de Turre et heredibus suis, possit illud facere et salua fidelitate ipsius esset homo episcopi et faceret seruitium tanquam ligius, ita quod cito esset ibi alius heres, faceret legietatem episcopo. (Promisit etiam dictus episcopus, pro se et successoribus suis, quod eumdem Willermum et heredes ejus juvaret tanquam hominem suum ligium pro posse suo modis omnibus contra omnes ¹ .) Promisit etiam dicto Willermo quod juuaret ipsum pro posse suo, ne turris fieret quam dnus Petrus de Turre in castro de Ayent facere intendebat. Viceuersa dictus Willermus pro se et heredibus suis promisit juuare dnum episcopum et ecclesiam Sedun. pro posse suo contra omnes, saluo honore. Hoc totum laudauit ex vna parte capitulum Sedun., ex altera autem parte laudauerunt fratres dicti Willermi, (Amedeus), Chono, Aymo, et Agnes soror eorum, et Beatrix eorum mater, et Helizabeth uxor /418/ predicti dni Willermi, cum Amedeo filio suo. Hoc actum est publice in presentia multorum. Dnus episcopus et Willermus inde cirograffum fieri preceperunt et testes apposuerunt quorum hec sunt nomina: Jacobus de Graillie, Willermus Ottonis, canonici Sedun., Rodulphus de Monjouet, Willermus de Fruentia, milites, Ay. de Lyon, minister episcopi. Et ego Willermus, vice Aymonis de Venthona cantoris et cancellarii Sedun., ad preces vtriusque partis et mandatum, hoc cirograffum scripsi, anno ab incarnatione Dni M°.CC°.XX°.IX°, Frederico imperante, Landrico episcopante.

48

Accord entre Landri, évêque de Sion, et Aymon de Savoie, au sujet des châteaux de Montorge et de Soye et de quelques autres difficultés.

La Morge, 1233, 18 mai.

Archives de Valère, à Sion. — Gallia Christ. XII, instr. pag. 502.— Furrer, III, 67.

Nouerint uniuersi presentes litteras inspecturi quod discordia que uertebatur inter ven. patrem L., episcopum, et ecclesiam Sedun., ex una parte, et nobilem virum Aymonem, quondam filium comitis Sabaudie, ex altera, per manum ven. viri W., Dei gratia procuratoris ecclesie Valent., sopita est in hunc modum. Aymo recognouit quod castrum de Monte ordeo est in territorio et proprietate ecclesie Sedun.; sed quia Aymo illud bastiuerat, propter reuerenciam /419/ et honorem ipsius ecclesia (lege ecclesie) debet illud destruere. Si uero ecclesia probauerit per duos testes quod pons de la Ratina ab utraque parte sit in territorio ecclesie Sedun., Aymo debet illum destruere. Castrum uero de Seya in pace remanet libere et absolute ecclesie Sedun. Item querelam quam faciebat Aymo dno episcopo Sedun. de mercatoribus lumbardis, quos ceperant seruientes ipsius Aymonis, guerpiuit et remisit episcopo et ecclesie Sedun. Item querelam quam faciebant homines de Chamoysum de rebus ibi amissis remisit idem episcopus, et finauit Ay. et suis pro se et pro hominibus eiusdem loci, promittens quod faciet remitti ab eisdem hominibus. Dampna uero per guerram facta partibus ad inuicem sunt remissa, ita quod de cetero questio nullatenus possit moueri. Pro pace autem predicta ad inuicem tenenda, fecerunt partes sibi in casuram nomine pene xx lb. maur. in redditibus annuis, que debent assignari ad arbitrium Jacobi de Grellye et castellani de Chilliun, ita quod si altera pars contra predictam pacem ueniret, et requisita, post cognicionem factam ab arbitris communiter electis, secundum quod in antiquis pactis continetur, infra xl dies nollet emendare, illas xx lb. in redditibus annuis amitteret et parti alteri cederet. Insuper sepe dictus Ay. et Petrus, prepositus Augustensis, promiserunt quod pacem istam a fratribus suis facerent approbari. Quod si facere nollet aliquis ipsorum et super hoc ecclesiam molestaret, ipse Ay. promisit quod super hoc ecclesiam defensaret. Actum est eciam inter partes quod antiqua pacta habita inter comitatum et ecclesiam illesa seruentur inter episcopum et ecclesiam et Aymonem. Hec autem seruare et tenere iurauit sepe dictus Aymo, iurauerunt eciam Petrus, prepositus Augustensis, castellani de Sallun et de Chilliun, et ex /420/ parte episcopi in animam ipsius vicedominus iurauit et maior Sedun., Petrus de Turre, dnus Amedeus de Rarongnia, maior de Aragnun et castellanus de Martigniaco, quod bona fide curabunt et laborabunt ut pax ista, sicut dictum est, inuiolabiliter obseruetur. Promiserunt eciam dnus episcopus et Ay. quod si mutarent castellanos predictos, iurare facerent substitutos, quando requisiti essent, sicuti alii iurauerunt. Hec autem omnia supradicta facta sunt de uoluntate et consensu capituli Sedun., et ut rata permaneant in futurum, sigillis predictorum episcopi et capituli Sedun., Willermi, procuratoris ecclesie Valent., et Aymonis munita sunt et signata. Actum juxta Morge, anno Dni millesimo ducentesimo tricesimo tercio, XV kl. junii.

Il ne reste que des fragments des sceaux.

49

Accord entre Landri, évêque de Sion, et Aymon de Savoie, au sujet des régales et du fief de Chillon.

La Morge, 1233, 18 mai.

Archives de Valère, à Sion; B. 42.— Historiæ patriæ mon. tom. II, chart. 1381 ¹ .

Nouerint vniuersi presentes litteras inspecturi quod discordia que uertebatur inter venerabilem patrem L., /421/ episcopum, et ecclesiam Sedun., ex una parte, et nobilem virum Aymonem, quondam filium comitis Sabaudie, ex altera, per manum ven. viri W., Dei gratia procuratoris ecclesie Valent., sopita est in hunc modum. Episcopus Sedun. regalia recepit a dicto Aymone, sicut predecessores sui a comitibus Sabaudie recipere consueuerunt. Aymo uero feodum de Chillon et quicquid est de feodo recepit et recognouit ab eodem episcopo, sicut predecessores sui facere consueuerunt. Item actum est inter partes quod si Amedeus, comes Sabaudie, uel aliquis de fratribus eiusdem moueret ecclesie super hiis questionem, uel faceret guerram, Aymo tenetur se opponere pro ecclesia et tenere placita uel facere guerram infra diocesim Sedun. Si uero dictus Ay. predicta non attenderet uel conseruaret, et monitus infra xl dies non emendaret, dedit in pena et guerpiuit ecclesie Sedun. libere et absolute feoda Giroldi de Turre, Petri de Turre et dni Amedei de Raronia, de consensu et uoluntate eorundem. Cum autem Amedeus, comes Sabaudie, quod actum est inter Aymonem fratrem suum et ecclesiam Sedun. super regalibus et super feodo de Chillon laudauerit et approbauerit et litteras de rato dederit, pena predicta de feudis cessabit et nulla erit. Hec autem omnia supradicta facta sunt de uoluntate et consensu capituli Sedun.; et ut rata permaneant in futurum, sigilla predictorum L., episcopi, et capituli Sedun., W., procuratoris Valent., et Aymonis munita sunt et signata. Actum iuxta Morgi, anno Dni M°CC°XXX° tercio, XV kl. junii.

Il n’y a ni sceaux, ni apparence qu’il y en ait eu; ce n’est donc probablement pas l’acte original, quoique l’écriture soit de cette époque. /422/

50

Accord entre les frères Henri, Rodolphe et Jean, d’une part, et Amédée et Ulric de Rarogne, d’autre part, au sujet des vidomnats de Louèche et de Rarogne.

Sion 1235, 15 janvier.

Archives de Valère, à Sion.

