Accueil

Mémoires et documents de la Société d’histoire de la Suisse romande

Edition numérique

Fréderic de GINGINS-LA-SARRA et François FOREL

Recueil de chartes, statuts et documents concernant l’ancien évêché de Lausanne:

Seconde partie

Dans MDR, 1846, tome VII, seconde livraison, p. 483-789

© 2020 Société d’histoire de la Suisse romande

Sceau de la ville de Lausanne
Sceau de la ville de Lausanne, sur la charte CII. du 7 Décembre 1525:
SIGILLVM: MAIVS: CIVIVM: LAVSANE

/483/

LXXVI.

REVERSALE D’AMÉDÉE, COMTE DE SAVOIE, AU SUJET D’UN DON GRATUIT DE CENT CINQUANTE ÉCUS D’OR, ACCORDÉ PAR LA COMMUNAUTÉ DE LAUSANNE.

Du 21 Juillet 1400.

(Archives de Lausanne. A no 54, parchemin.)

Nos Amedeus Comes Sabaudie Dux Chableysii et Auguste. In Ytalia marchio atque princeps. Notum facimus vniuersis Quod cum dilecti amici nostri nobiles ciues et habitatores ciuitatis Lausanne nuper de gratia speciali et de eorum mera liberalitate pro certis nostris vrgentibus necessitatibus maxime subueniendo guerre nostre moderne vltramontane dederint liberaliter concesserint et realiter tradiderint nobis manu dilecti fidelis Petri Andreveti thesaurarij nostri Sabaudie generalis qui de ipsis nobis computare debebit septemviginti et decem scutos auri boni pro sex lanceis per duos menses stipendiandis. Hinc est quod nos non volentes huiusmodi eorum liberalitatem et concessionem gratiosas in eorum detrimentum vel jacturam in futurum redundare volumus et expresse tenore nostrarum patentium literarum concedimus quod huiusmodi concessio et liberalitas nobis facte ipsis nobilibus ciuibus habitatoribus et eorum posteritatibus aliquale preiudicium non inferant nec aliquam inducant obligationem per quam in futurum /484/ allegare possimus ipsos ad hec fore nobis astrictos Quinymo volumus neminem de ressorto ciuitatis Lausanne qui cum predictis nobilibus habitatoribus et ciuibus ciuitatis Lausanne contribuere consueuerunt a contributione premissa gratiosi donj nobis facti pretextu cuiuscunque saluegarde per nos aut antecessores nostros quibusuis personis dicti ressorti concesse excusari. Mandantes expressius per presentes dilectis Balliuo Waudi Castellano Meldonj et ceteris officiariis nostris presentibus et futuris et cuilibet ipsorum insolidum quatenus in premissa contributione nullum impedimentum apponant aut apponj ratione saluegarde predicte patiantur Et si quod impedimentum jam appositum fuerit illud indilate tollant omnino et ab eodem desistant. Datum Chamberiaci die vicesima prima mensis Jullij anno Domini millesimo quatercentesimo. Datum ut supra.

Per dominum presentibus dominis Ludouico de Sabaudia, Jo. de Conflens cancellario, A. de Chignino et Asperimontis.

J. Pellynti.
Habuj quantitatem predictam.
Ita est P. Andr(eveti).

(Fragments de sceaux.)

/485/


LXXVII.

CONCESSION DE GUILLAUME DE MENTHONAY EN FAVEUR DE LA VILLE D’AVENCHE, AU SUJET DES FRAIS DES APPELLATIONS.

Du 21 Janvier 1404.

(Manuscrits Gilliéron, T. IV, p. 172; tiré de la collection diplomatique de Haller.)

Nos Guillermus de Menthonay gratia divina Episcopus Lausannensis. notum facimus universis quod cum de Consuetudine esset apud villam nostram de Aventica, quod quicunque appellaret ab audientia castellani nostri aventici ad audientiam nostram vel Ballivi nostri Lausannensis, licet dictam appellationem succubuisset, seu male appellasset, vel causam coram dicto Ballivo nostro perdidisset, Tamen nullas expensas appellato restituebat, nec etiam appellatus, Unde multi de dicta villa nostra multipliciter gravabantur tam per vagos quam per alios seditiosos homines qui aliquando causa vexandi probos homines appellabant. Quare per Nobiles, Burgenses et communitatem villæ nostræ predictæ fuit nobis supplicatio, quathenus de remedio volumus providere. Nos igitur cupientes talibus fraudibus et vexationibus obviare, et dictis nostris subdictis, ad quos specialem congerimus dilectionem providere de gratia speciali, Concedimus, damus, largimur perpetue per /486/ præsentes quod quando continget aliquem de Aventica Castellania et ressorto appellare ab audientiis Castellani nostri aventicæ ad Ballivum Lausannensem seu Commissarium nostrum, quod dictus appellans fidejubeat in manibus Castellani nostri Aventicæ de restituendo expensas casu quo perdet litem, quas expensas statim lite perdita teneatur restituere appellato. Et dictus etiam appellatus similiter teneatur fide jubere et restituere prout appellans, dictæ expensæ per dictum Castellanum nostrum rationabiliter taxantur. Non Intendentes per præsentem largitionem quod Castellanus nec noster Procurator vel alius quicunque qui nomine nostro appellaret vel esset appellatus teneretur de aliqua fidejussione vel expensa quemadmodum nec ante tenebantur. In cujus rei testimonium sigillum nostrum præsentibus duximus apponendum in testimonium præmissorum. Datum die vicesima prima mensis Ianuarii anno Domini millesimo quatercentesimo quarto.

Signatum et scriptum per Emericum de Melduno notarium.

/487/

LXXVIII.

STATUTS DE LA GRANDE COUR SÉCULIÈRE DE LAUSANNE, SUR LES INCENDIES, L’AGRANDISSEMENT DES PLACES PUBLIQUES, LA VENTE DES DENRÉES ... ETC.

Du 21 Décembre 1405.

(Collection Bergier, I. 141.)

IN NOMINE DOMINI, AMEN.

Nos Guillelmus de Menthonay, miseratione Divina Lausannensis Episcopus, Richardus Georgii Thesaurarius, Johannes de Prangino Cantor, Jordanetus de Grangia, Canonici Ecclesiæ Cathedralis Lausannensis, Rodolphus de Blonay Domicellus, Girardus Gimelli jurisperitus, Johannes de May, Antonius de Escublens Domicellus, Antonius Joutens, Jaquetus Cagny, Johannes Pittet. Wuillelmus Douz Villar, Jaquemodus Frient, Richardus de Bionnens Domicellus, Girardus de Concisaz, Jaquetus de Serrata, Stephanus Chandeler, Jaquetus de Lonay, Petrus Licion, Jaquetus de Thierrens, Humbertus Jauglaz, Jaquodus de Fluvio, Henricus de Billens Domicellus, Johannes Baczaus, Antonius Pobel, Petrus Charroton, Joannes Borrel, Stephanus Eschallens, Jaquetus Munilio, Wuillelmus Gauteir, Mychodus de Laz Sia, Mermodus Mermin, Petrus de Domengenges, Mermetus Montagnie, Jaquetus Bioleis, /488/ Franciscus Borgeis, Antonius Gauteir junior, Johannes Escarriaut, Petrus Mallet, Jaquetus Frient, Roletus Souter, Nicodus Borgeis, Nicodus de Bogie, Johannes Raverat, Stephanus De Chastel, Jaquetus ..., Humbertus Rossilio et Mermetus Doreir, Cives et Burgenses Lausannenses, die præsenti Lunæ, Secunda die Mensis Novembris anno Infrascripto, in unum in Curia Seculari Lausannensi propter Infra Scripta peragenda Convocati per cridam et præconizationem die Dominica hesterna prima die Mensis Novembris prædicti factam per villam et Civitatem Lausannensem, ut moris est, Attendentes et videntes magnum Ovale quod Nuper per Incendium die Dominica ante festum Omnium Sanctorum nuper lapsum circa mediam Noctem in vico de Ponte Lausannæ exortum accidit, cui nequivit obviari, tam propter horam ipsius Incendii Inexcogitatam, defectu Vigilum tam Campanilis, quam dictæ Villæ, et maxime Banderiæ Pontis prædicti, qui tarde pulsaverunt et proclamaverunt pro Incendio prædicto, ac Imbecillitate Civium et cæterorum habitatorum dictæ Civitatis et Villæ nequientium occurrere dicto Incendio, tam propter Domos et parietes fusteas in Carreriis Pontis et Paludis ardentes quibus transitus tutus ad occurrendum ipsi Incendio minime patebat, quam alias quam plurimas personas ibidem præsentes et nulli occurrere Volenti parentes, Attendentes etiam Nos præfatus Guillelmus Episcopus omnes prænominati plateas Paludis et Pontis in quibus forum est teneri Consuetum adeo esse parvas quod vix possunt ibidem denariatæ die fori affluentes intrare et manere, Cupientes pro utilitate Communi alias pro dictis mercandiis affluentibus reponendis et /489/ Vendendis erigere plateas ad hæc opportunas in Casalibus per dictum Incendium et alias affectas emi et acquiri pro Alis prædictis faciendis, tantisque Incommodis et periculis obviare Volentes possetenus, utilitatique Communi providere et indemnitati obviare, unanimi Voluntate et Concordia omnium nostrum totiusque Populi ibidem præsentis, Ordinavimus et ordinamus tres personas Idoneas per quamlibet Banderiam dictæ Civitatis et Villæ eligendas ad ordinandum et Statuendum id et quidquid eisdem Videbitur pro meliori in et circa præmissa, dependentibus, emergentibus, et Connexis ex eisdem et alias, ad utilitatem Communem, faciendum, Ordinandum et Statuendum; Cujus ordinationis Concordis et unanimæ Omnium Nostrum quorum Supra ad agendum et faciendum quæ Supra dicta sunt et Narrata, per Nos Omnes, nemine discrepante, illico electi sunt ad præmissa omnia et Singula facienda, Statuenda et ordinanda, De Banderia Civitatis, Præfati Dominus Johannes De Prangino Cantor, Dominus Petrus De Burdignino Curatus Sanctæ Crucis et Stephanus De Chastel Cives Lausannenses; De Banderia Paludis, Nobilis Vir Rodulphus de Blonay, Johannes Pittet, et Nicodus de Bogie Cives; De Banderia Sancti Laurentii, Girardus Gimelli jurisperitus, Antonius Jouttens, et Johannes Raverat; De Banderia Burgi, Joannes De May, Domicellus, Roletus Souter, et Jaquetus Frient; De Banderia Pontis, Antonius de Escublens, Jaquetus Cagny, et Nicodus Borgeis, Cives Lausannenses; Quibus quidem Sic unanimiter electis Nos Guillelmus Episcopus præfatus omnesque et singuli cæteri prænominati dedimus et Concessimus, damus et Concedimus tenore præsentium /490/ plenam et liberam potestatem et mandatum Speciale omnia et Singula que eisdem in et circa præmissa, Incidentibus et dependentibus ex eisdem Videbuntur facienda, faciendi, Statuendi et ordinandi, necnon pro pretiis Casalium ut supra pro Alis emendorum, et aliis debitis dictæ Communitatis persolvendis de pascuis et rebus dictæ Communitati Lausannensi Communibus minus utilibus Vendendi alienandi, et obligandi in perpetuum, et ad tempus; Ulteriusque in et circa præmissa et alias ad utilitatem Communem Statuendi, faciendi, et ordinandi prout eisdem vel majori parti ipsorum Videbitur faciendum, Promittentes Nos Prefatus Guillelmus Episcopus Bona fide, Nostra manu ad pectus apposita more prælatico, Et Nos omnes alii Supra Nominati Nomine Nostro et totius Communitatis, Civitatis et Villæ Lausannensis Juramentis Nostris ad sancta Dei Evangelia Corporaliter tacta præstitis et sub hypotheca et obligatione omnium et Singulorum bonorum dictæ Communitatis mobilium et Immobilium præsentium et futurorum quorumcunque, tenere firmiter, attendere, Complere et Inviolabiliter observare omnia et Singula per quos Supra electos Vel majorem partem ipsorum in et circa præmissa dependentibus, emergentibus et Connexis ex eisdem facta, Statuta, et ordinata fuerint atque etiam declarata.