Nouerint omnes tam presentes quam posteri quod discordia que uertebatur inter Henricum, cantorem Sedun., Rodulphum et Johannem fratres, ex una parte, et dnum Amedeum et Vldricum fratres eorum, ex altera, super partibus quas fecerant de vicedominatu de Leuca et vicedominatu de Raronia, consilio amicorum suorum, taliter est sopita, quod vicedominatus de Raronia et omnis jurisdictio castellanie eiusdem loci, sicuti pater eorum habebat, est una pars, tali modo quod omnes illi qui habent de mansu debent stare juri coram vicedomino per totum annum, et seruicia que debentur in placito generali debet recipere maior ad opus vicedomni et remanent vicedomino, preter ea que sunt infeodata. Similiter maior debet recipere fideiussores de omnibus querimoniis et recuperare jura vicedomni et sua. Excipiuntur tamen omnes casarii et omnes homines serui in contrata illa, tali forma quod unusquisque casarius qui non habet de mansu debet stare juri coram domino cuius casarius est. Si uero habet de mansu, debet stare juri coram vicedomino, sicut alii mansuarii, et vicedominus tam illi, si actor fuerit, tam conquerenti debet facere bona fide /423/ quod justum fuerit. Sed quicquid banni, uel frauerie, uel plane clame acciderit, remanebit dno cuius casarius est, preter ius maioris. Et sciendum quod si casarii de cetero emerent de mansu qui non pertineat ad eos ex hereditate, nisi habeant qui possit eis garentire pro seruicio et placito, debent integre respondere vicedomino, sicut et hii qui non sunt casarii, quousque dnus eorum compellat eos dimittere. De hominibus ita dictum est: si uero habent de mansu, debent stare juri coram dno cui astricti sunt hominio. Si uero haberint de mansu, faciant sicut supra dictum est de casariis. Si etiam aliquis mansuarius omnino mansum relinqueret uel uenderet, et unusquisque qui nulli fratrum astrictus esset hominio, libere potest facere hominium cui uult de fratribus, saluo jure mansus. Sunt autem isti homines qui excepti sunt ad manum dni Amedei et Vldrici: Warnerus, Henricus …, Anselmus de Vnderbechen, Matheus de Viridano, Willi Truca, Willi Bouonet, Salterus, Anselmus Vberbach, Petrus Inego, Corbayes, Roedegerius, Petrus Sandere, Willermus filius Georgii. Ex altera parte ad manum cantoris et fratrum suorum Johannis et Rodulphi sunt excepti Johannes de Guura, Ludoycus Agathe, Amedeus filius Matel, Vldricus frater eius et liberi Rodulphi fratris sui, si noluerint dimittere mansum, Anselmus filius Mathei ministri, Vldricus Bouonet, Zwiuel et filius Cononis sub Saxo, Burcardus de Cumba, Petrus filius Perrete, Willermus Inego, Willermus frater Michaelis de sancto Germano. Preterea maior debet facere vicedomino omnia usagia que faciunt maiores, preter receptum et alia usagia que debet ratione feodi. Et salterus similiter. Si forte contingeret quod dnus episcopus uellet aliquos clientes, vicedominus ad consilium fratrum suorum et maioris et salteri et /424/ etiam aliquorum aliorum debet facere talliam inter mansuarios ad opus illorum, sicut consuetum est; et si quid meliorare potest de iure consilio eorumdem. Preterea si aliquis de fratribus emeret de mansu, debet facere integre usagia episcopi et maioris et vicedomni, preter bannos et frauerias et planas clamas, quas non tenentur dare vicedomino, quamdiu habet de mansu. Si autem alii infeodaret, ille integre teneretur facere usagia que debet mansus. Et ut hoc ratum et stabile perseueret, rogauerunt inde cyrographum fieri et testes apponi qui sic uocantur: Aymo, decanus de Ventona, Jocelinus de Castello, Aymo de Turre, Rodulphus de Moniouet, Willermus de Ventona, Johannes et Jacobus de Viegi. Ego autem Vldricus clericus, vice supradicti Henrici cantoris, hoc cyrographum scripsi. Cui si quis contraire uoluerit, maledictionem Dei incurrat et lx lb. cum obulo aurea regie potestati persoluat. Actum Seduni, M°CC°XXX°V°, XVIII° kl. februarii, Frederico imperante, Landrico episcopante.

51

Statuts faits par l’évêque Landri, les chanoines, le vidomne et le maire de Sion, suivis d’une information sur les usages observés dans la vente des fiefs.

(1206-1236.)

An. Jos. de Rivaz, Opera histor. XI, 167; ex collectione variorum instrumentorum quam asservat familia Gagnioz de Martigniaco; et ex archivio Agaun., livre dit de la val d’Illiés ¹ .

De consilio dni Landrici episcopi et canonicorum et vicedomini Sedun. et dominorum de Turre, statutum fuit et /425/ recordatum apud Sedunum quod undequaque veniant habitatores in civitate Sedun., si per annum et diem manserint sine reclamatione alicujus, aut cujuscumque feudum recipiant, homines sint episcopi et sibi primo et principaliter tenentur obedire propter regaliam, quam alicui alii domino. Et quam primo venit habitator, primo debeat petere feudum vel casamentum ab episcopo; nec debet recipere ab alio, si episcopus voluerit sibi dare.

Item recordatum est quod nullus debet habere in civitate commendatatios, nisi solus episcopus, si voluerit eos recipere.

Item si aliquis in civitate habuerit feudum ab alio quam ab episcopo, et dominus feudi voluerit ei injuriari, vel exactionem facere propter feudum, episcopus debet eum defendere tali modo, et eum mittere responsurum coram dno feudi; et si non possunt concordari, et si feudatarius fuerit in culpa vel non, serviat prout debet accipere in feudo; si autem serviat debito modo, et dnus voluerit excedere modum, exactiones et injurias in ipso faciendo, episcopus debet eum defendere et manutenere in jure suo. Et si feudatarius propter molestias et exactiones dni voluerit relinquere feudum, corpus et res ejus remanent salva pro defensione episcopi.

Item si quis offenderit episcopum infra bannos hujus ville, episcopus saltem eum monere debet semel, bis, ter, ut pareat juri, et si noluerit dare fidejussorem, vel non potuerit, primo dictus episcopus debet post xl dies eum impignorare in pascuis, et si nihil habuerit in pascuis, debet accipere mobilia domus sue, et si non habeat mobilia, debet diruere frestam domus sue. Quod si nec sic paruerit juri, pro posse suo, potest accipere corpus suum in civitate et extra. /426/

Item illi qui vendunt et emunt et tenent colongias, debent x libras in Pasca episcopo de tallia; et nemo potest, nec debet ponere ultra quinque solidos, et illi solutionem debent xx sol. Illi qui non habent in foro, debent episcopo vendas de animalibus, nec aliquid ponant in predicta collecta.

Item quando episcopus vadit Romam vel facit placitum pro regalibus, vel acquirit emptione aliquid magni ad opus ecclesie, villa dat ei auxilium.

Item domini feudorum a civibus feudatariis non debent petere auxilium sive exactionem, nisi pro magna necessitate apparente et tunc secundum quantitatem feudi et secundum rationem et mensuram.

Item episcopus habet credentiam in omnibus rebus venalibus usque ad xl dies, datis pignoribus et fidejussoribus.

Item vicedominus habet credentiam xx dierum, eodem modo sicut episcopus.

Item dnus de Turre, scilicet major, et quilibet canonicus habet credentiam xv dierum, eodem modo ut episcopus.

Item a cruce de Ottans superius per totum episcopatum strate sunt episcopi, ex alia parte intrantibus quam d’Androna, et debet servare et defendere; et si mercatores fuerint capti, vel damnum passi, debet ea querere episcopus tanquam res suas proprias.

Item si aliquis qui non sit de civitate debeat civi sine fidejussore, vel si fidejussor mortuus est, et debitor veniat in civitatem, civis potest accipere pignus suum in domo hospitis, sine querela premissa, et si hospes non dimiserit, tenetur et pignore non dimisso.

Item pignus fidejussoris potest vendi post viij dies, principali tamen debitore prius sciente, si commode possit inventi, vel fideiussor sciente, si debitor non inveniatur. /427/

Item fidejussor non potest emere pignus ut reddat creditori, sed si damnum passus fuerit pro debitore, tenetur ei refundere.

Item nullus a cruce de Ottans superius debet prestare conductum, nisi episcopus.

Item si episcopus pro necessitatibus ecclesie aliquem offendat et postmodum propter hoc damnum patiatur in rebus et personis, episcopus debet petere, recuperare et deffendere res et personas ipsorum, tamquam res suas proprias.

Item si aliquis moriatur sine heredibus, heredes autem appellant filium vel filiam, patrem vel matrem, patruum vel amittam, fratrem vel sororem, nepotem vel neptem, si moritur sine tali herede, episcopus potest accipere omnes res suas mobiles, preter ea que dederit in elemosinam. Res autem immobiles proximiori de genere suo.

Item si res mercatoris sunt in civitate et ipse moriatur hic vel alibi, nec repetantur res ejus a tali herede, ut supra nominatum est, res omnes sunt episcopi.

Item post mortem usurarii, res ipsius mobiles sunt episcopi.

Item si aliquis fregerit bannum hujus ville aliquem percutiendo, quod episcopus et jurati debent compellere ad testimonium proferendum qui interfuerunt, tam juratos quam alios, et ipsorum testimonio credatur sine formatione duelli. Si palma vel pugno aliquis percusserit et sanguinem emiserit, debet lx solidos. Si de baculo vel cultello vel de similibus percusserit, debet lx libras.

Si vero aliqua persona vilis vel minus valens aliquam personam prudentem et honestam dehonestaverit conviciando vel improperando, et illa plus valens et notabilior persona de palma percusserit eam, non propter hoc debet solvere /428/ bannum, nec bannum fregit. Si occidit, in quocumque loco episcopus accipit freueriam; vicedominus accipit tertiam partem; post ipsum dapifer partem; post ipsum major partem; post ipsum saltherus partem, exceptis inservientibus episcopi.

Hec est conditio des laz vendes apud Sedunenses. Cives Sedunenses de hiis que nutriunt in grangiis suis, etiam si vendant in macello, non debent vendas; de aliis vero que vendunt in macello debent. Sed si aliquis ex ipsis adducit de inferioribus partibus, sive magnas, sive parvas bestias, tertiam. Et si forte dicti cives emerent bestias que dicuntur vulgo matres, apud Sedunum vel alibi, quas ducerent extra terram, debent vendas doni Centenayz (Conteyz?) xij denarios. De ballis calibdis vel de quoquo ferro debent unum den. De quacumque balla quiscumque duxerit, idem. Animalia vero que apud Leucam emuntur et ducuntur extra terram per villam Sedunensem, debent vendas. Et armature que ducuntur de Lombardia per Sedunum, debetur de qualibet balla unus denarius.

Sequitur copia declarationis alias facte in Martigniaco per coustumarios loci super jure feudorum.

Sequitur quomodo et qualiter in patria Vallesii utuntur de feudis rebusque et possessionibus feudalibus.

Et primo ego Udricus Cavelli ¹ accessi ad Martigniacum, ubi consuetudo terre Vallesii observatur et illico de consilio /429/ peritorum et consuetudinariorum dicti loci ibidem congregatorum et ad subscripta cognoscendum sedentes, me presente et cum eis concordante, cognovimus, et sic est consuetudo totius terre Vallesii, quod omnes res et possessiones existentes de feudo homagii ligii que venduntur pro pretio pecuniali, quod dnus feudi earumdem rerum debet habere et percipere tertium pretii venditionis earumdem rerum. Et si alique alio modo alienantur, sicut donatione, permutatione, adoptione, dotis assignatione et aliis consimilibus, perpetue, tales res et possessiones debent extimari quantum valent, et facta extimatione predicta dnus feudi earumdem rerum debet habere et percipere pro predictis alienatis, ab illis a quibus alienantur, pro singula libra taxationis predicte tres solidos et iv denarios; et ille res que dantur in dotis assignationem non possunt taxari nisi secundum quantitatem dicte dotis. Et si fuerit accepta possessio earumdem rerum per illos quibus tales res venduntur et alienantur, illi quibus alienantur et venduntur, debent se facere laudare de eisdem per dnus feudi earumdem rerum infra xl dies proximo sequentes; et nisi fuerit laudatum infra dictum tempus, dnus feudi potest et ipsas res et possessiones petere pro commissis pariter et excheutis. Cetere vero res et possessiones que moventur et sunt de plano feudo, pro talibus venditionibus et alienationibus superius designatis, non dant dno feudi earumdem rerum nisi duplum placiti, et illi cui alienantur tales res debent solvere duplum placitum infra xl dies, ut supra; alias possunt committi et per excheutam peti per dnum feudi. Et sic utitur publice in terra patrie /430/ Vallesii, que est consuetudo mense episcopalis Sedunensis, et fuit tempore preterito sicut in Martigniaco, Chamosono, Ardono et a Morgia Contegii superius.

52

Donations faites par Boson de Granges, évêque de Sion, à la mense épiscopale.

Valère, 1237, 10 décembre.

Archives de Valère, à Sion; Cartul. du XIII^e siècle, f. xxv et xxvj.

C. de donatione facta a Bosone episc. mense episcopali.

Notum, etc., quod dnus Boso, diuina prouidencia ecclesie Sedunensis electus, laudatione et consensu Berthe sororis sue, pro remedio anime sue et progenitorum suorum, obtulit et donauit Deo et beate Marie uirgini, ad usum et seruicium mense episcopalis ecclesie Sedun., quicquid habebat iure hereditario a Massona superius, tam in hominibus quam redditibus, tam iurisdictione quam districtu et dominio, tam in possessionibus quam rebus aliis, excepto iure patronatus ecclesie de Morgi, cum appendiciis et decimis quas prius ad opus eiusdem ecclesie acquisierat, uel quolibet alio modo ad ius suum et ecclesie reuocauerat, que omnia cum quibusdam aliis prius dederat capitulo Sedun., et excepto feudo de Reguinguen quod acquisiuit a dno Philippo de Vuix, super quo assignauit iiij^or, libras ad opus vnius canonici sacerdotis uni altari, apud Valeriam, retro maius altare, in honore /431/ beati Johannis apostoli et euangeliste et beati Theodoli consecrandi, perpetuo seruituri, quas tamen de consensu capituli apud Aniuesium super iiij^or libris seruicii assignauit ad opus eiusdem altaris, annis singulis perpetuo persoluendis, ut episcopus qui pro tempore fuerit supradictum feodum integre habeat et quiete. Verum quod soror eius et heredes sui ex donatione predicta, si simpliciter fuerit, forte nimium grauarentur, ideo idem electus, cum tocius sui capituli consensu et voluntate, statuit et firmitate perpetua stabiliuit ut eidem sorori et heredibus eius legitimis, in recompensationem huius donationis et concambium, xv lb. maur. in tallia et in aliis que episcopus habet apud Granges et in tota terra de Corberes, et si illa non sufficerent, in tallia de Aniuies assignentur, et iure perpetuo annis singulis persoluantur. Adiecit insuper idem electus huic donationi totum alodium suum quod habebat infra munitionem et banna castri de Granges, tam in edificiis quam casalibus, tam in jurisdictione quam hominibus, ut sepedicta soror ipsius et heredes istud alodium a Sedun. episcopo, qui pro tempore fuerit, recipere teneantur in feodum et habere, ita quod si ex eo homagium ligium facere voluerint, centum solidi predictis xv lb. addantur, ut xx lb. maurisienses annuatim eis pariter consignentur. Has autem donationes fecit idem electus legitime et irreuocabiliter inter viuos. Et ut firmum et inconcussum permaneat in futurum, idem dnus electus rogauit inde cartam fieri et testes appellari qui sic uocantur: Henricus, cantor, Gregorius, Jacobus de Saillon, Nicolaus de Grimisuel, Thomas de Leuca, et ego Walterus, canonici Sedun., qui uice predicti Henrici, cantoris et cancellarii Sedun., hanc cartam leuaui, vice cuius ego Wllermus notarius eam scripsi. Cui si quis, etc. Actum Valerie in caminata /432/ noua decani de Valeria, anno Dni M°CC°XXX°VII°, IIII° idus decembris, Frederico imperante et supradicto Bosone electo existente.

53

Rodolphe de Martigny, chevalier, donne en hypothèque à Boson, évêque de Sion, son fief épiscopal à Martigny pour 60 livres qu’il a reçues de l’évêque.

Sion, 1239.