Et Nos Johannes De Prangino Cantor, Petrus De Burdignyn Curatus Sanctæ Crucis, Stephanus De Chastel, Rodulphus De Blonay Domicellus, Johannes Pitet, Nicodus de Bogie, Girardus Gimelli Jurisperitus, Antonius Jouttens, Johannes Raverat, Jaquetus Frient, Roletus Souter, Johannes De May, Antonius de Escublens, /491/ Jaquetus Cagny et Nicodus Borgeis prædicti ut supra ad Supra Scripta facienda, Statuenda et ordinanda Sic electi onus hujusmodi in Nos assumentes promisimus Iuramentis Nostris ad Sancta Dei Evangelia corporaliter tacta præstitis in et circa præmissa omnia et singula Nobis Commissa diebus et horis Competentibus prout Nobis melius videbitur ad utilitatem Communem faciendum, Spreta Singulari utilitate, Vacare, ordinare, et Statuere, omniaque et Singula per Nos vel majorem partem Nostrum electorum prædictorum sic ordinata, Statuta et facta quilibet Nostrum, quantum quemlibet Nostrum tanget, tenere, adimplere, et Inviolabiliter observare,

Item Die Lunæ præscripta secunda die Mensis Novembris prædicti Necnon diebus Martis, Mercurii et Jovis proxime Sequentibus, Nos Johannes De Prangino Cantor, Petrus De Burdignyn Curatus Sanctæ Crucis, Stephanus De Chastel, Rodulphus De Blonay Domicellus, Johannes Pitet, Nycodus De Bogie, Girardus Gimelli Juris peritus, Antonius Jouttens, Johannes Raverat, Johannes De May Domicellus, Roletus Souter, Jaquetus Frient, Antonius De Escublens, Jaquetus Cagny et Nicodus Borgeis, Cives Lausannenses prædicti ut Supra electi, Virtute potestatis Nobis attributæ in unum in Parva Stupha fratrum Prædicatorum Lausannensium Convocati et existentes ad exequenda præmissa Nobis Commissa, Visis et Inspectis articulis Infra Scriptis ac deliberatione matura inter Nos prius pensata et habita de Communi et unanimi Omnium nostrum Voluntate Spontanea et Consensu Statuimus, Ordinamus et determinamus prout Infra. /492/

1. In primis quod Nullus habeat seu habere possit infra Lausannam tectum Supra murum Domus Suæ a parte Carreriæ publicæ ultra tres pedes, et si qui habeant longiorem ad dictam trium pedum quantitatem reducantur infra unum mensem a tempore publicationis, exceptis Domibus quæ habent gradus extra murum suum supra proprietatem suam, quæ ab anteriori parte dicti muri habeant dictos tres pedes et non ultra; Et hæc fiant, teneantur, observentur, et ad effectum attendantur ubilibet tam infra Civitatem et Villam Lausannensem, quam infra Alas seu suburbia dictæ Civitatis et Villæ Lausannensis.

2. Item Quod quicunque habens Casale Infra Lausannam Juxta Carrerias seu semitas publicas Non possit ibidem quidquam ædificare seu domificare nisi primitus a parte anteriori Juxta Carrerias seu semitas publicas muraverit Cum calce et arena bene et decenter saltem ad altitudinem Viginti pedum a pavimento, nec possit quis tectum suum in minori altitudine erigere; Et si qui habeant in Domibus suis Juxta Carrerias seu semitas publicas prædictas parietes infra unum annum proximum a proximo festo termino Nativitatis Beati Johannis Baptistæ murandos, habeant murum Consimilem ædificare et facere; Alioquin Lapso termino prædicto ad Casale dictæ Domus omnino reducantur quousque muraverit dictum Casale prout supra, exclusis Alis in quibus quilibet retro suam Domum infra tempus prædictum in mæniis publicis bene et decenter murare teneatur Saltem duas Thesas supra terram in quantum domus sua se extendet.

3. Item Quod Nullus possit nec debeat infra Lausannam /493/ quoquo modo facere focum in Domibus habitationum suarum nisi habeat focus quilibet suam Caminatam altitudinis supra tectum saltem sex pedum bonam et securam terratam; Et qui Contrarium fecerit, toties quoties defecerit, teneatur in decem solidos Lausannenses, quorum decem solidorum medietas Sit Domino Nostro Lausannensi Episcopo prædicto, et alia medietas sit Communitati Lausannensi.

4. Item Quod in qualibet Banderia Lausannæ vigilent per totam Noctem usque ad diem incipiendo statim post pulsationem ignitigii 1 tres personæ idoneæ qualibet Nocte per Cives et habitatores Lausannæ alternatim quilibet in sua Banderia, ponendæ, qui habeant tribus aliis proximioribus Vicinis suis Custodiam pro sequenti Nocte nunciare in exitu dictæ Custodiæ, Et qui contrarium fecerit teneatur in Banno quinque solidorum Lausannensium, Videlicet tam non vigilans quam non præcipiens tempore prædicto, quorum quinque solidorum medietas domino nostro prædicto Lausannensi Episcopo, et alia medietas Communitati Lausannensi prædictæ applicantur; Et qui deficientem in præmissis vel aliquo præmissorum detulerit, de dictis quinque solidis habeat pro præmio duodecim denarios Lausannenses; exceptis Viduis, mendicantibus domos proprias Non habentibus, et etiam aliis quibuscunque pauperibus Mendicantibus, Quæ viduæ et Pauperes prædicti ad Vigilandum minime teneantur.

5. Item Quod qualibet hora noctis teneatur unus Custodum Campanilis magnæ Ecclesiæ proclamare alta Voce More Solito et Custodes villæ pro qualibet Banderia Nominatim Invocare sub pœna Sex denariorum per /494/ eosdem Custodes Campanilis toties Committenda quoties defecerint; Et Custodes cujuslibet Banderiæ Sic Evocati teneantur Omnes successive respondere More Solito Sub eadem pœna Sex denariorum toties quoties defecerint, ut supra Committenda et applicanda.

6. Item, Non debeat de Nocte tabernas quivis Custos Intrare, et si Intraverit Causa potandi, teneatur tam ipse Custos quam Tabernarius qui vinum ei ministraverit Domino Nostro Lausannensi Episcopo, et dictæ Communitati quilibet ipsorum Sic faciens in tribus Solidis Lausannensibus pro Banno.

7. Item Quod in Casu quo Communitas Lausannensis Vellet de tribus personis idoneis pro qualibet Banderia providere et per easdem Vigilari modo præmisso facere, illud fieri possit, et debeat, atque fiat, hujusmodi ordinatione Nonobstante, Sed eadem revocata manente quoad hunc articulum tantum.

8. Item Quod quotiescunque Casus Incendii in aliqua Domo Lausannensi acciderit, quod absit, cui resisti non posset, illico et indilate Valeant duo Cives ibidem primo advenientes ordinare super destructione Domus seu domorum propinquarum domus dicti Incendii, ad recursum ejusdem Incendii, quibus duobus Civibus Omnes alii Inferiores ibi præsentes teneantur obedire; Cui ordinationi seu destructioni domus, Dominus dictæ Domus destruendæ non valeat seu debeat obviare, sed Impune dicta destructio fiat et fieri debeat atque possit.

9. Item Quod quicunque Civis ibidem præsens possit aliis Inferioribus tam Villæ Lausannensis quam de extra Villam Imponere Bannum trium solidorum pro Juvamine /495/ necessario et opportuno ad obviandum et resistendum Incendio.

10. Item Quod quicunque habeat subtus tectum suum unum excoves pro resistendo Incendio.

11. Item Quod Casalia a Domo dictorum Adellin usque ad Domum Peroneti Pollie Cum plateis retro sitis usque ad fluvium pro Ala ibidem Construenda emantur pretio Competenti.

12. Item Quod Casale Stephani Chandelleir situm in Ponte Cum Casali sequenti usque ad Plateam Communem ematur ut supra, et ad Stratam Publicam reducantur.

13. Item Quod Casalia a Domo Roseti De Ponte usque ad Domum Mermerii dicti Patriand emantur ut Supra pro faciendo Alam pro Caseis, Cepis, alliis, refortis, piris, Castaneis, pomis, rapis, et aliis similibus Vendendis.

14. Item Quod Nullus Extraneus, nec Cossonus audeat nec debeat reponere res Venales Lausannæ nisi in Locis ordinatis, Sub pœna amissionis rei pro vendente et pretii pro emente Domino et Communitati ut supra applicandorum.

15. Item Quod Nullus de cætero ultra Domum suam supra Carreriam habeat seu teneat mesam 2 quamcunque ultra mesam domui suæ affixam et Contiguam.

16. Item Quod Nullus possit nec debeat facere infra Lausannam, nec in fossalibus aliquos Legniez 3 præter in Loco tuto, et a muris Villæ Longe.

17. Item Quod Macellus et piscinaria Communis fiant Supra Aquam Pontis, Videlicet a Casali Stephani Chandelleir prædicto usque ad Pontem seu Planchiam retro /496/ Domum Francisci Russini inclusa Domo Stephani de Rippa quæ ab eodem Stephano pretio Competenti ematur pro macello et piscinaria prædictis.

18. Item Quod pro solutione domorum et Casalium ut supra emendorum de Pascuis Communibus, et aliis dictæ Communitati minus utilibus Vendantur majus offerenti Subhastatione præcedente.

19. Item Quod quicunque habens domum supra puteum Paludis emat et emere Cogatur Viam Publicam deis Albo ante Domum Suam pretio Competenti pro Solutione prædicta fienda; Similiter quicunque habens domum Supra puteum Graduum fori, emat et emere Cogatur Viam Publicam deis Albo pretio Competenti.

20. Item Quod in Magna Ala Paludis omnes Denariatæ quæ adducentur Lausannam Venales ab extraneis Mercatoribus, ponantur, deducantur et reducantur, et non alibi.

21. Item Quod Pondus Sit in ipsa Ala, et ibi ponderentur omnes denariatæ que ad pondus Venduntur, et non alibi præterquam in Domo Mutonis ubi fardelli soliti sunt ponderari, qui Solum modo ibidem ponderentur quia movetur a Domino sub Censu et directo Dominio.

22. Item Quod pro quolibet quintali ferri solvantur Villæ duo denarii Lausannenses pro pondere.

23. Item Quod pro qualibet pesa Lanæ solvatur Villæ unus obolus.

24. Item Quod pro quolibet milliario clavinorum 4 solvatur Villæ unus obolus.

25. Item Quod pro quolibet fardello ligato pro sota 5 solvantur Villæ quatuor denarii. /497/

26. Item pro una trossa panni pro sota duo denarii Villæ solvantur.

27. Item pro qualibet Costa Salis solvatur Villæ unus obolus.

28. Item Quod Mesæ dictarum Alarum Locentur secundum quod Visum fuerit pretio seu pensione Competenti.

29. Item Quod omnes Denariatæ quæ non ponderantur et Custodientur in dicta Ala solvant Custodiam.

30. Item Quod omnes Casei Vendantur in Ala Pontis et Vendentes ipsos Caseos solvant Custodiam Caseorum Non Venditorum.

31. Item Quod Vendentes Castaneas, pira, reschoz, poma Vallesii et Nuces, Vendant ipsos in Ala Pontis, et solvant pro qualibet Cupa unum denarium.

32. Item Quod omnes pisces Vendantur in macello et piscinaria prædictis, et pro quolibet panerio de Iaulerij a festo Paschæ usque ad Carnipervium Laïcorum solvatur Villæ unus denarius et a Carnipervio usque ad festum Paschæ solvantur duo denarii.

33. Item Quod de grossis piscibus solvantur pro sota et mesa de Viginti solidis quatuor denarii.

34. Item Quod in dicta Ala ponantur aleca 6, et pro quolibet Mille seu Tonetaz solvantur pro sota duo denarii; Et si Vendantur minualiter solvatur mesa et Vendantur in piscinaria prædicta.

35. Item Quod Cepæ et Allia Vendantur in dicta Ala Pontis seu ante dictam Alam, et solvatur pro quolibet panerio seu sacculo unus denarius.

36. Item totidem de radicibus fortibus.

37. Item quod Sotulares qui extrahuntur a Domibus /498/ sutorum Lausannensium, et omnes alii sotulares Vendantur in magna ala Paludis, et non alibi, Et quod Vendentes solvant mesam tantum; Vendæ vero ex parte præfati Domini Nostri Lausannensis Episcopi recolligi et percipi Solitæ Sibi Domino a suis successoribus sint Salvæ.

Quæ omnia universa et singula superius scriptis Narrata, declarata, ac citata et designata, Statutaque et ordinata per quos supra electos et prout supra, Nos Præfatus Guillelmus Episcopus Lausannensis in camera Domus Nostræ Episcopalis Lausannensis puta hac die Lunæ præsenti ante festum Nativitatis Domini Vigesima prima Mensis Decembris anno quo infra personaliter Constituti Confitemur esse vera, et de Laude, Consensu, authoritate, Mandato, et assensu Nostris fore facta, Ipsaque Laudamus, ratificamus, emologamus pro Nobis et nostris successoribus perpetuo et approbamus per præsentes, Decernentes ipsa bene, uliliter et idonee, pro Communi et publica utilitate fuisse et esse per quos supra Statuta et ordinata, Promittentes Insuper pro Nobis et Nostris successoribus bona fide Nostra Loco Iuramenti manu ad pectus more prælatico apposita, ipsa omnia et Singula Supra scripta tanquam bene ordinata, rata, grata habere perpetuo, et firma tenere, eaque Inviolabiliter observare, Et contra ea Non facere, dicere, vel Venire per Nos vel per alium, nec alicui Contravenire Volenti in aliquo Consentire in futurum. Mandantes et præcipientes has Litteras in robur et testimonium omnium et singulorum in eisdem Contentorum et prout supra designatorum Sigilli Curiæ Nostri Officialatus Lausannensis appensione muniri. /499/

Et Nos Officialis Curiæ Lausannensis ad mandatum Reverendi in Christo Patris et Domini Nostri Domini Guillelmi Lausannensis Episcopi supradicti, precesque et requisitiones omnium universorum et singulorum Canonicorum, Nobilium, Civium et Burgensium Superius Nominatorum quantum ipsorum et cujuslibet eorum occasione præmissorum interest, et ipsos ipsorumque quemlibet præmissa tangunt et Concernunt, nobis oblatas fideliter et relatas per Jacobum Megeva de Lausanna dictæ Curiæ Juratum Cui super hiis Vices Nostras Commisimus, et eidem fidem plenariam adhibemus, Sigillum dictæ Curiæ Nostræ Litteris præsentibus Duximus apponendum. Datum et actum successive sigillatum, et distincte prout supra diebus et Locis quibus supra, Anno Domini Millesimo quatercentesimo quinto.

Ja. Megeva.

/500/


LXXIX.

GUILLAUME DE CHALLANT ÉVÊQUE DE LAUSANNE ACCORDE DIVERS PRIVILÉGES, FRANCHISES ET IMMUNITÉS, AUX JUIFS ÉTABLIS A LAUSANNE.

Du 1 Décembre 1419.

(Archives de Lausanne. EE. 142. parchemin.)

GUILLERMUS DE CHALLANT miseratione divina episcopus lausannensis et comes, Elioto de Turre, Amieto et Salamio filio suo, Joseto Brodres, Matasias uxori dicti Aquineti de Salun 1, Sansoto de Establiet filio dicti Aquineti, Magistro Vivam Aliquint, Abrahe Clerici, Lacbelle de Chins Bonon, Damiareauz Benion, Joseto Medici, uxori Salami Jaquar, dicte Fileta, Sansoto des Pierre Chattez, filio de Filette, Daioto filio Magistri Aqui, Abrahe Tinturier, Aqui de Salins, viam veritatis agnoscere cum salute. Si ad prosequendum munificentie dona fidelium nostra liberalitas aliquali eosdem irregularitate reddat inhabiles illis tamen quos humilioris legis gravat conditio quadam specialitate porrigitur liberalior cum ad ymaginem nostri Salvatoris /501/ sint facti et qui etiam sine nostri portus et benignitas ministerio penes nostram dictionem vivere nequeunt et qui forsan in suis actibus per omnes incompatibiliter opprimuntur. Sane pro parte vestra nobis oblata petitio continebat quod vos et nonnulli alii judei sub nostris dominio et protectione futuris temporibus tranquille vivere anhelatis quod facere non valetis nisi aliqua per nos privilegia vobis concedantur, hinc est quod nos Iudayce Gentis considerata fragilitate et si ad nostram fidem nolueritis converti conversatio tamen vestra utilis est super hoc moti proposito et vestris in hac parte supplicationibus annuentes vobis in beneficium concedimus et largimur privilegia immunitates et franchisias subscriptas que et quas per omnes nobis subditos teneri inviolabiliter volumus.

1. Et primo vos coniuges familiamque vestros utriusque sexus heredes et successores spatio trium annorum integrorum a die festo purificationis beate Marie Virginis proxime futuro inchoandorum et continue futuris tribus et vestrum quemlibet per civitatem villam Lausannam oppida castra villas terras loca et diversa districtus territorium et juriditiones nostras in et sub nostris et nostrorum salvagardia guidagio protectione conductu tranquillis recipimus receptosque esse volumus et manere, nolentes quod vestrum alicui per aliquam personam quacunque auctoritate fungentem vis violentia iniuria aut alia illicita turbatio inferatur sed volumus vos et vestrum singulos ab omni vi violentia iniuria et illicita turbatione tueri et protegi tamquam nostros proprios garderios ita quod ubicunque per terras et loca nobis subdita ire stare morari redire conversari pacifice /502/ et quiete possitis sine impedimento aut contradictione quacunque.

2. Item vos et vestrum singulos heredes et posteritates vestrum utriusque (sexus) mares et feminas pro nobis et nostris successoribus dicto termino trium annorum durante quittamus et solvimus quittos et solutos esse volumus penitus et inmunes de manu mortua ac vos liberamus et franchimus ab eadem ita quod manum mortuam dependentiam vel sequelem eiusdem a vobis non possimus nec debeamus quocunque titulo ratione vel causa ullocunque tempore in morte vel vita per nos vel alium petere quomodolibet habere. sed volumus et gratiose concedimus in beneficium et largimur quod si et quacunque (vice) aliquem vestrum heredes vel posteritates vestrum intestatum decedere contingerit in futurum hereditas et bona quecunque mobilia et inmobilia decedentis ad proximiorem de genere deffuncti judei deveniant devenireque et pertinere debeant pleno jure ipsorumque possessionem apprehendere possit et retinere integre et perfecte. et si forsan talis proximior non fuerit sufficientis etatis quod sciat per se hereditatem predictam adire aut non fuerit in presentia licet sufficientis etatis fuerit eo casu duo ex judeis illius (qui) longinquo decesserit intestatus predictam hereditatem et bona propria auctoritate capere possint et debeant sub inventario judeorum more (solum) satisficiendo et ea ad utilitatem talis proximioris deffuncti custodire et dicto tali proximiori quam primum et citius potuerint redire debeat et teneatur expedire nostri vel officiariorum nostrorum licentia super hoc non obtenta nec minime expectata nec etiam postulata, (quorum) bonorum /503/ nos vel alius pro nobis nichil petere possumus quomodo libet nec habere.

3. Item vobis et vestris successoribus gratiose concedimus per presentes quod nulla ecclesiastica vel secularis persona cuiuscunque gradus status vel conditionis existat vos citare possit nec debeat quacunque occasione ratione vel causa civili vel criminali seu alias evocare ad aliam curiam ecclesiasticam vel secularem quam ad nostram dum prompti fueritis in nostra ante dicta curia juri stare et de vobis conquerenti plenum facere justitie complementum volentes et districte precipientes ballivo judici causarum appellationis senescallo maiori salterio procuratori lausannensi castellanis maioribus et aliis officiariis et justiciariis nostris eorumve loca tenentibus presentibus et futuris qui super hoc fuerint requisiti quatinus universas et singulas personas contrarium facientes et vos seu alterum vestrum ad aliam curiam quam ad nostram evocantes per bonorum captionem et aliis mediis fortioribus quibus poterint debite et utiliter coherceant et compellant a vexatione et evocatione vestrum et cuiuslibet vestrum extra curiam nostram desistere et in curia nostra recipere a vobis quod fuerit rationis et quod aliqui officiariorum nostrorum vos aut vestrorum aliquem non possint vel debeant compellere ad sententiam absolutionis petendam super aliquo interdicta casu quo prompti eritis coram ipsis plenum suscipere justitie complementum exceptis dumtaxat de commissis per vos aut alterum vestrum extra nostram jurisdictionem atque casibus de quibus vos sponte et liberaliter submiseritis.

4. Item quod si aliqua persona vobiscum aut alicui /504/ vestrum seu predecessorum vestrorum super aliquo casu retromissis temporibus concordaverit et nunc alias in futurum ipsa persona asserat se ratione concordie in aliquo gravatam et propterea velit petat aut requirat restitutionem vel recompensationem aliquam parvam vel magnam protinus habere eo casu vos et quemlibet vestrum qui super requisitione vel emenda fuerint requisiti inquantum nos tangit vel tangere potest in futurum et quantum juri rationi competit aut spectat ac pertinere vel spectare poterit solvimus penitus et quittamus nolentes quod propterea nobis vel successoribus nostris in aliquo obligati sitis nec a vobis aut successoribus vestris quicquid petere nec habere per nos vel alium aliqualiter debeamus.

5. Item quod si retroactis temporibus vos aut aliquis vestrum vel predecessorum vestrorum penas aliquas vel banna ratione vel causa usurarum aut contractuum usuratorum quorumcunque sive dependentes exinde commiseritis usque ad diem presentem nos de ipsis penis et bannis que vobis propterea infligisse potuistis aut possent et que a vobis petere possemus vel habere vos et singulos vestrum quantum nos tangit ex nostra certa scientia solvimus penitus et quittamus cum pacto solempni de quicquid a vobis ulterius non petendo omnibus et singulis officiariis nostris quibuscunque propter hoc silentium perpetuum imponentes et processus sive inquisitiones si qui premissorum occasione contra vos seu vestrum aliquem formati fuerint penitus anullantes et cessantes.

6. Item vobis et vestrum singulis in privilegium concedimus quod vos et vestrum singuli possitis et debeatis /505/ licite et impune a quacunque persona ecclesiastica et mondana emere et in pignus recipere cum forto (sic) et pretio quo utilius poteritis et videritis pro vobis queque pignora et bona prophana (profana) manudetentibilis (sic) cuiuscunque conditionis et valoris existant exceptis pignoribus ecclesiasticis et nostris et de ipsis pignoribus facere prout juris fuerit et rationis et vestre placuerit voluntati. et si forsam nunc vel imposterum aliqua persona prosequatur aliqua pignora vobis tradita aut petat ipsa pignora eidem expediri nolumus quod pignora ipsa debeatis aut teneamini alicui reddere vel expedire supposito quod ipsa pignora forent occupata vel malitiose contracta nisi prius illi vestrum qui dictum pretium dederit integre solvatur ipsum pretium quod tradiderit super ipso aut mutuo dederit vel alias rationabile fuerit. de illo pretio tradito per ipsum credatur simplici juramento tradentis nulla alia probatione exquisita et si forsam ad postulationem nostri aut partis alicuius curia nostra voluerit notitiam habere qualiter pignus et a qua persona habitum fuerit receptum volumus dummodo nomine et cognomine personam que vendiderit dictum pignus nominare sciatis quod eo casu nichil a vobis seu vestrum aliquo peti possit nec contra vestrum aliquem inquiri sed quitti sitis et omnino liberi et quod vobis credatur per nominationem talis persone in predicta probatione posito quod talem personam per alia indicia indicare nesciatis nec eam aliter quam per nomen et cognomen denotare.

7. Item vobis et vestrum singulis ex liberalitate concedimus et largimur et nostris officiariis et justiciariis damus per presentes in mandatis quotiescunque in officiis /506/ suis veneritis ad requisitionem vestram denuntiari publice facere debeant in villis et locis nobis subditis et etiam oportunis quod nulla persona cuiuscunque status aut conditionis existat vobis vel alicui vestrum aut successorum vestrorum ullam inferat vel imponat in persona vel bonis iniuriam vel offensam sub nostre indignationis et banni incursionem pro similibus exigi consueti et si vobis aut alicui vestrum contra cridam aut denuntiationem nostram iniuriam aliquis intulerit vel offensam volumus quod tale bannum vel iniuria ab inferente per officiarium nostrum cui talis persona suberit sine remissione exigatur.