Archives de Valère, à Sion; E, 12.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod ego Rodulphus de Martyniaco miles obligaui titulo pignoris dno Bosoni, episcopo Sedun., pro sexaginta libris mauric. iam solutis, totum feodum quod ego de ipso habebam apud Martiniacum, in campis, pratis, uineis, redditibus et possessionibus omnibus et hominibus, homine tamen uno excepto, uidelicet Petro Nantelmi. Et dnus episcopus promittit michi dictum feodum pacifice possidendum et colendum, quousque ego uel heres meus ipsum redimere ualeamus; ita tamen quod ego teneor eidem dno Bosoni episcopo quindecim libras in festo beati Petri intrante augusto soluere annuatim. Si uero forte dicte quindecim libre prefato termino non solueretur, ille quindecim libre duplicantur ita quod triginta libre debent solui prelato dno episcopo in illo anno, et pro illis triginta libris et pro aliis sexaginta lb. iam solutis totum feodum dno episcopo Sedun. tenetur obligatum, ita quidem /433/ quod ab illa die in antea dnus episcopus totum feodum possideat in manu sua, donec ego uel heredes mei redimamus illud de prefatis nonaginta libris, et census quindecim librarum simplex uel duplicatus ulterius non soluatur. Inde rogaui cyrographum fieri et testes apponi quorum hec sunt nomina: Henricus, decanus, Nicholaus de Grimisuel, canonicus Sedun., Aymo de Turre, Petrus de Saxo, Petrus de Montez, milites, Vmbertus Espaliars, Giroldus de Turre, domicellus, Rodulphus Monteliers et Gillabertus, sacerdos et canonicus Sedun., qui hoc cyrographum leuauit uice Jacobi de Montez, cantoris et cancellarii Sedun., uice cuius ego Nanco clericus scripsi illud. Cui si aliquis contraire presumpserit, maledictionem Dei incurrat et lx^a lb. cum obulo aureo regie potestati persoluat. Actum Seduni, anno Dni M°CC°XXX° nono, Frederico imperante, supradicto Bosone Sedun. episcopo existente.

54

Arrangement au sujet de l’héritage de l’évêque Boson de Granges.

Sion, 1243, 22 juillet.

Archives de la famille de Torrenté, à Sion; copia litterarum de Ayent, f. xxiij. (Codex papir. sæcul. XV.)

Notum, etc. Cum discordia que vertebatur inter dnam Bertam de Ayent et Ludouicum et Petrum filios suos et Vulliermetam filiam suam ex vna parte, et dnum Vulliermum vicedominum de Aniuesio et Agnetem vxorem suam et /434/ heredes suos ex altera, super hereditate dni Bosonis, bone memorie Sedun. episcopi, laudacione vtriusque partis, prudentum virorum consilio taliter est sopita. Dicta dna Berta et predicti heredes sui duas partes iam dicte hereditatis dni Bosonis perpetuo jure possideant pacifice et quiete, et dictus dnus Vulliermus et Agnes vxor eius et heredes eorum reliquam terciam partem. Inde rogauit utraque pars cartam fieri, etc. Testes Henricus decanus, Amedeus de Rarognia frater eius, Vulliermus de Ayent, Vulliermus de Ventona, Rodulphus de Mar, milites, Giroldus de Turre, Petrus de Turre, domicelli, et Vulliermus notarius qui predicta scripsit. Actum Seduni, in claustro beate Marie, anno Dni M°CC°XLIII°, XI kl. augusti, sede episcopatus vacante, Frederico locum imperii occupante. Postea vero dicta dna Agnes, vxor dni Vulliermi, apud Anniuesium, laudacionem composicionis istius coram dictis testibus fecit, videlicet III kl. octobris, Henrico electo existente, Frederico locum imperii occupante.

Nous savons par la charte N° 52 que la dame Berte dont il est ici question était la sœur de l’évêque Boson. Nous ignorons la parenté d’Agnès d’Anniviers avec ce même évêque; comme elle n’a eu qu’un tiers de l’héritage, il est probable qu’elle ne fût pas sa sœur. Le frère G. de l’évêque Boson, mentionné dans la charte N° 46, n’ayant aucune part à cet héritage, il est naturel de supposer qu’il était mort alors, et la succession de l’évêque passant tout entière aux femmes, il est naturel encore d’admettre qu’avec lui s’éteignit la descendance mâle de cette famille.— Nous n’avons pas pu faire usage de cet acte dans notre notice préliminaire, parce que, lorsque nous l’avons rédigée, il nous était inconnu. /435/

55

Accord entre Henri, évêque de Sion, et Aymon et Girold de la Tour, au sujet de la mistralie.

Sion, 1244, 12 mars.

Archives de Valère, à Sion; B, 26.

Notum sit omnibus Christi fidelibus quod discordia que uertebatur inter dnum Henricum, Dei gratia electum ecclesie Sedun., nomine eiusdem ecclesie, ex una parte, et dnum Aymonem de Turre et Giroldum nepotem suum, ex altera, super mestralia curie Sedun. et super quibusdam rebus quas occasione dicte mestralie petebant, per manum amicorum suorum sedata est in hunc modum. Dnus Aymo et Giroldus predicti remiserunt et finauerunt eidem dno Henrico et ecclesie Sedun. pro x lb., quas ab eodem dictus Aymo se confessus est recepisse, quicquid iuris habebat et deinceps habere debebat in morte uel mutatione episcopi, in omnibus mobilibus et utensilibus episcopi et leuaturis doliorum et residuis bladi in grenariis curie episcopalis, et quicquid petebat in omnibus supradictis. Clauigerum quoque qui tempore decessus uel mutationis episcopi in curia fuerit, non posset idem Aymo uel Giroldus remouere aliquatenus, uel mutare, uel supra ipsum aliquam iurisdictionem, uel preceptum habere, uel aliquam sibi custodiam rerum episcopalium uendicare, nec deferre clauem mestralie, quantumcunque humiliter et deuote uellet mestralie officium /436/ adimplere. Sed si capitulum uel ychonomus ecclesie uellent mutare clauigerum et alium instituere, per manum dni Aymonis sibi debet solummodo reddi clauis, et ille clauiger debet ad mandatum capituli uel ychonomi bona episcopalia que sibi commissa fuerint, fideliter reseruare uel etiam dispensare, nec de predictis rebus dno Aymoni et Giroldo predictis, uel eorum heredibus, in aliquo respondere, sicut superius est premissum. Instituto quoque episcopo et confirmato, postquam dnus Aymo feodum suum receperit et fidelitatem fecerit, debet sibi tradi clauis mestralie, et si eam uelit deferre personaliter et facere officium mestralie, de feodo suo est quod hoc facere potest, quamdiu eidem dno episcopo seruire poterit et uoluerit, ad ipsius dni episcopi uoluntatem. Si uero eam personaliter deferre noluerit, uel ipsum officium, sicut dictum est, non impleuerit, eandem clauim reddere statim debet cui episcopus uoluerit, qui eam uice dicti dni Aymonis portabit; sed ei, sicut premissum est, in aliquo non tenebitur obedire. Idem dictus Aymo debet habere unum fasciculum feni in prato dni episcopi, et trahere debet dno episcopo usque ad x lb. De lembatia uero quam idem dnus Aymo dicit se in curia habere cotidie, et dnus episcopus dicit tantummodo in festiuis diebus, taliter est statutum quod quando dnus episcopus uoluerit, idem dnus Aymo debet iurare supra sacrosancta Dei euangelia et dicere ueritatem, et secundum quod iurauerit eandem habebit. Inde rogauit utraque pars cartam fieri et testes apponi qui sic uocantur: Jacobus et Aymo, decani, Nicholaus de Grimisuel, Gillabertus, Jacobus de Granges, canonici Sedun., Boso, maior de Montez, Nantelmus de Ayent, Rodulphus de Moniouet, milites, Aymo, mestralis Sedun., et Walterus cantor qui hanc cartam leuauit, uice cuius ego /437/ Willermus notarius eam scripsi. Cui si quis contraire presumpserit, maledictionem Dei incurrat et lx^a lb. cum obulo aureo regie potestati persoluat. Actum Seduni, in curia episcopali, anno Dni M°CC°XLIIII°, IIII idus marcii, Henrico episcopante, Frederico locum imperii occupante.

56

Donations du chanoine Guillaume Othon à sa nièce Mariette et au chapitre de Sion.

Sion, 1246, 23 février.

Archives de Valère, à Sion; Cartul. du XIII^e siècle, f. xxxiiij.

C. de donatione facta a Wllo Octonis, can. Sedun., post decessum, quorumdam capitulo Sedun.

Notum, etc., quod ego Wllermus Ottonis, canonicus Sedun., post decessum meum, contuli et concessi pro remedio anime mee Mariete nepti mee et heredibus suis quicquid habebam inter cristam de Castro nouo et insulam Rotundam, a prato Vldrici Coci inferius, tam in grangia et pratis, quam in insulis. Dedi eciam sibi apud Ves vnum modium siliginis censualem, quem acquisiui a Cristino Chariuel, et iij fischilinos siliginis censuales, quos acquisiui a Cristino lo Rerio, et alios iij fisch. silig. censuales, quos acquisiui a Constantino de Casali, et feodum quod habebam a decano de Uentona cum appendiciis suis, quod acquisiui a dno Petro de Saxo, quod jacet apud Mulignon, et medietatem /438/ domus patris mei, que iacet iuxta domum Johannis Visonis, cum medietate omnium pertinencium ad eamdem domum. Hec omnia sibi dedi in aduantagium et in meliorationem Auete sororis sue et heredum suorum, ita quod de omnibus predictis acquisitis suam facere ualeat penitus uoluntatem. Dedi eciam sibi uiridarium quod habebam iuxta pratum dni episcopi et vineam de Bayart, que fuit Syunet, quam acquisiui, ita quod ex dicto uiridario et dicta vinea oleum vni lampadi, que de nocte semper ardeat in sepulchro ecclesie inferioris, teneatur ministrare. Adiectum est eciam quod si aliquo tempore heres ex eadem genitus non esset superstes, predictus modius et dimidius bladi ad capitulum Sedun. deuoluatur iure perpetuo possidendus. Inde ro. ca. fi. et t. ap. qui sic vo.: Walterus, cantor, Jacobus de Granges, canonici Sedun., Jacobus Clauez, sacerdos, Johannes Uisons, Petrus de Oulons et Wllermus not. q. h. c. l. ui. predicti Walteri, ca. et can. Sed. Actum Seduni, anno Dni M°CC°XL°VI°, VII° kl. marcii imperio uacante, Hen. episcopante.

57

Molestations et injustices faites à l’évêque de Sion par Pierre de Savoie.

(1243-1268)

Archives de Valère, à Sion.

Iste sunt molestationes et iniurie illate dno episcopo et ecclesie Sedun., pendente lite, a dno P. de Sabaudia uel suis. /439/

Dnus P. de Ponte uitreo cepit Stephanum Garbillot et filium Johannis de Balmussi et quemdam alium de Grimisolio, et compulit ad redemptionem duos illorum et tercium captum detinet.

Item idem dnus P. de Ponte uitreo cepit predam nostram et duxit apud Sayllon, cui castellanus et alii de Sayllon refugium prestiterunt et duos homines uulnauerunt et duos equos; et dixit castellanus de Sayllon publice apud Sedunum, coram quibusdam de capitulo et aliis, quod illustris uir dnus P. de Sabaudia sibi et aliis concastellanis suis dederat in mandatis quod dno P. de Ponte uitreo gerram facienti dno episcopo prestarent in omnibus refugium, consilium et iuuamen; unde manifestum est quod dnus P. de Sabaudia facit gerram ipsi dno episcopo.

Item ipse dnus P. et sui spoliant homines dni episcopi pascuis de insula rotonda et Feugeres et monte de Senenz et aliis pascuis et nemoribus de Brignon et ponte de Rogny superius et possessionibus et redditibus in territoriis de Contez, de Neynda, de Chamoson, de Rida, de Sayllon et Ardun consistentibus.

Item castellanus de Chyllon turbat possessionem cantori Sedun. de confectione cartarum apud Intermontes, de quarum cartarum confectione idem cantor et predecessores sui inuestiti fuerunt a tempore de quo non estat memoria.

Item illi de Ardun uerberauerunt acriter Uualterum clericum.

Item illi de Contez ceperunt bestias illorum de Sauiesi, quas nisi redempcione pecuniaria rehabere nullatenus potuerunt.

Item Udricus filius Willermi mistralis fregit stratam dni /440/ episcopi interficiendo Rodulphum Joyn, et reuersus apud Contez.

Item Gabinus de Contez cepit de nocte uaccas Berte de Crista, et duxit apud Sayllon, et occidit pro parte.

Item illi de Monte ordeo fregerunt grangias Buchardi de Monstruez et P. de Corp clerici, et discohoperiendo uastauerunt.

Item illi hiidem famulos Petri de Corp uerberantes spoliauerunt uestibus et uestes illorum detinent.

Item illi hiidem presentibus aliquibus de familia dni archiepiscopi in personam dni episcopi cum balistis carellos proiecerunt.

Item illi hiidem spoliant cottidie in strata dni episcopi homines ecclesie Sedun. bonis suis.

Item illi hiidem ceperunt in strata episcopi P. presbiterum, et spoliauerunt pecunia quam portabat.

Item illi hiidem spoliant cottidie ciues Sedun. pascuis de Monte ordeo.

Item illi de Brignon spoliauerunt et spoliant cottidie dnam Jo. Passerri relictam Rodulphi Monteyllier, P. Rol., Aymonem Barillot, Willermum Ramus, ciues Sedun., alpibus, redditibus suis in districtu ipsorum existentibus.

Item ceperunt bestias illorum de Saleyn, de Aruilar, de Miserie, pluries compellentes ipsos ad redempcionem pecunie, et pro parte excoriauerunt et comederunt.

Item contulerunt homines episcopi de Uesona laborare ad municionem castri de Brignon.

Item cottidie molestant dictos homines de Saleyn, de Aruilar, de Miserie in predis hominum et animalium et redempcione illorum.

Item filius Jaquini de Sambranchier ad mortem iusecutus /441/ fuit dnum P. presbiterum de Sueyn, et compulit eum ad precipitationem saxi altissimi.

Item insidiatur cottidie et infert multa mala hominibus ecclesie Sedun.

Item homines dni P. combuxerunt, sabbato ante quinquagesimam proximo, grangiam dni episcopi et duas alias plenas feno.

58

Testament d’Aymon de Venthône, doyen de Valère.

Valère, 1266, 28 mai.

Archives de Valère, à Sion; Cartul. du XIII° siècle, f. vij.

Testamentum decani Ay. Sedun.

Anno Dni M°CCX°LX sexto, inditione nona, V° kl. Junii, in domo dni Ay. de Uentona, decani, que quidem domus dicitur caminata, in presentia mei Petri de Thora, clerici publici notarii et testium subscriptorum, dns Aymo de Uentona, decanus, compos mentis et sani intellectus, uolens de rebus suis tam mobilibus quam immobilibus ordinare et disponere, condidit testamentum. Imprimis donauit, legauit et concessit capitulo Sedun. terciam partem tocius sue hereditatis paterne et materne, ubicumque sit, in monte et in plano, in quibuscunque rebus existat illa tercia pars, mobilibus, immobilibus. Item dedit et legauit eidem capitulo omnia mobilia sua et se mouentia, ubicunque sint et in quibuscunque rebus existant. Item donauit et legauit eidem /442/ capitulo omnia illa bona que acquisiuit mobilia et immobilia et se mouentia, ubicunque sint, in monte et in plano. Hec autem donauit et legauit predicto capitulo, ita quod ex bonis eidem legatis et relictis querele, queremonie, clamores ipsius dni Ay. decani emendentur, primo de mobilibus, secundo de immobilibus, si mobilia non suppeterent. Item donauit et legauit Conrado, can. Sedun., domum de Valeria, que dicitur caminata, cum appendiciis suis. Item donauit Petro de Monte Joueto, can. Sedun., aliam domum de Valeria cum appendiciis suis. Item donauit Ja. clerico qui dicitur filius suus xx lb., uel quemdam hominem quem acquisiuit apud Neynda. Item dixit et voluit quod si ipse in uita sua familiam suam non remuneraret secundum seruicium quod eidem exhibuerunt. Fecit autem et ordinauit et statuit suos executores in isto testamento dnum P., decanum Valerie, dnum Rad. de Nares, Nanczonem, Conradum, canonicos Sedun. Dixit et voluit quod omnia superiora per ipsos executores adimplerentur et ducerentur ad effectum. Item dixit et protestatus fuit quod de omnibus supradictis aliter ordinare possit, si sibi viderit expedire. Item dixit et uoluit quod istud testamentum ualeat ut quelibet ultima uoluntas. Ad hoc fuerunt testes uocati et rogati P. de Monte Joueto, can. Sedun., dnus Humbertus de Wipens, sacerdos, Jacobus de Mura, Ja. de Nouilla, Wllelmus Emerici, clerici, P. de Heremencia, laycus, et ego P. de Thora, auctoritate imperii publicus notarius, ad hec omnia interfui et in hanc publicam cartam rogatus redegi et in testimonium ueritatis signum meum apposui. /443/

59

Testament de Pierre de Granges, chanoine de Sion.