8. Item vobis et vestrum singulis concedimus et liberaliter impartimur quod vos et quilibet vestrum morando residendo eundo redeundo et conversando per civitatem villas opida castra loca districtus jurisditiones et dominia nostra cum rebus et bonis vestris quibuscunque liberi sitis pariter et immunes ab omnibus et singulis pedagiis ledis roydis exactionibus et tributis in civitate et locis predictis nobis debitis, quodque vos et vestrum singuli absque solutione exactione pedagiorum ledarum et roydarum ipsarum per vos et vestrum alterum facienda manere residere ire restare redire et conversari in civitate et villis predictis et libere et publice possitis et esse dicto triennio durante salvis in omnibus et singulis concessionibus largitionibus et omnibus privilegiis juribus franchisiis libertatibus usibus et statutis Capituli Ecclesie nostre nobilium civium et habitatorum lausannensium et aliorum locorum nobis subditorum per nostros predecessores observatis et nos ex premissis /507/ quibus per premissa nisi ut prefertur non intendimus in aliquo derogare.

9. Item ex voluntate et consensu vestro per pactum expressum sollempniter in manu nostra et jurati ac secretarii nostri subscripti factum et promissum deducimus et vobiscum convenimus quod si contingat vos vel aliquem vestrum pro quacunque causa civili vel criminali ab examine seu audientia aliquorum officiariorum nostrorum active vel passive appellare non possitis nec debeatis ... habere pro remedio appellationis perquirendo nisi solum (remedium) appellationis ordinarie adeundo videlicet de inferioribus ad superiores et hoc sub obligatione et ypotheca expressa omnium et singulorum bonorum vestrorum quorumcunque que ex nunc prout ex tunc consentitis ... nec per quemlibet vestrum contra facientes camere nostre usibus irremissibiliter applicare.

10. Item vobis et vestrum singulis atque vestris successoribus concedimus ... , ac vobis liceat macellum ordinarium facere a massel ... aliter separatum et ibidem carnes pro vobis et vestrorum usibus mactare statuere et aptare juxta vestre libitum voluntatis. promisistis tamen vos per pactum expressum et sollempne et vestrum quilibet consensistis per manum magistri Joseph coniudei vestri nomine vestro etiam et pro vobis vobis etiam gratum habentibus quod nec vos nec alter vestrum nec liberorum seu successorum vestrorum nec idem magister Joseph dicto termino durante de directo vel per obliquum quovis quesito colore fenus sive usuram exercebitis nec ad usuram pecuniam dabitis sive fenerabitis seu fenerare facietis. /508/ alioquin consentitis et vultis quod ille vestrum qui sit fenerarius vel fenerare fecerit aut lucrum inde de pecunia mutuo data habuerit nullatenus dictis privilegiis nec concessionibus prefatis gaudeat sed subiaceat omnimode exactioni et servituti. quas etiam usuras exerceri et contractus ... per vos vel aliquem vestrum omnino fieri prohibemus maxime erga operarios.

Que omnia et singula suprascripta in omnibus suis capitulis nos Guillermus episcopus prefatus rata grata et firma habere et tenere promittimus bona fide nostra et contra ea non facere per nos vel per alium quomodolibet vel venire sed ea omnia supradicta attendere et attendi facere cum effectu prout superius declarantur mandantes tenore presentium et precipientes expresse ballivo judici appellationum senescallo salterio maiori lausannensi castellanis maioribus mistralibus procuratoribus justiciariis et officiariis nostris quibuscunque presentibus et futuris et eorum locatenentibus quatinus ipsi et eorum singuli omnia et singula suprascripta firmiter teneant inviolabiliter et observent in nullo contra faciant vel opponant sed vobis et vestrum singulis privilegiis libertatibus immunitatibus franchesiis usibus et statutis predictis uti et gaudere faciant paciffice et permittant omni impedimento et excusatione cessantibus quantum nostram cupiunt indignationem evitare volentes quod copia manu (nostri officialis) signata et sigillo nostre curie officialatus lausannensis in judicio et extra velut originale fidem prebeat plenariam absque aliquatenus originalis ostensione et in omnium et singulorum testimonium premissorum presentes litteras duximus appensione nostri sigilli muniri. Datum et actum /509/ Lausanne die prima mensis decembris anno Domini millesimo quadringentesimo decimo nono ab annunciatione eiusdem sumpto.

Jacarre de mandato domini.

(Le sceau manque.)

Nos Guillermus de Challant divina miseratione lausannensis episcopus et comes notum fieri volumus universis presentes litteras et prorogationem inspecturis quod nos privilegia immunitates et franchesias et alia in littera suprascripta contentas et contenta per nos judeis in dicta littera descriptis et aliis in dominio et jurisdictione nostris habitantibus ipsis judeis et suis quibus supra et hic concessas et concessa pro nobis hinc ad quatriennium a die purifficationis beate Marie proxime venturum incohandum prorogamus et eisdem judeis intus et foras ac conditionibus in dicta littera descriptis et contentis confirmamus eas et ea in suis robore et firmitate dicto quatriennio durante incohando ut supra per presentes eisdem concedimus duraturas et duratura prout in ipsa littera latius conprehenduntur. Datum Lausanne in domo nostra episcopali die quindecima Maii anno Domini millesimo quadringentesimo vicesimo secundo.

Johannes de Columpnis officialis
de mandato domini.

/510/

Nos Guillermus de Challant lausannensis episcopus et comes prorogamus privilegia immunitates et franchesias et alia in littera prescripta contentas et contenta ipsis judeis et aliis in dominio et jurisdictione nostris et Ecclesie nostre lausannensis existentibus et habitantibus hinc ad quatriennium a die purificationis beate Marie proxime venturum incohandum et in tali festo sive consimili lapsis prius dictis quatuor annis finiendum et eisdem judeis intus foras et conditionibus in dicta littera descriptis et comprehensis confirmamus et eas et ea in suis robore et firmitate durante dicto quatriennio incohando ut supra per presentes eisdem concedimus duraturas et duratura prout in ipsa littera latius comprehenduntur. Datum Lausanne in domo nostra episcopali die duodecima novembris anno Domini millesimo quadringentesimo vicesimo sexto sub signeto officialis nostri lausannensis quia sic volumus in testimonium premissorum.

Johannes officialis
de mandato prefati domini nostri.

Nos Guilliermus miseratione divina episcopus lausannensis et comes prefatus notum fieri volumus presentes litteras inspecturis quod prorogamus privilegia immunitates et franchesias et alia in littera prescripta contentas et contenta dictis Haron de Vittry, Elioto de .Turre, dicto Genallion, dicto Sanson de Petra Chastel, dicto Vivan de Sancti Yure ... Ymand de Chippres, Ysach de Boin, dicto Salamyn, Sansino filio magistri Cressent, dicte Joyes, dicte Rose Aquie de Salims, dicto Cressent, /511/ judeis in villa nostra Lausanna habitantibus, dicto Bone vie, Albellino de Bassillia, dicto Mayot de Solodoro habitaturi Cessari, dicto Jacot Cressent de Novo castro moranti Albone, dicto Berdeniaul habitanti Turris de Peil prope Viviacum, dicto Berlyyt moranti Morgie, ad opus ipsorum et familie cuicunquelibet ipsorum judeorum hinc ad quatriennium a die purificationis beate Marie Virginis proxime venturo incohandum et in tali festo sive consimili lapsis prius dictis quatuor annis finiendum ac eisdem judeis modo et forma ac conditionibus in dicta littera descriptis et comprehensis confirmamus ac eas et ea in suis robore ac firmitate durante dicto quatriennio incohando ut supra per presentes eisdem concedimus duraturas et duratura prout in ipsa littera latius comprehenduntur. Datum Lausanne in domo nostra episcopali die octava mensis Januarii anno Domini millesimo quatercentesimo tricesimo sub signo Petri Crostel clerici lausannensis et jurati nostri subscripti.

P. Crostel.


/512/

LXXX.

REVERSALE D’AMÉDÉE, DUC DE SAVOIE, EN FAVEUR DE LA VILLE DE LAUSANNE, AU SUJET DU SERVICE DE DIX LANCES DE GENS D’ARMES PENDANT TROIS MOIS.

Des 19 et 27 Juillet 1426.

(Archives de Lausanne. A. no 85, parchemin.)

On lit au dos:

Littera confessionis per dominum Amedeum ducem Sabaudie civibus lausannensibus facte super quodam gieto non ex debito sed liberaliter impenso.

Nos Amedeus dux Sabaudie notum facimus vniuersis presentibus et futuris quod cum dilecti amici nostri nobiles ciues burgenses et habitatores ciuitatis et ville Lausanensis necnon tota terra reuerendi in Christo patris consiliarii et compatris nostri episcopi Lausanne nuper de gratia speciali et de eorum mera et libera voluntate pro certis nostris vigentibus necessitatibus et maxime subueniendo guerre nostre moderne in nostris comitatibus valentinensis et dyensis aut forte alibi dederint liberaliterque concesserint nobis seruitium decem lancearum gentium armorum per spatium trium mensium de earumque stipendiis solutionem ipsique predicti nobiles ciues burgenses et habitatores pro se et eorum ressorto tantum pro rata ipsis contingente nobis /513/ integre satisfecerint adeo quod merito contentari debemus et contentamur ab eisdem. Hinc est quod nos non volentes huiusmodi eorum liberalitatem et concessionem gratiosam in eorum detrimentum vel jacturam in futurum redondare volumus et expresse tenore presentium litterarum attestamur dictam concessionem de gratia speciali nobis factam fuisse Quodque eisdem nobilibus ciuibus burgensibus habitatoribus et eorum ressortis et posteritatibus nullum afferat preiudicium nunc vel in futurum nec eis et suis trahatur ad consequentiam aliqualem Quymo (quinimo) neminem volumus de ressorto ciuitatis et ville lausanensis qui cum predictis nobilibus ciuibus burgensibus et habitatoribus Lausanne contribuere consueuerunt a contributione premissa gratiosi doni nobis facti pretextu cuiuscunque salue gardie per nos aut antecessores nostros quibusuis personis dicti ressorti concesse excusari mandantes expressius per presentes dilectis bailliuo Vuaudi castellano Melduni et ceteris officiariis nostris presentibus et futuris et cuilibet ipsorum insolidum quatenus in premissa contributione nullum impedimentum opponant aut opponi ratione salue gardie predicte patiantur. Datum Thononii die decima nona mensis Julii anno Domini millesimo quatercentesimo vicesimo sexto sub signeto nostro cancellario absente.

Johannes Boubat.

Per dominum presentibus dominis G. de Saxo. Francisco Compesii. Roberto de Montevuaignardo. Petro de Menthone baillivo Gebennesii. /514/

Ego Johannes veteris commissarius domini nostri Sabaudie ducis confiteor habuisse nomine thesaurarii Sabaudie generalis a nobilibus ciuibus burgensibus et habitatoribus ciuitatis et ville Lausanne videlicet eorum ratam lancearum gentium armorum suprascriptarum prout cum domino nostro duci suprascripto dicti nobiles ciues burgenses et habitatores concordauerunt et arrestauerunt. Datum Lausanne die vicesima septima mensis Julii anno Domini millesimo quatercentesimo vicesimo sexto.

Idem commissarius
Johannes Veteris.

(Sceau pendant en cire rouge.)


LXXXI.

BULLE DU PAPE MARTIN CHARGEANT L’OFFICIAL DE GENÈVE DE FAIRE UNE ENQUÊTE AU SUJET D’UNE PRÉTENDUE VIOLATION DES FRANCHISES DE LAUSANNE.

Ao 1428.

(Msc. de G. Rouge, greffier. — Communiqué par M. Vulliemin.)