Valère, 1279, 11 mai.

Archives de Valère, à Sion; Cartul. du XIII^e siècle, f. xxij et xxiij.

Testamentum Petri de Granges.

In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, Amen. Notum sit, etc., quod ego Petrus de Granges, canonicus Sedun., frater Petri Lyoneti, infirmitate corporis aliquantulum grauatus, mente tamen sanus …, volens de rebus et bonis meis disponere et testamentum meum facere sine scriptis, quod nuncupatiuum dicitur, de ipsis bonis et rebus duxi taliter ordinandum. Imprimis volo, ordino et precipio quod de omnibus bonis meis, exceptis possessionibus patrimonialibus, debita mea persoluantur et clamores mei bene et integre emendentur per manus executorum, quos ad hoc inferius deputaui. Legata autem mea condo et facio in hunc modum: primo do et lego pro remedio anime mee capitulo Sedun. domum cum appendiciis suis, quam acquisiui a pueris quondam Nanczonis, canonici Sedun., et vj modios siliginis censuales ad mensuram de Vesbia, quos acquisiui ab Anthonio, eiusdem loci domicello, et sex fischilinos siliginis et quinque modios eiusdem bladi, ad eamdem mensuram, censuales, quos acquisiui a dno Michaele, quondam perpetuo uicario de Vesbia, et xxx sol. censuales, quos acquisiui a Wilermo de /444/ Furunsel, et xl sol. censuales, quos acquisiui a Johanne de Laudonna, et hominium quod acquisiui a Rodulpho de Grimisolio in valle de Heruens, cum usagiis que debet, et viridarium meum, ortum et partem grangie, que acquisiui a curia, que fuerunt Anthonii de la Chauana, et viginti lb. in quibus michi tenebatur quondam dnus Henricus Albi de Grangiis, miles, et triginta duas libras, quas michi debet dnus Petrus dictus de Morestello, miles. Ita videlicet quod de predictis omnibus dictum capitulum vnam donam duorum modiorum siliginis ad mensuram Sedun. et quindecim solidatarum seraciorum in mense maii annuatim faciat, et unam lampadem administret coram altari beate Katherine perpetualiter de die et de nocte, et quod decem solidi inter canonicos et decem inter alios clericos qui anniuersario meo intererunt, annuatim diuidantur. Residuum vero volo et precipio quod in cottidianis distributionibus conuertatur. Item do et lego mense episcopali decem lb. maur., in quibus michi tenetur Reuerendus pater dnus P., Dei gratia Sedun. episcopus, et xij lb. maur., in quibus idem dnus episcopus michi tenetur, ex parte Anthonii lo Prer, et illud in quo michi tenetur Petrus de Duino, canon. Sedun., pro pastu suo et clerici sui, et duodecim lb. maur., in quibus michi tenetur Anselmus de Sassons, domicellus, nomine mutui et pro nummatis a me ab eodem habitis. Item do et lego ecclesie S^ti Stephani de Grangiis possessiones quas acquisiui a Charbonel de Grangiis, excepta portione quam habebam nomine predicti acquisiti in grangia sita iuxta domum es Grullons, quam dimisi Petro fratri meo. Item do et lego predicto fratri meo et suis heredibus lxvij lb., quas michi debet dnus Walterus, curatus de Vesbia, et xl sol. censuales, quos acquisiui a dno Michaele, quondam perpetuo vicario /445/ de Vesbia, et quicquid acquisiui apud Oez et vndecim lb. maur., quas michi debet Wllelmus de Turre, domicellus, et viij lb. et viij sol. maur., quas michi debebat quondam dnus Petrus de Aent, miles, et totum residuum quod michi debetur in villa de Grangiis et apud Lohy et in monte de Lenz, exceptis debitis capituli. Item do et lego ecclesie S^ti Jacobi de Grangiis vnum fischilinum silig., ecclesie de Grona vnum fischil. silig., ecclesie S^ti Leonardi j fisch. silig., ecclesie S^ti Mauricii de Laques j fisch. silig., ecclesie de Lenz j fisch. silig., ecclesie de Chaler j fisch. silig., ecclesie de Gironda j fisch. silig., altari S^ti Michaelis de Valeria j fisch. silig. censuales, ecclesie S^ti Theodoli Sedun. duos sol. censuales, quos debet, cum predictis viij fisch. censualibus, quidam de Bramosio, qui uocatur Mauricius, quos acquisiui a dno quondam Henrico Albi de Grangiis. Item do et lego hospitali S^ti Bernardi Montisiouis quatuor boues de sex bobus quos habeo et duos abbatie S^ti Mauricii Agaun. Item do et lego hospitali Sedun. duas culcitras cum duobus puluinaribus et copertorium meum de uulpeculis siue panno. Item do et lego domui leprosorum de Seduno unam culcitram et unum puluinale. Item do et lego de nouem lb. maur., quas michi debet Martinus Dalba, medietatem Fratribus Minoribus de Lausanna, et aliam medietatem Jacobitanis eiusdem loci. Item do et lego Jaquino, filio quondam Petri Symit, clerico, viij lb., quas michi debet Wllermus de Temporiua. Item do et lego Wllermo, nepoti meo, filio quondam dni Wllermi fratris mei, tres modios frumenti ad mensuram Sedun. Item do et lego Petro, nepoti meo, filio Wllermi de la Volta, illud quod michi debet dnus Gothefredus, curatus de Narres, de quo debito sunt xiiij lb. et x sol. maur., et si quid ulterius posset in dicto debito reperiri. Item do et lego dno Petro /446/ de Leuca, canonico Sedun., terram quam habebam apud Salein et apud Lamet, et illud totum acquisiui ab Orgissa, ita quod post decessum ipsius dni Petri ad altare quod construxit in ecclesia de Valeria, totaliter predicta donatio perpetue deuoluatur. Item do et lego dno cantori Sedun. ollam quam ab ipso emi, et aliam maiorem ollam do Petro, fratri meo. Et totum residuum vtensilium meorum de Valeria et ligna do et lego dno Petro de Leuca et dno Jacobo de Nouilla, canonicis Sedun. In patrimonialibus uero bonis meis, redditibus et censibus non legatis heredem meum constituo predictum Petrum Lioneti, fratrem meum. Executores vero meos deputo dnum Petrum de Leuca, dnum Jacobum de Nouilla, canonicos Sedun. predictos, Aymonem, curatum de Grangiis, et prefatum Petrum, fratrem meum … Clamoribus autem meis per dictos executores emendatis et legatis persolutis, si quid de bonis meis mobilibus et debitis residuum fuerit, do et lego prefato capitulo pro cottidianis distributionibus faciendis … Inde ro. car. fi. et firmari secundum quod melius firmari poterit per consilium peritorum, et testes ap. qui sic vo.: dnus Nicolaus de Baignes, Petrus de Herdes, canonici Sedun., Jacobus, curatus de Ridda, Jacobus, dictus de Euians, Jacobus de Grangiis, gener Jaqueme, dicte de Lenz, Martinus, gener Petri decimatoris de Chermignon inferiori, et Normandus, cantor, qui hanc cartam leuauit, uice cujus ego Walterus Magistri iuratus super hoc eam scripsi. Cui si quis, etc. Actum Valerie, in domo Jacobi de Uilla noua et Musardi de Viuiaco, canonicorum Sedun., quinto idus maii anno Dni M°CC°LXX°IX°, Rodulpho regnante, Petro episcopante. /447/

60

Supplique présentée à l’évêque de Sion et au doyen d’Avenche par le syndic du chapitre de Sion, pour le maintien des droits du chapitre contre les prétentions de Jean, vidomne d’Anniviers.

(1323 ¹ )

Archives de Valère, à Sion.

Coram vobis reuerendo in Christo patre ac dno, dno Ay., miseratione diuina episcopo Sedun., et magistro Jacobo de Mentone, decano de Auentica, compromissariis in hac parte, proponit Ebalus Vboudi, canonicus Sedun., sindicus et procurator capituli Sedun., ad intentionem dicti capituli et ad iuuandam et fondandam et in causa seu negocio que seu quod vertitur seu agitur coram vobis, inter dictum sindicum, nomine dicti capituli, ex una parte, et nobilem virum Johannem, vicedominum de Aniuesio, ex altera, ad ipsius Johannis intentionem elidendam et repellendam et ad conseruationem juris dicti capituli et ecclesie Sedun.