Martinus Episcopus servus servorum dei, dilecto filio Officiali Gebennensi salutem et apostolicam benedictionem suam. Nobis dilectus filius Glaudius Violeti Civis /515/ Lausannensis petitione monstravit quod licet cives Lausanenses ex privilegio, libertate et consuetudine a tempore cujus contrarii memoria non existit inviolabiliter observatis extra Civitatem Lausanensem in qua etiam Episcopus Lausannensis pro tempore existens temporalem Iurisdictionem exercet ad judicium evocari nequeant, dummodo coram Iudicibus dicte Civitatis juri stare voluerint et Iudices ipsi in exbibitione justitiæ negligentes vel remissi non existant, tamen venerabilis frater noster Guillelmus Episcopus Lausanensis ad instantiam Egidii Accarie promotoris causarum criminalium Curie Episcopalis Lausanensis eundem Civem qui coram Iudicibus predictis etiam in exbibitione justitiæ contra dictum Civem minime negligentibus seu remissis super singulis ei objiciendis juri stare paratus erat de facto citari fecit ut coram eo certo peremptorio termino personaliter compareret, in quodam castro extra prefatam Civitatem constituto, in quo malefici et criminosi carceribus mancipari et detineri consueverunt loco utique ipsi civi non modicum suspecto, responsurus quibusdam per dictum promotorem contra cum proponendis aliter non expressis, ipsumque civem postmodum dicto termino non expectato ex eo quod illi ut asserebat satisfacere non an ... averat 1 ex abrupto et de facto pro libito sue voluntatis excommunicavit et mandavit ac fecit excommunicatum publice nunciari, propter quæ dictus Civis sentiens exinde se indebite gravari ad Sedem appellavit Apostolicam. Quorum discretioni tue per apostolica scripta, mandamus quatenus vocatis qui fuerint evocandi et auditis hinc inde propositis quod justum fuerit appellatione remota decernas, faciens quod decreveris /516/ ab Episcopo auctoritate nostra ab aliis vero predictis per censuram Ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem qui fuerint nominati si se gratia odio vel timore substraxerint censura simili apellatione cessante compellas veritati testimonium perhibere. Datum Romae apud Sanctos apostolos. XII Kal. Maii. Pontificatus nostri anno undecimo.

Gratis pro Deo.

P. DE VELLATE. .

(Sigillum plombeum.)


LXXXII.

STATUTS FAITS PAR LES TROIS ÉTATS DE LA VILLE ET CITÉ DE LAUSANNE, SUR LE MODE DE PROCÉDER EN JUSTICE.

Anno 1430.

(Archives cantonales. Coutumier ancien et recueil des priviléges de Lausanne, folio XCI.)

Sequuntur nonnulli alii articuli contenti in littera novorum statutorum ordinati per tres status civitatis et ville lausannensis presidente Reverendo in Christo patre et domino domino nostro Guillermo de Challant Episcopo lausannensi ut moris est recepta per petrum Crostel anno domini Millesimo quatercentesimo trigesimo /517/ anno vero sue assumptionis vigesimo tertio cuius anima requiescat in pace.

Et primo super consilio ministrando litigantibus in futurum in consuetudine coram quovis Judice seculari in dominio totius ecclesie lausannensis tam in capite quam in membris ordinamus ea que sequuntur.

1. Primo quod ex nunc in antea perpetue Judex quicunque coram quo causa moveretur teneatur equali numero ministrare consilium tam actori quam Reo consilium non habenti et sibi postulanti ministrari secundum formam inferius descriptam.

2. Item quod nullus advocatus debeat neque possit acceptare alicui parti consulere quousque judex provisionem seu distributionem de advocatione per ipsum fienda fecerit nisi attingat parti in tertio gradu affinitatis proviso pro tribus consanguineis vel affines (sic) probare teneatur in continenti per duos testes vel eius medio Juramento dictum gradum nisi constaret Judici de dicto gradu. quo probato sit excusatus talis consanguineus vel affinis dicte partis cui attingit vel attinget pro advocationis et consiliarii administratione habeatur. Et si illa pars alium vel alios haberet advocatos qui sibi non contingerent ut dictum est illum vel illos Judex ministrare teneatur alteri parti usque ad numerum duorum advocatorum tantum ydoneorum et ... et casu quo Judex provideret parti petenti de consilio quod parti actrici assignetur Ratione nove provisionis consilii dilatio octo dierum ad formandum petitionem suam si petat.

3. Item quod casu quo erunt tot advocati in curia presentes quod quelibet pars posset habere duos. Eo tunc sufficiat parti consilium petenti quod Judex sibi /518/ tradat et administret unum advocatum vel unum custumarium sive consuetudinarium loco advocati de Coustumeriis seu de consuetudinariis cognoscere et consulere scientibus et solitis in curia existentibus qui eodem modo cogantur per Judicem sedentem et sub consimili banno quo cum advocatus superius vel inferius fit mentio. cessantibus quibuscunque excusationibus et exceptionibus. salvis eisdem consuetudinariis sive coustumeriis de consanguinitate et affinitate concessis.

4. Item quod Coustumerii et advocati ut dictum est administrati in villa lausannensi residentes tam actores quam Rei pro eorum sallario seu patrocinio percipiant quilibet eorum pro qualibet assignatione seu comparissione qua Judicialiter proceditur in causis decem et octo denarios.

5. Item et pro qualibet prorogatione sive assignatione que fiet de voluntate partium duodecim denarios.

6. Item pro qualibet prorogatione generali sex denarios.

7. Item si dentur vel administrentur consiliarii qui non sint de villa stetur de eorum salario taxationi Judicis habito Respectu ad locum unde venerint.

8. Item quilibet advocatus etiam consuetudinarius qui modo premisso traditur per Judicem vel administratus fuerit indilate sine contradictione acceptare consulere tenetur parti cui administratur sub banno viginti solidorum irremissionabiliter committendorum et per Judicem recuperandorum et exigendorum incontinenti rigoribus et solemnitatibus consuetudinis penitus cessantibus et remotis. Et si noluerit metu dicti banni obedire quod alia die assignata vel assignanda imponatur /519/ ei consimilem bannum et exigatur ut supra si praticaverit pro aliquo alio quolibet die et non audiatur quousque acceptaverit. Exceptis in causis in quibus consulere incepit vel sua causa propria.

9. Item quod Judex habeat unum clericum communem sufficientem et ydoneum qui capiat et habeat pro qualibet assignatione vel continuatione duodecim denarios.

10. Item pro processu petitionis et deffensionis tam actoris quam Rei videlicet quolibet ipsorum sex denarios.

11. Item Judex pro quolibet sigillo assignationis duos denarios et apponantur testes in qualibet assignatione.

12. Item quod Judices inferiores possint facere fieri processum partium per quemvis Juratum et exigatur pro pena sive salario eorum ut supra.

13. Item quod stetur talibus processibus et faciant fidem dum tamen sint signati per Juratum cum appositione duorum testium.

14. Item quod eligatur dictus clericus communis curie ballivatus per venerabilem capitulum nobiles et burgenses Lausanne communi consilio ad proccessandum in causis. Qui clericus antequam admittatur presentetur domino lausannensi Episcopo admittendus si sibi placuerit.

15. Item de Juramentis fieri solitis precise de facto alieno et etiam per modum edicti cognitioque huiusmodi forme sit nimium rigorosa et in periculum redundet animarum seu modus talis. videlicet quod pars Rea seu actrix juret precise ad Intentionem partis actricis vel Ree pro actu seu causa vel occasione asserti facti per /520/ deffunctum vel personam extraneam cuius pars Rea sive actrix dicitur vel asseritur esse heres vel causam habens actionem sive titulum vel alias qualitercunque a deffuncto sive alia persona extranea petitionem partis actricis non esse veram vel econtra quod est absurdum pro facto alieno ita Jurari precise. statuimus quod ab inde nemo tale Juramentum facere teneatur nec ad id compelli debeat sed sufficiat quod super hoc Juret de nescitu vel scitu prout sciverit. Servato et conditionato quod si pars actrix negata sibi per aliam partem petitione sua velit probare dictam eius petitionem esse veram per litteras fide dignas vel alias eandem Jurare super Sanctas Reliquias vel Sancta Dei evangelia Secundum voluntatem partis petentis Juramentum prestare esse veram illud idem simili modo jurantibus duobus probis hominibus non suspectis ipsa pars actrix ad hoc admittetur quod Juramentum fiat ad dictamen Judicis sine Rigore subtilitate sive cavillatione et forma edicti. Et ab ipso Juramento sic facto petitio ipsius actoris sit per attento salvo moderamine damnorum per Judicem fiendo si pars petierit nisi pars Rea alleget solutionem quittationem compensationem vel Remissionem sive quamvis aliam de non petendo promissionem quod dictus Reus probet per litteras fide dignas si quas habeat aut eius medio Juramento cum duobus probis hominibus ut supra non suspectis modo premisso fiendo. quibus per Reum supra probatis vel juratis dictus Reus de instanti absolvatur absolutusque habeatur et teneatur a dicta petitione omnibus aliis Cavillationibus et Cauthelis actenus observatis non obstantibus ymo postpositis omnino cessantibus et remotis. /521/

16. Item liceat unicuique parti litiganti in quocunque actu cause et quandocunque sibi placuerit et videbitur expedire litteras si quas habeat producere et exhibere sine prejudicio suo et cause sue tam agendo quam defendendo nec habeatur pro mali tractu seu maul tractz.

17. Item quod nullus coadjutor juret precise pro illo cui traditus est coadjutor ad quem vadit Iudex ad recipiendum Iuramentum missionibus infirmi. Sed juret infirmus cui datus est coadjutor dum tamen infirmus compos animi sui fuerit et sane mentis. alias juret adjutor de scitu vel nescitu tamen informato inde prius ita esse quod infirmus non sit animi sui compos nec sane mentis ut supra.

18. Item quod sedente Judice pro tribunali obtenta per quemvis quavis contumacia sive passamento et qualiscunque sit causa liceat per partem contra quam data fuerit talis contumacia vel passamentum illa die durante audientia comparere et per sui comparissionem purgare et annullare talem contumaciam sive passamentum et virtute dicte comparissionis sive passamenti pro irrita et annullata habeantur et teneantur ipso facto.

19. Item quod testes in causis quibuscunque producendi jurent presentibus partibus et examinentur separatim per Iudicem et clericum communem absentibus dictis partibus principalibus presentibus tamen advocatis sive consuetudinariis et aliis in curia sedentibus. ita quod examinatus non habeat accessum sive Redditum ad alios examinandos nec revellet. neque advocati sive consiliarii revellent. et quod testis examinatus juret /522/ non revellare alicui attestata per eum quousque dicta et attestata talium testium fuerint apperta et publicata.

20. Item quod cause viduarum pupillorum orphanorum et miserabilium audiantur et terminentur summarie simpliciter et de plano sic quod in ipsis causis possit et valeat assignari si commode fieri possit et ad postulationem termini pauperis vel alterius ipsorum de die in diem curia tamen teneri solita.

21. Item quod eligantur nuncii meliores et bene famati qui Reperiri poterint qui teneantur bene et legaliter exercere officium suum ... et quod pretextu ipsorum neminem oppriment cum comminatione quod si secus Reperiatur pugniantur graviter de perjurio quod ceteris cedat perpetuo in exemplum et dictum Juramentum prestent publice in curia seculari et damna passo restituant.

22. Item quia Judices sepe propter importunos et inordinatos clamores qui fiunt ibidem sedentibus Iudicibus impediantur ministrare Judicium possit dictus Judex sedens imponere silentium sic clamanti vel clamantibus quod taceant et quieti stent. Et si non taceant per primum preceptum impositum quod secundum possit imponi sub banno trium solidorum inobedientibus exigendo incontinenti.

23. Item quod advertat Iudex quod audito uno advocato in una causa audiat alios advocatos successive habentes alias causas secundum quod videbit esse de necessitate excepto procuratore domini qui ante omnes audiri debet in causis domini.

24. Item quod si quis faciat clamam de aliquo vel aliquibus in casu spoliationis seu damni illati rupture /523/ domus vel verberis vel aliis pro quibus de Rigore consuetudinis homo veniret detinendus et petat in possessionem per eum allegatum quo asserit per partem adversam fuisse spoliatum vel damnificatum reduci et sibi tradi pro damno spoliationis verberis vel aliis pro quibus ut supra veniret detinendus quantitatem quam petierit et deferat Juramentum Reo quod Juramentum dictus Reus facere teneatur nec illud possit remittere. Et si illud facere recuset idem Reus tunc habeatur petitio actoris pro attenta salva moderatione Judicis et si actor Reo Juramentum dare noluerit sed si petitionem suam probaturum offerat in causa via consuetudinis prosequatur. eo casu si succumbat actor resertiat et restituat expensas inde per reum sustentas. et vice versa Reus actori si succumbat taxatione Judicis pro utraque parte semper salva.

25. Item quod nemini liceat pro pluribus et diversis actionibus causis vel Rebus quibuscunque quemquam per diversos dies coram singulari Judice seculari evocari facere sive procurare.