In primis quod antiquissimo tempore iam transacto, beatos Karolus, tunc Romanorum imperator, donauit pure et libere beate Marie ecclesie Sedun. et ipsi ecclesie comitatum et prefecturam cum regalia Vallensem, cum omnimoda juriditione et honore, ita quod dicta ecclesia et prelati eiusdem gauderent in terra predicta vtroque gladio, scilicet spirituali et temporali. /448/

Et quod ratione donationis predicte episcopi et prelati qui pro temporibus fuerunt, necnon et vos idem dnus episcopus, optinuerunt et exercuerunt, per se et per suos officiarios, juridicionem omnimodam et merum et suppremum imperium, et in tantum optinuerunt et exercuerunt quod non potest nec consueuit a sentenciis latis ab ipsis episcopis et prelatis auctoritate temporalis juridictionis ad aliquem alium appellari. Et quod predicta sunt notoria in ciuitate Sedun. et terra Vallensi.

Et ad hoc probandum et ostendendum, producit idem sindicus libros antiquos ecclesie Sedun. fideliter custoditos, in quibus continetur et inscripta est, ad fidem et probationem et ad eternam rei memoriam, donatio predicta a sancto Karolo predicto facta ecclesie Sedun., quibus libris consueuit fides plenaria adhiberi, et que donatio prout in dictis libris inscripta est, scilicet tam in legenda dicti beati Karoli, quam in legenda beati Theodoli ¹ , antiquitus et tunc temporis episcopi Sedun., in dicta ecclesia cum aliis diuinis officiis legi et recitari consueuit, et in multis aliis catedralibus et collegiatis ecclesiis.

Et super hiis petit et supplicat idem sindicus per vos dnum episcopum de hiis que nouistis, et a vestris maioribus et aliis audiuistis, et quibus de predictis vsus fuistis vos et vestri predecessores, perhiberi testimonium veritati, et per vos causam predictam siue negocium informari ad /449/ conseruationem juris, honoris et juridicionis dicte vestre ecclesie Sedun., ne a dicto Johanne diminutionem et lesionem paciatur.

Item proponit idem sindicus quod autoritate juridicionis predicte a prelatis episcopis ecclesie Sedun. et capitulo eiusdem, antiquo tempore de cuius memoria in contrarium non existit, fuit instituta cancellaria, id est auctoritas conficiendi chartras vniuersaliter in ciuitate et dyocesi Sedun., a Morgia supra, super contractibus perpetuis et testamentis, et qua cancellaria tam persone seu canonici dicte ecclesie quam ipsum capitulum auctoritate et concessione dnorum episcoporum, qui pro temporibus fuerunt, et vestra vsi fuerunt, tenuerunt et per suos juratos et commissarios exercuerunt per tanta tempora quorum in contrarium memoria non existit.

Et ad hoc probandum producit libros antiquos qui vulgariter appellantur registra, in quibus chartre supra contractibus perpetuis et testamentis confecte auctoritate dicte chancellerie ad perpetuam et eternam conseruationem et memoriam consueuerunt registrari et inscribi, et quibus registris et chartis que extrahuntur de ipsis consueuit fides plenaria adhiberi.

Producunt etiam ad hoc plures chartras auctoritate cancellarie predicte factas, jam coram vobis productas.

Et predicta fore vobis dicto dno episcopo et in ciuitate et dyocesi predictis notoria petit et supplicat idem sindicus per vos dnum episcopum, ad conseruationem juris, honoris et juridicionis dicte vestre ecclesie, perhiberi super hiis testimonium veritati et causam predictam instrui de hiis que temporibus vestris vidistis et a vestris maioribus audiuistis et ab aliis et qualiter extitit obseruatum. /450/

61

Bénéfices dont le chapitre de Sion a la collation ou l’élection.

(Vers 1343.)

Archives de Valère, à Sion; libellus ministraliæ.

Ad donationem ven. capituli Sedun. pertinent infrascripta ad memoriam hic redacta.

Primo duo decanatus, sacristia et cantoria.

Item canonicatus et prebende et canonie in vtraque ecclesia ac diaconatus et subdiaconatus omnes.

Item rectorie et seruie altarium et matriculariarum utriusque ecclesie ac seruiarum habencium proprium reditum, excepta seruia quondam clerici Borneti, que ad iiij^or, canonicos inferiores tantum dicitur pertinere.

Item ad collationem capituli beneficia et seruie altarium omnium capelle S^ti Theoduli, S^ti Pauli, omnium Sanctorum, et altaris sciti in hospitali S^ti Georgii, de quo est chartra sub M°CCC°XIII° in reg. de Seduno.

Item administratio hospitalis S^ti Johannis. Item capella S^te Margarete et leprosaria.

Item ad electionem et presentationem pertinent capituli ecclesia curata de Morgia superiori; item ecclesia curata de Leuca et vnum altare in eadem ad collationem, vt dicitur.

Item ecclesie curate de Granges, de Grona, de Ves et Hermency, de Nas, de May, de Heruens, de Neinda, de Seduno, de Bacio, de Grimissua, de S^to Leonardo. /451/

Item ad electionem et presentationem decani Valerie ecclesia de Vespia curata.

Item decani Sedun. ecclesia curata S^ti Germani.

Item sacriste, ecclesie de Narres, de Ardun et de Bramoxio.

Item cantoris ecclesia de Raronia.

Item canonie de Laques, ecclesia de Laques.

Item canonie de Maragnina, ecclesia de Aragnon.

Item canonie de Contegio, ecclesie curate de Aniuisio et de Chaler.

Nota quod in ecclesiis parrochialibus in quibus institucio et commissio cure pertinent episcopo, patroni non habent collacionem, sed electionem et presentacionem personarum in ipsis instituendarum rectores ut ex. de jur. patronatus c. fl.

In ceteris autem beneficiis non curatis possunt patroni ecclesiastici habere ex consuetudine, priuilegio, seu pacto, vel fundatione plenam collationem, secus in patronis laycis qui non possunt habere nisi puram electionem personarum et presentationem, quia jus spirituale dare non possunt.

62

Union des prieurés d’Ayent et de Granges.

Ainay, 1378, 12 novembre.

Archives de Valère, à Sion, Hh. N^os 22 et 42 (copies).

Vobis reuerendo in Christo patri et dno dno Adduardo de Sabaudia, episcopo Sedun., ac in Valesio comiti et prefecto, /452/ humiliter exponunt dolenter refferentes vestri humiles abbas totusque conuentus monasterii Athanacensis, Lugduni, ordinis sancti Benedicti, quod cum prioratus de Ayent et de Grangiis, vestre Sedun. dyocesis, a predicto monasterio Athanacensi immediate dependentes, propter guerras ac mortalitates et pestes alias, que in patria Valesii notorie et jugiter jam diu viguerunt, sint multipliciter collapsi et in suis redditibus seu facultatibus adeo et in tantum diminuti quod priores ipsorum prioratuum non habent, nec de ipsis prioratibus percipiunt vnde possint quilibet per se in suo prioratu cum vno socio sui ordinis seu religioso congruam sustentationem habere, aliis oneribus supportatis, videlicet juribus episcopalibus et refusionibus in predicto monasterio Athanacensi debitis ab antiquo per eosdem priores, vna eciam cum aliis incombentibus annuatim persoluendis, et propterea dicti priores a magna mortalitate citra quasi continuo soli manserunt, quilibet pro se in suo prioratu, absque eo quod socium monachum sue religionis habere seu tenere potuerunt propter paupertatem dictorum prioratuum, ex causis supradictis, quod fuit et est preter et contra institutum, canonica et presertim concilium Lateranense, quo cauetur quod monachi in singulis prioratibus soli nullathenus commorentur, sed socios sue religionis habeant, ne soli inter seculares homines spiritualium conflictum expectarent, Salomone dicente: ve soli, qui si ceciderit non est qui soluet eum; vestre igitur R. P. supplicant humiliter prefati abbas et conuentus quatenus paupertati et inopie ecclesiarum seu prioratuum predictorum, prout vestro pastorali incombit officio, dignemini et velitis prouidere dictum prioratum de Grangiis predicto prioratui de Ayent, de consensu vestri capituli Sedun., si placet, vniendo simul et /453/ annectendo seu coniungendo, sine prejudicio prioris moderni ipsius prioratus de Grangiis, quamdiu in ipso prioratu prefuerit, jure eciam vestre ecclesie Sedun. et dicti monasterii Athanacensis et quolibet alieno semper saluo; ita tamen quod dicta vnio locum sibi vendicante per cessum uel decessum alterius dictorum priorum, aut alius superstet ex tunc in antea prior de Ayent predictus in dicto prioratu de Ayent cum vno socio sue religionis in ipso prioratu residere debeat, et non alibi, et jura episcopalia persoluere, hospitalitem tenere et alia omnia incombentia locis predictis integre supportare, iuxta et secundum causam instituti, taliter si placet quod per predictam vnionem hospitalitas, helemosina et officium diuinum, que propter paupertatem et penuriam dictorum locorum, ut debetur, acthenus fieri poterunt, in futurum largiente Dno congruencius supportari valeant et impleri. Scriptum in predicto monasterio Athanacensi, die veneris in crastinum festi beati Martini yemalis, que fuit xij nouembris, anno Dni millesimo CCC° septuagesimo octauo, vnacum signo manuali notarii infrascripti, de nostra voluntate appositi, sub sigillis nostris predictorum abbatis et conuentus in testimonium premissorum. /454/

63

Consécration de la chapelle du château de Tourbillon.