Nos intendentes aliis in placito generali contentis nec aliis libertatibus et franchesiis scriptis et non scriptis hic non contentis in aliquo derrogare nec prejudicium inferre.

Explicit copia articulorum contentorum in littera novorum statutorum scripta anno millesimo quatercentesimo trigesimo octavo.


/524/

LXXXIII.

LETTRES TESTIMONIALES DU LIEUTENANT DU BAILLI DE LAUSANNE, AU SUJET D’UNE INFRACTION DES FRANCHISES DE LA VILLE DE LAUSANNE.

Anno 1437.

(Msc. de G. Rouge, cahier G.)

Anno domini 1437, Indictione ... Pontificatus domini Eugenii Pape quarto anno septimo, die vero sabbati ante festum ascensionis domini, hora quinta post meridiem, fuerunt in mei notarii publici et testium subscriptorum presentia constituti in Platea Paludis Lausanne discreti viri Urbanus Gimelli et Peronetus Gellini Sindici Priores et Procuratores totius Communitatis ville inferioris Lausanne, ex una parte, Et Guido Croserens clericus Lustriaci locumtenens nobilis viri Iohannis Championis Ballivi Lausanne, ex altera; — dicti vero Urbanus et Peronetus quibus supra nominibus eidem locum tenenti per organum Urbani antedicti, dixerunt hec verba vel consimilia in effectu: « domine locumtenens verum est quod vos ad importunam Instantiam Vullielmi Pirisseti civis Lausannensis assignari fecistis coram vobis per Petrum Philiberti Nuncium vestrum, Aymonetum Culieron Foresterium Communitatis antedicte, ab hora quarta hujus diei post /525/ meridiem ad diem hanc eandem hora quinta sequenti, usque ad tria millia librarum Lausannensium, et etiam ad instantiam Petri Laurentii Procuratoris Reverendi in christo patris domini nostri domini Ioh. de Prangino Lausannensis Episcopi, Quod facere non debuistis, cum sit contra franchesias et libertates communitatis antedicte quas Iurastis observare et non infringere, Unde requiro vos ut ab eadem assignatione omnino vos desistatis. » — Quo Locumtenente a loco predicto elongato ad habendum avisum super premissis et subsequenter paulopost ad eumdem locum reverso, eisdem Gubernatoribus idem Locumtenens respondit in hec verba vel consimilia in effectu: « Mei domini, Ego nollem contra Iuramentum meum venire, Ideo ab assignatione antedicta me desisto » — De quibus premissis prenominati Gubernatores quibus supra nominibus a me notario subscripto sibi fieri unum Publicum Instrumentum petierunt. Presentibus Iohanne d’alens de Betuzie et Guillielmo ... de ... Gebennensis diocesis, una cum pluribus aliis Personis fidedignis vocatis ... etc. — datum ut supra.

Signavit M. Loys.


/526/

LXXXIV.

REFUS DE LA VILLE DE LAUSANNE DE LAISSER VISITER SES FORTIFICATIONS PAR LE MARÉCHAL DE SAVOIE.

Du 23 Janvier 1439.

(Archives de Lausanne. A. no 113, parchemin.)

In nomine Domini Amen.

Tenore presentis publicj instrumenti cunctis euidenter pateat et sit manifestum quod anno a natiuitate eiusdem dominj millesimo quatercentesimo tricesimo nono Indictione secunda die vero Veneris vicesima tertia mensis Januarij pontifficatus Sanctissimj in Christo patris et dominj nostri domini Eugenij diuina prouidentia pape quarti anno octauo Cum enim fuisset et stetisset in et super platea que stat et existit ante seu penes ecclesiam prioratus Sancti Marij et castrum siue fortalicium eiusdem spectabilis et egregius miles Johannes de Sisseyl dominus de Barjact quamplurimis nobilibus scutifferis et alijs honorabilibus viris associatus et cum eodem milite in predesignato loco stantibus superueniente coram pretactis milite et ceteris quibus supra honorabili viro Vrbano Gimellj et cum eodem nobilium ciuium et burgensium ville lausannensis copia in mis notarij publicj et testium infrascriptorum ad hec specialiter vocatorum et rogatorum presentia dixeritque et orethenus proposuerit idem Vrbanus nomine predictorum ciuium et burgensium ville lausannensis in lingua materna laicali /527/ et coram predictis milite et ceteris quibus supra verba sequentia vel quasi similia videlicet « Egregie miles et mi domine verum quia super certis rebus per vos aliquibus ciuibus et burgensibus lausannensibus explicatis habere responsum ab eisdem postulastis? Ex eo si libeat vestre dominationj responsum super hijs faciemus » Quiquidem miles ore proprio respondit et dixit eidem Vrbano « michi placet » Et tunc idem Vrbanus nomine quo supra vt clarior atque verior videretur eius responsio recitauit que per prius facta fuerant et nonnullis burgensibus per ipsum militem explicata in domo siue hospitio Vrsi super quibus explicatis petierat sine dilatione responsum sibi dari Et primo. « Cum vtique vos egregie miles venistis ad hospitium vrsi illico mandauistis nobiles ciues et burgenses ville lausannensis vel ipsorum aliquos prout nobis dixit et retulit nobilis armiger Johannes Championis bailliuus reuerendissimj in Christo patris et dominj nostri dominj Johannis de Pringino miseratione diuina lausannensis episcopi domini nostri metuendissimi quatenus ad vos accederent vt audire valerent aliqua eisdem pro parte illustrissimj principis et dominj dominj Sabaudie ducis explicanda Quiquidem burgenses volentes denuntiationj siue precepto balliuj lausannensis predictj obedire tanquam veri subiecti mox accesserunt nonnulli ad hospitium vrsi vt audirent que per vestram dominationem eisdem expositura erant et hoc ex eo accesserunt ad predictum hospitium in quo hospitatus eratis et ratione vestre in eodem loco presentie Stantibus itaque ipsis nobilibus et burgensibus in vestri presentia dixistis et explicastis sequentia verba vel quasi /528/ similia videlicet: Vos non ignoratis vel saltem non ignorare debetis quod mi perrinie peruenerit ad aures illustrissimj principis et dominj mei dominj ducis Sabaudie per nonnullos amicorum suorum quod quidam vurgali 1 et layco sermone vocati les escorchous qui in numero sunt vel esse possunt circa viginti tria vel viginti quatuor milia hominum nitebantur siue proposuerant venire vel intrare dominium et jurisdictionem siue patriam prelibatj illustrissimj dominj ducis Sabaudie et precipue per tria loca quorum vnus est per Sabaudiam alius per Breyssiam et reliquus per Patriam Vaudi. Quare hijs auditis et consideratis idem illustrissimus dominus dux Sabaudie et cum consilio seu adiutorio nonnullorum amicorum suorum parentum et confederatorum atque beniuolentium disposuerat et proposuerat duo facere. Primum ponere per certa loca gentes armorum pro protectione et tuitione suorum subditorum. Secundum visitare seu per vos visitari facere patriam suam vt exinde fieret reparatio siue fortifficatio locorum castrorum et villarum condecens et necessaria eisdem secundum quod bonum et vtile pro tuitione et deffensione ipsorum videretur faciendum et potissime patriam Vaudj in qua situata erat et quasi in medio ipsius sita Ciuitas Lausanne et quia precipue ista ciuitas lausannensis fortior erat vt asserebatis atque melior totius patrie Vaudi et que inclauata est et erat in eadem ex eo melius et primitus erat succurrendum et auisandum in reparatione siue fortifficatione facienda quam in ceteris alijs villis. /529/ Quare petebatis predictos ciues et burgensesque nobiles cum eadem vestra dominatione ambulare vt predictas ciuitatem et villam visitaretis vt ex ea etiam facerent et cum effectu adimplerent illa que per vos super fortifficatione et reparatione condecentibus eisdem videretur per vos esse iniunctum siue per ipsos facienda et illico sine dilatione quacunque. Quo per dictos burgenses et alios quos supra audito quidam honorabilis vir et prouidus Guillermus Psalterii petiit dilationem vt super premissis sanius ac maturius responsum vestre dominationj dare possent. Et tunc spectabilis miles dixistis. quo modo est ista materia talis quod super eadem debeatis habere dilationem cum sit materia guerre? certe non sed volo quod illico sine dilatione quacunque responsum michi detis quia scio quod hodie fuistis ad inuicem congregati super responsione michi facienda cum sciueritis me venturum esse vt hanc ciuitatem visitarem. Ad quod respondit pretactus Guillermus vix posse responsum dare vobis nisi prius super petitis consuleret alios burgenses secum adstantes et etiam non erat oneratus ex parte ville vt vestre dominationi super premissis responderet Sed si quis sibi peteret vel eundem interrogaret quid diceret vel responderet aut esset faciendum siue respondendum diceret intentionem suam secundum quod retroactis temporibus vidit in similibus peragere et tunc dixistis. quid super premissis diceres? dic quod volueris videamus. Quiquidem Guillermus dixit et respondit tanquam priuata persona . quod tempore bone memorie quondam dominj Guillermj de Challant vltimj lausannensis episcopi defunctj cuius /530/ anima in pace requiescat vidit et in euentum quod quando prelibatus serenissimus dominus dux Sabaudie preconizari seu proclamari faciebat gallice les cheuaulchees siue armees vel monstras per suam patriam Vaudi quod tunc pretactus dominus Guillermus de Challant modo consimilj fieri faciebat cridam 2 siue preconizationem per terram Ecclesie siue eius dominium et tunc metipse cum suis subditis equitabat ad visitandum et repararj faciendum que in suis jurisdictione et dominio erant necessaria pariter et oportuna sine quocunque alio. Sciebat hec idem Guillermus Psalterii pretactus quia asserebat fuisse cum eodem domino episcopo de Challant quondam lausannensi pro visitatione et reparatione omnium ipsius domini episcopi. intererat et interest de presentj visitare loca in suis jurisdictione terra et dominio existentium tanquam alius dominus et comes et ex eo eidem competit et non alicuj alteri quia nullus in Lausanna terra dominio et jurisdictione maior est ipso domino episcopo Ad que premissa spectabilis miles replicastis. Et quo modo dicitis vos quod illustrissimus dominus noster dux Sabaudie non est in ista Ciuitate superior? quiquidem Guillermus respondit. neminem habere superioritatem in eadem Ciuitate Lausanne nec in terra Ecclesie siue dominio eiusdem nisi ipse dominus episcopus cuius subiectis erat. Ad que respondistis Egregie miles. dicis vos non esse subiectos illustrissimj domini ducis Sabaudie. Respondit idem Guillermus quod non erat alicuj viuenti subiectus nisi /531/ dumtaxat domino nostro episcopo lausannensi et casu quo in euentum esset vel esse deberet subiectos eidem illustrissimo principi domino Sabaudie duci quod non minus valeret nec se pro minori reputaret sed sic est quod sufficere debet hominj probo solum habere dominum et eidem fideliter seruire. Et tunc egregie miles dixistis interrogando. quid dicitis nunquid est illustrissimus dominus noster dux vicarius imperatoris in Ciuitate ista lausannensi? Ad que respondit idem Guillermus. quod non negabat ipsum illustrissimum dominum ducem esse imperatoris vicarium » Quibus dictis et sicut prescriptum est per spectabilem et egregium militem atque Guillermum Psalterij prescriptos a parte partj dictum et replicatum idem Vrbanus dixit quod videre suo erant verba propria vel quasi similia que inter ipsos militem et Guillermum dicta fuerant. Et etiam interrogauit predictum militem si vera erant vel ne? Quiquidem miles dixit et ore proprio affirmauit vera esse et fuisse verba prenarrata. Post vero premissa idem Vrbanus dixit et ex parte nobilium ciuium et burgensium ville lausannensis oneratus proposuit ob responsionem cause per ipsum egregium militem petite eidem Vrbano. « Verum egregie miles quod die hodierna per preconizationem generaliter factam vt moris est in Lausanna et vti consuetum fuerunt conuocati hora quasi nona vel decima et ad inuicem congregati in curia siue loco quo solitum est placitare et pre bailliuum Lausanne causas audire et justitiam vnicuique administrare Tres status Ciuitatis et ville Lausannensis vt audirent que narranda eis essent per nobilem armigerum /532/ Johannem Championis Bailliuum Lausanne vt super eisdem de remedio possent tutiori prouidere atque saniori oportuno Et quia idem ipse dominus Bailliuus exposuit et explicauit adstantibus in curia sive loco predesignato visitationem reparationem et fortifficationem quas illustrissimus princeps dominus dux Sabaudie fieri faciebat per patriam Vaudi etiam villarum castrorum in eadem existentium ad causam obuiationis faciende in dictam a les escorchouz qui prout supra dictum est nitebantur intrare patriam suam Ex eo consideratis premissis et auditis necesse erat visitare Ciuitatem et villam lausannensem vt casu quo in euentum reparatione siue fortifficatione indigeret quod mox sine dilatione illi quorum interest repararent et fortifficarent loca muros Ciuitatis et ville lausannensis predictarum secundum ipsarum indigentiam ne propter ipsorum pigritiam et ignorantiam siue reparationis et fortifficationis defectum valerent ciues predictj et burgenses siue etiam circunuicinj tam in ipsorum bonis quam etiam personis pati detrimentum et insuper vt melius prouidius atque breuius fieret visitatio super reparatione siue fortifficatione facienda fuerunt tunc et illico electi per tres status in predicto loco adstantes de quibuslibet bannerijs tam de Ciuitate quam villa lausannensi que sunt in numero quinque videlicet duo probi homines qui deberent et tenerentur ire et ambulare cum predicto domino Bailliuo super et pro visitatione siue fortifficatione facienda Et primo Die talem diligentiam et bene promptam faciemus pro reparatione siue fortifficatione Ciuitatis et ville lausannensis predicta cum prefato /533/ domino Bailliuo quod merito illustrissimus ac metuendissimus dominus dux Sabaudie habebit contentarj Et etiam quapropter nostri defectum in reparatione et fortifficatione condecentius nullum sibi neque nobis nec alicuj alteri dampnum eueniet Et precipue tanquam pro nobis diligentiam faciemus quia essemus primj in dampnis siue scandalis participes. Quare concludendo et respondendo dicimus quod nos non tenemur vobiscum ire neque etiam visitare cum aliquo nec in visitatione interesse nisi cum domino nostro Episcopo lausannensi vel eius Bailliuo quia Ipse dominus noster episcopus in terra sua altus dominus est et princeps et euidenter constare videtur quia nullus alius preter ipsum dominum episcopum in, sua diocesi cudere debet monetam siue de jure potest Et sic cum non sitis Bailliuus lausannensis non intentionis sumus ire nec etiam vobiscum ibimus ad visitandum Ciuitatem et villam lausannenses predictas rationibus antedictis. » Super illis autem verbis altus dominus replicauit prefatus egregius miles predicto Vrbano dicens « Et quo modo dicitis vos quod Episcopus lausannensis est altus dominus in sua diocesi? velitis vos extollere siue exurpare patriam dominj mei ducis siue eius dominium male dicitis. » Et tunc petiit pretactus miles instrumentum cuidam notario ad que premissa respondit prefatus Vrbanus honore et reverentia premissis. « Non dico neque dixi quod dominus noster episcopus lausannensis sit altus in sua diocesi dominus, sed dico in terra sua et jurisdictione ipsum esse principem et altum dominum et etiam quod nullus alius preter ipsum cudit siue cudere potest nec debet /534/ monetam de Jure in sua diocesi et sic dico et non alias Et insuper casu quo ad vlteriores actus procederetis seu procedere velletis causa visitationis faciende et in detrimentum siue lesionem jurisdictionis lausannensis et mense episcopalis eiusdem siue etiam eneruationem libertatum consuetudinum et francesiarum nostrarum que confirmate sunt et existunt per pie ac bone memorie quondam gloriosissimum ac serenissimum principem et dominum dominum Sigismundum Dei gratia Romanorum Imperatorem semper augustum non consentimus nec consentire intendimus in eisdem sed omnino dissentimus in quantum possumus et debemus protestando quod si que essent per vos facta in lesionem siue eneruationem jurium Ecclesie etiam libertatum et francesiarum nostrarum prout supra dictum est confirmatarum de interesse nostro et dampnis que premissorum occasione nobis euenire possent » Audita inquam protestatione de interesse ville contra prefatum spectabilem militem per predictum Vrbanum facta, quidam vir prouidus Mermetus Cristine dixit et respondit sub hac forma vel quasi consimili « Dicitis vos habere interesse contra dominum meum ducem Sabaudie. Necesse est igitur vt ipse de vobis caueat et se custodiat cum tales protestationes de vestro interesse contra ipsum et in presentia sui marescallj facitis quia quicquid loquatur vel dicat idem egregius miles dicit et loquitur tanquam dictj dominj ducis marescallus » Ad que Vrbanus pretactus respondit « Non nego neque affirmo quod fuerit vel non fuerit marescallus Sed ad illa que dicitis quod protestatus sum de interesse ville contra illustrissimum principem et dominum /535/ metuendissimum dominum Sabaudie respondeo quod casu quo in euentum facerem vel per prius fecissem protestationes contra ipsum metuendissimum dominum alias quam justas quod absit, non intendo nec de mea intentione siue mente procedit processit neque procederet illas fecisse siue facere velle sed honorem ipsius viribus totis procurare et dampnum euitare, Sed quia illa visitatio que faceret siue facere vellet predictus miles egregius esset nobis rationibus jamdictis nimis nocua ex eo et pro eo protestatus sum nomine quo supra de non consentiendo in eadem et etiam ob libertatum et francesiarum nostrarum eneruationem futuram tamen de interesse nostro et non alias. » De quibus omnibus et singulis idem Vrbanus et Guillermus de Canali tanquam sindicus et procurator ville lausannensis ac ipsius nomine petierunt eisdem dari et expediri tam coniunctim quam diuisim vnum et plura publicum et publica instrumentum et instrumenta tot quot essent necessaria sigillo Curie officialatus lausannensis roboranda nomine et ad opus ipsorum Vrbanj et Guillermj sindici et procuratoris ville et communitatis lausannensis predictorum per me notarium publicum et juratum subscriptum. Acta fuerunt hec prout supra presentibus nobilibus scutifferis Guidone de Prez. Guillelmo de Villarsel. Guillelmo Championis et Anthonio Darleyns. cum pluribus alijs testibus fidedignis ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Datum ut supra.

Jacobus de Montemarco.

/536/ Ego vero Jacobus de Montemarco clericus Cameracensis diocesis publicus imperiali auctoritate notarius necnon Curie officialatus lausannensis juratus premissis omnibus et singulis dum sic vt prescripta sunt dicta sunt et replicata agerenturque et fierent vnacum prenominatis testibus presens interfui eaque omnia et singula sic fieri vidi et audiui ac in notam recepi et publicaui ex qua hoc presens publicum instrumentum manu mea propria scriptum exinde confeci et me subscriptione mei solita et consueta subscripsi et signo meo autentico fideliter signaui in robur et testimonium veritatis omnium et singulorum premissorum eorumdem requisitus et rogatus.

Jacobus de Montemarco.

Nos autem officialis Curie lausannensis predicte ad preces et requisitiones Vrbanj Gimelli et Guillermi de Canali sindici et procuratoris prenominatorum nobis oblatas fideliter et relatas per Iacobum de Montemarco notarium publicum et juratum prenominatum sigillum dicte Curie hijs litteris seu presenti instrumento in robur et testimonium veritatis premissorum omnium et singulorum duximus apponendum. Datum et actum vt supra.

Idem Jacobus de Montemarco.

(Le sceau est perdu.)


/537/

LXXXV.

RECONNAISSANCE DES DROITS DE L’ÉVÊQUE ET DE L’ÉGLISE DE LAUSANNE DANS LE VILLAGE DE FOZ (FAOUG).

Du 18 Février 1441.

(Copie notariée. Archives cantonales. Lausanne. no 3.)

Nos Iohannes dictus Bergus de foz et petrus dictus Donet Ioressius Residens apud foz tanquam sindici Rectoresque et gubernatores ville et totius communitatis de foz. Notum facimus vniuersis has presentes litteras Inspecturis visuris lecturis prout et audituris. Quod nos non vi non dolo non metu ducti non seducti nec aliquo fraudis ingenio circummoti Sed scientes prudentes et spontanei de Iuribusque nostris et dicte communitatis ad plenum super hoc certificati et Informati. De Laude consilio et expresso consensu petri symonet. peyter meystrod. Iohannis meystrod fratrum. Iohannis mottet alias trechimant. Vullielmi dagye. Iohannis sonda. Iohannis druey. Iaqueti basin nomine suo et mermeti eius fratris. glaudii quidort. Iohannis bidolat. Iohannis de meriez. Iohannis beguey. Iohannis russimoux. francisci druey. oliuerii mussiluz. Et plurium aliorum proborum virorum ville et communitatis predicte Ibidem presentium et auctoritatem ad Infrascripta peragenda prebentium. Confitemur et In vera veritate palam et publice coram omnibus Recognoscimus vt si essemus /538/ In Iudicio coram nostro Iudice ordinario propter hoc personaliter euocati. Nos pro nobis et successoribus nostris in dicta gubernatione succedentibus. Tenere velle et possidere ad censum perpetuum secundum bonos vsus et consuetudines aduenthice de Reuerendo In christo patre et domino. domino Georgio de Saluciis diuina miseratione Lausi, episcopo et Comite et suis successoribus In ecclesia sua Lausi. succedentibus. Licet tamen absenti. tanquam presenti. notario vero et commissario subscripto. Nomineque et ad opus prefati domini episcopi dicteque sue ecclesie Lausans. et suorum successorum In dicta ecclesia quorumcunque more publice persone presenti stipulanti et Recipienti. Res bona et possessiones Inferius limitatas et descriptas.

Et primo ex accensatione perpetue facta. per Reuerendum In christo patrem et dominum. dominum Iohannem de Pringino pro tunc miseratione diuina Lausanm. episcopum et Comitem. petro dicto symonet et petro dicto agye pro tunc Rectoribus et gubernatoribus communitatis villagii predictorum. videlicet totum nemus dictum siue appellatum nemus deis grangettes situm vltra loz chandon prout dictum nemus pertenditur In longum et In latum a nemore nostro dicte communitatis de foz dicto nemus de Rosset a parte boree. vsque ad campos sitos et existentes Inter dictum nemus de grangettes et Rippam dicte aque dou chandon a parte venti. Juxta terras petri symonet. oliuerii mussiluz et vuillelmi de Agye a parte auberrerie. Et terras Iohannete vxoris glaudii quidort. peyter meystrod, vuillelmi dagye et plurium aliorum atque nemus dicte Communitatis a parte Iorani. pro quo quidem nemore superius limitato. /539/ debere confitemur. Nos dicti Iohannes bergus et petrus bonet gubernatores et sindici prenominati. De Laude et consilio quorum supra pro nobis et nostris successoribus prefato domino episcopo et comiti domino nostro carissimo et successoribus suis. de censu annuali in quolibet festo beati andree apostoli. videlicet quadraginta solidos bone monete Lausans. census. soluendos et Reddendos per nos dictos sindicos et nostros successores prefato domino nostro episcopo et suis quibus supra Anno quolibet perpetue secundum bonos vsus et consuetudines aduenthice. termino predicto prout de Ipsa accensatione clare constat. quadam litera super premissis confecta per Roletum de dompno petro clericum aduenthice Recepta leuata et signata data die vicesima secunda mensis nouembris. Anno domini Millesimo quatercentesimo tricesimo septimo. Sigilloque Ipsius Reuerendi domini episcopi In cera Rubea sigillata.

Item vlterius tenere confitemur vt supra nos dicti sindici de quorum supra ex accensamento dicte nostre communitati perpetue facto. per quondam Reuerendum In christo patrem et dominum. dominum Guillelmum de Challant diuina miseratione Lausanm. Episcopum. quoddam pratum situm in finagio de foz loco dicto en lostervy continens circa decem falcatas prati Iuxta pascua communia ville de foz a parte boree. prata Iohannis et peyter meistrod. Iohannis bidolat et terram petri meystrod a parte venti. terram Iohannis et peyter meystrod et oliuerii mussiluz a parte auberrerie. et pratum Iohannis bergi. francisci peydry et alexie vxoris petri perruz a parte Iorani. Cum predictarum Rerum et possessionum feudis. Iuribus. fructibus. exitibus. /540/ Iuuantiis. appendentiis et suis vniuersis pertinentiis. Pro quo quidem prato debere confitemur vt supra prefato domino episcopo et suis successoribus sexaginta et decem solidos bone monete Lausans. census. soluendos vt supra.