1447, 2 octobre.

Archives de Valère, à Sion. — Inscrit au bas d’un feuillet d’un ancien missel manuscrit, feuillet qui sert d’enveloppe au 1^er cahier de l’inventaire des dites archives, fait en 1674.

Anno Dni M°CCCC°XLVII°, die vero secunda mensis octobris, que fuit dies lune post festum beati Michaelis archangeli, reuerendus in Christo pater et dnus noster dnus Guillermus de Rarognia, tercius, Dei et apostolice sedis gratia Sedun. episcopus, prefectus et comes Uallesii, sacris Dei omnipotentis armis indutus et in pontificalibus existens, ipseque ad infra scripta peragenda deuotione motus, ut in talibus decet, capellam castri sui Turbillionis, per ipsum de nouo instauratam seu reedificatam, unacum altari eiusdem capelle Turbillionis, consecrauit, benedixit atque dedicauit ad honorem gloriam et laudem beatorum Georgii martiris, Grati episcopi Augustensis et Guillermi prepositi Noui castri, confessorum. Cuius quidem capelle dedicationem uoluit et ordinauit, uultque et ordinat semper et in perpetuum, anno quolibet, celebrari die tercia mensis octobris, ita et taliter quod dicta dedicacio non possit neque debeat pro futuro mutari ad aliquam aliam diem, sed semper et imperpetuum eadem die tercia, anno quolibet, celebretur ipsa dedicacio. /455/

64

L’abbaye d’Ainay vend le prieuré d’Ayent et de Granges au chapitre de Sion pour le prix de 365 livres tournois.

Lyon, 1620, 26 octobre.

Archives de Valère, à Sion; Hh., N° 59.

Nos prior et conuentus regalis et inclyti monasterii Athanatensis, Lugduni, ordinis S^ti Benedicti, capitulariter congregati ad sonum campanæ, more solito, ac de negotiis eiusdem tractantes, præsertim de vnione prioratus de Ayent et Granges, in diocesi Sedunensi positi, cum capitulo ecclesiæ Sedunensis, et a nobis requisito super eadem vnione consensu, cum a dicto nostro monasterio dependeat, propterea re in deliberatione versata et agitata, quia dictus prioratus magno locorum interuallo a nobis remotus est, pro maiori commodo et vtilitate nostra successorumque nostrorum, dictæ vnioni nostrum præbemus et præstamus assensum, in quantum nobis est, et refusionum seu annuarum præstationum iura, maxime illius quæ inter nos vulgariter nuncupatur Baculum S^ti Martini, ac omnium et quarumuis aliarum, si quæ sint, vnacum singulis et vniuersis dependentiis prioratus prædicti, que habemus vel a nostris prædecessoribus hactenus habere potuimus, plenarie et omnimode venerabili capitulo Sedunensi perpetuis temporibus in futurum remittimus et cedimus, saluo tamen iure reuerendissimi nostri abbatis et cuiuslibet alterius; et hoc mediante /456/ summa tercentum sexaginta quinque librarum Turonensium, per nos receptarum a venerabili dno Adriano de Riedmatten, dictæ ecclesiæ canonico et dicti capituli in hoc negotio procuratore, ad redditus et pios ecclesiæ nostræ vsus omnino applicandarum. In cuius rei fidem et robur sigillum capituli nostri literis præsentibus manu secretarii nostri duximus apponendum. Actum et datum Lugduni, in dicto nostro capitulo Athanatensi, die mensis octobris vicesima sexta, anno incarnationis dominicæ millesimo sexcentesimo vigesimo, præsentibus ibidem dno Zacharia Allard, vtriusque iuris doctore, aduocato in curia Lugdunensi, et Jacobo Besson, clerico Lugduni, ad præmissa vocatis, qui cum dictis dominis capitulantibus et dicto dno Adriano de Riedmatten signauerunt in sceda.

De mandato dictorum dominorum capitulantium

Combet notarius regius et secretarius supradictus.

L’abbé commendataire d’Ainay, Camille de Neufville, ratifia cette vente, le 15 juin 1624. (Archives de Valère, Hh, N° 45.) /457/

APPENDICE.

Lettre de Notker le lippu, moine de St. Gall, à Hugues, évêque de Sion.

(998-1022)

Communiquée par le R. P. Anselme Schubiger, religieux d’Einsiedlen ¹ .

Domino sancto Sedunensi ep. H. Notkerus cœnobita S. Galli ² salutem.

Valde lætatus sum, quando per relatum nuntii sospitatem vestram audivi. Commonitus autem super meis responsionibus, quid possum dicere, nisi dictis facta compensare? Volui et volo, sed conclusi sumus in manu Domini, et nos et opera nostra, et præter quod annuit, nihil facere possumus. Est enim quæ nos trahit necessitas non voluntas, et injunctis instare nequimus, ex eo minus nota exsequimur. Artibus autem illis, quibus me onustare vultis, ego renuntiavi, neque fas mihi est aliter quam sicut instrumentis frui. Sunt enim ecclesiastici libri et præcipue quidem in scolis legendi, quos impossibile est sine illis prælibatis ad /458/ intellectum integrum duci. Ad quos dum accessum habere nostros vellem scolasticos, ausus sum facere rem paene inusitatam, ut latine scripta in nostram conatus sim vertere, et syllogistice aut figurate aut suasorie dicta per Aristotelem vel Ciceronem vel alium artigraphum elucidare. Quod dum agerem in duobus libris Boetii, qui est de Consolatione philosophiæ et in aliquantis et sancta Trinitate, rogatus et metrice quædam scripta in hanc eandem linguam traducere, Catonem scilicet et Bucolica Virgilii et Andriam Terentii, mox et prosam et artes tentare me voluerunt et transtuli Nuptias philologiæ et Categorias Aristotelis et Pergermenias (περμηυείας) et principia arithmetices. Hinc reversus ad divina, totum psalterium et interpretando et secundum Augustinum exponendo consummavi, Job quoque inecpi, licet vix tertiam partem exegerim. Nec solum hæc, sed et novam rhetoricam et computum novum et alia quædam opuscula latine conscripsi. Horum nescio an aliquod dignum sit venire in manus vestras. Sed si vultis ea, sumptibus enim indiget, mittite plures pergamenas et soluentibus præmia, et accipietis eorum exempla. Quæ dum fuerint ad vos perlata, me præsentem æstimate. Scio tamen quia primo abhorrebitis, quasi ab insuetis. Sed paulatim forte incipient se commentare vobis et prævalebilis ad legendum et ad dinoscendum, quam cito capiuntur per patriam linguam, quæ aut vix aut non integre capienda forent in lingua non propria. Oportet autem scire quia verba theutonica sine accentu scribenda non sunt, præter articulos; ipsi soli sine accentu pronuntiantur acuto aut circumflexo.

Ego autem quando Dominus voluerit veniam. Stare autem diutius vobiscum non potero ob causas plurimas, quas dicere in præsenti non opus est. Libros vestros, id est /459/ Philippica et commentum in Topica Ciceronis petiit a me abbas de Augia, pignore dato quod majoris pretii est. Pluris namque est Rhetorica Ciceronis et Victorini nobile commentum, quæ pro eis retineo, et eos nonnisi vestris repetere non valet. Alioquin sui erunt vestri, et nullum dampnum erit vobis. Dominus meus episcopus in æternum valeat.