Item magis Recognoscimus Nos prenominati gubernatores et prenominati boni homines. et confitemur pro nobis et nostris quibus supra. quod prefatus dominus noster episcopus nomine dicte sue ecclesie pro se et suis quibus supra. habet In villa de foz et possidet plenum dominium. merum mixtum Imperium et omnimodam Iuriditionem.

Item habet et possidet prefatus dominus noster episcopus In dicta villa de foz coruatas ter In anno. videlicet In crastino pasche. penthecostes et beati michaelis archangeli.

Item habet et possidet Omnia banna et Omnes clamas que fiunt In dicta villa.

Item habet vendragia super omnes piscatores dicte ville. videlicet a festo beati martini yemalis vsque ad festum beati andree apostoli. quod quilibet piscator debet piscare bene et fideliter Iuramento suo qualibet die Iouis ab occasu solis vsque ad ortum eiusdem. videlicet vnum treix ad Introgium nauigii. et vnum ad exitum dicti nauigii.

Item habet focagium In dicta villa videlicet supra quemlibet focum sex denarios soluendos In festo beati martini.

Item habet In placito generali mense maij. quod quilibet piscator debet piscare per totam noctem ab occasu solis vsque ad ortum eiusdem. Et pro predicta /541/ piscatione prefatus dominus noster tenetur custodire leurs fillaz supra portum. et debet cuilibet piscatori quatuor denarios vel prandium.

Item sciendum est quod probi homines predicte ville de foz non possunt neque debent vllo modo bona sua nec personas suas In alio dominio deducere portare nec trahere. nisi Infra villam aduenthice. tempore guerre. et debent esse tunc In villa aduenthice seu In turri domini.

Item habet prefatus dominus noster episcopus a qualibet persona deficiente In placito generali tres solidos Lausans dicto placito per quatuordecim dies ante preconizato per maiorem ante ecclesiam de foz.

Item habet a quolibet scindens percas et melleis (sic) In nemoribus et pascuis tres solidos Lausans, nisi de voluntate esset communitatis ville de foz.

Item non debemus nos predicti homines de foz extra dominium prefati domini nostri episcopi vendere paul verges (sic) nisi in dicto dominio sub pena trium solidorum.

Et de predictis debent facere Iuramentum In placito generali ad requisitionem Castellani Aduenthice.

Promittentes igitur Nos prenominati Iohannes bergus et petrus bonet sindici Confitentes pro nobis et nostris quibus supra de Laude qua supra. Iuramentis nostris. Euuangeliis dei sacrosanctis corporaliter factis. Ac sub expressa obligatione omnium bonorum dicte communitatis. Census Redditus et seruitia predesignatos. eidem domino nostro episcopo et suis quibus supra Soluere tradere deliberare ac expedire. bene et Integre pure et libere pacifice et quiete. Anno quolibet perpetue. In /542/ festo beati andree apostoli, secundum bonos vsus et consuetudines aduenthice. Omni et quocunque Impedimento cessante. Premissaque Recognoscere specificare et declarare. totiens quotiens a prefato domino nostro episcopo aut suis quibus supra. vel eorum certo commissario fuerint requisiti. aut nostri qui supra fuerint requisiti, etc. ... Et nos prenominati petrus symonet. peyter meistrod Iohannes meistrod fratres. Iohannes mottet alias threchimant. Vuillelmus dagye. Iohannes sonda. Iohannes druey. Iaquetus basin nomine suo et mermeti fratris eius. glaudius quidort. Iohannes bidolat. Iohannes de meyriez. Iohannes beguey. Iohannes rusimoux. franciscus druey. et oliuerius missiluz. probi homines ville et communitatis predicte. dictos nemus de grangettes et pratum de lostervy per dictos sindicos dicte communitatis Recognitos atque premissa omnia confitemur fore vera. Eaque Laudamus Ratificamus confirmamus et approbamus. consentientes totaliter In eisdem. Renunciantes etc. Iurantes etc. protestantes Insuper nos prenominati sindici et probi homines quod si sint vel Reperiantur aliqua alia Iura prefati domini nostri episcopi vel ecclesie sue Lausans, quod Illa semper Recognoscere et specificare sumus parati. Datum die decima octaua mensis februarii. Anno domini Millesimo quatercentesimo quadragesimo primo.

Pro vera copia a suo proprio originali.

Signatum P. Richardi not.

On trouve à la suite une reconnaissance semblable, faite le 5 novembre 1483, en faveur de Benoit de Montferrand, évêque de Lausanne, par Nicolet Simonet et Nicod de Merier, Syndics de Faoug et par les notables de la dite communauté.


/543/

LXXXVI.

LETTRES TESTIMONIALES DU BAILLI DE LAUSANNE A L’OCCASION D’UNE INFRACTION DES FRANCHISES DE LA VILLE.

Février 1453.

(Manuscrit du greffier G. Rouge. Cahier G.)

Nos antonius de Illens domicellus Ballivus Lausanae, Notum facimus universis ... etc.

Cum Iohannes Philippi alias Carteret de Escotaux Parochiae de maracon fuerit detentus et Carceribus Ochiaci domini nostri Lausannensis Episcopi mancipatus occasione unius Banni Sexaginta solidorum asserti commissi per eumdem in personam hominis in processu inde confecto nominati, deinde ipso detento sequuta fuerunt contra dictum detentum quamplurima nefanda Crimina tam Latrociniorum quam homicidiorum per ipsum et plures eius Complices perpetratorum in diversis Locis et dominiis, videlicet tam in nemore Joreti quam alibi. Et eum secundum consuetudinem Lausannae et contentum Placiti generalis Nemo debeat torqueri seu destrendre in Secreto, nisi palam et publice, per cognitionem precedentem, aut nisi procedat de voluntate et expresso consensu Nobilium Civium et Consulum Lausannae. Et ne talia nefanda Crimina et maleficia remaneant impugnita, Requisivimus nobiles, /544/ cives et Burgenses Lausannae quod esset de eorum voluntate et consensu quod fiat Inquisitio per Personam dicti Iohannis detenti in Castro Ochiaci rippae, ne forsan per dicti Iohannis confessionem dicta crimina et maleficia publice manifestarentur adeo et in tantum quod sui Complices fugam accipere possent, In hoc quod dicta Inquisitio Franchesiis et libertatibus Lausannae ac Placito Generali prejudicium non inferat. Quibus nobilibus Civibus et Burgensibus ac Communitati Lausannae concessimus et presentium tenore concedimus pro Nobis et nostris heredibus quod dicta Cohertio seu Inquisitio quae fiet in dicto castro Rippae Ochiaci per personam dicti Johannis detenti non inferat neque generet prejudicium sive laesionem aut gravamen Libertatibus et franchesiis predictis, nec possit in futurum trahi dicta Compulsio in consequentiam fieri posse talem compulsionem seu inquisitionem nisi de voluntate quorum supra.

Promittens Nos Ballivus prefatus juramento nostro ... etc. contra predicta non facere ... etc.

Datum die ultima mensis februarii anno domini 1453. — Sub sigillo Curiae Lausannensis.

(Signatum) Humbertus de Mediavilla.

Il y a de semblables lettres testimoniales du même, pour un autre criminel, sous date du 27 avril 1454.


/545/

LXXXVII.

COMPOSITION AMIABLE AU SUJET DE LA JURIDICTION ET DES DROITS DU CHAPITRE DE LAUSANNE.

Du 17 mai 1453.

(Archives cantonales. Lausanne no 2760. cahier de parchemin.)

IN NOMINE SANCTE ET INDIVIDUE TRINITATIS, PATRIS, FILII ET SPIRITUS SANCTI. AMEN.

Nos Georgius de Saluciis dei et apostolice sedis gratia Lausannensis Episcopus et Comes, Necnon Franciscus de Fitigniaco legum, Thesaurarius, Iohannes de Maglanis decretorum doctores, Petrus Frenerii, Girardus Pattini, Stephanus Garnerii Baccallarius In decretis, Sacrista, Humbertus Megeua, Henricus Bollomerii, Iohannes de Montherant Cellerarius, Petrus Renaudi, Franciscus de Torculari Baccallarius in decretis magister fabrice, Georgius de Canalibus utriusque Iuris, Anthonius Piocheti decretorum doctores, Iohannodus de Maglanis, Guillermus de Escublens, Anthonius Gappeti licentiatus in decretis, Iacobus Falqueti, Girardus de Menthone, Iohannes de Trillia, Bartholomeus Chueti baccallarii in decretis, et Iohanninus de Saluciis, canonici Ecclesie Cathedralis Lausannensis, In loco capitulari ipsius Ecclesie Cathedralis solito ad sonum campane ut moris est ad infrascripta specialiter /546/ et expresse convocati et in vnum congregati, capitulantes et capitulum facientes atque representantes.

VNIUERSIS et singulis presentibus et futuris Serie presentium notum facimus pariter et manifestum quod cum quamplures et diuerse questiones differentie altercationes dissentiones et controuersie Tam Inter bone memorie dominos Lausannenses Episcopos et Comites, Quam prepositum et Capitulum eiusdem Ecclesie predecessores nostros diuersis temporibus retroactis, proch dolor! mote et exhorte extitissent et adhuc inter nos existerent maioresque in futurum verisimiliter moueri atque exoriri posse viderentur, videlicet tam de pro et super visitatione supradicte Ecclesie Cathedralis lausannensis, Quam etiam Iurisditione spirituali et temporali et Ipsius Iurisditionis exercitio, criminumque delictorum et offensarum, Tam prepositi quam Canonicorum Capellanorum beneficiatorum et non beneficiatorum, clericorum chori matriculariorum atque prepositi, Capituli et canonicorum eiusdem Ecclesie familiarium et seruitorum, Necnon hominum prepositi Capituli et Canonicorum prebendariorum, Exactioneque Bannorum Sexaginta librarum et sexaginta solidorum per familiares homines et subdictos Ipsorum prepositi Capituli et Canonicorum siue prebendariorum In ciuitate vel territorio lausanne commissorum siue committendorum, Et similiter causis appellationum pluribusque et diuersis aliis Infra plenius declaratis.

HINC EST quod Nos Georgius Episcopus et Comes Necnon Franciscus Thesaurarius Capitulum et Canonici prefati, Considerantes et Attendentes dissentiones et altercationes controuersias et diuisiones huiusmodi /547/ fuisse et esse prefate cathedrali Ecclesie nostre ac statui nostro non mediocriter dampnosas necnon animarum nostrarum nobisque commissi gregis saluti ac felici ipsius ecclesie Rerumque nostrarum dispositioni et animorum quieti prejudiciabiles.

CUPIENTES Igitur vepres et tribulos quos zizanie sator plantare conatus est, ab orto nostro funditus cuellere, et arborem pacis et dilectionis que fructum afferat copiosum plantare erigere atque confouere, vt deinceps nexu caritatis coniuncti et vniti in mulcedine pacis Quam dominus et redemptor noster Jesus Christus ad celos adcensurus Inter cetera dona suis reliquit discipulis, gustaturi, Quam sit bonum et iocundum fratres habitare in vnum perpetue delectemur.

EA PROPTER Nos ipsi Georgius Episcopus et Comes Necnon Franciscus Thesaurarius ac Capitulum Canonici prefati, Tam nostro quam etiam venerabilium et circumspectorum virorum dominorum Martini le Franc prepositi et Joffredi de artiis Cantoris, ac aliorum concanonicorum ipsius ecclesie absentium nominibus, Qui videlicet prepositus et Cantor pluribus et diversis vicibus in discussione et tractatu huiusmodi materie interfuerunt Et presenti nostre concordie siue transactioni fiende suum consensum pariter et assensum expresse prebuerunt, Tractatu atque medio venerabilium et egregiorum dominorum Iohannis Andree In decretis licentiati canonici augustensis ac officialis Lausannensis et Petri Gruz Iurisperiti Lustriaci, parte nostra Georgii Episcopi et comitis prefati, Necnon Francisci de Fitigniaco prepositi Gebennensis ac thesaurarii et canonici Lausannensis atque Antonii Piocheti Cantoris /548/ Gebennensis et etiam canonici Lausannensis, supra nominatorum pro parte nostra prepositi Capituli ac Canonicorum lausannensium ad hec specialiter et expresse electorum atque deputatorum; Ex certis nostris scientiis et animis deliberatis, maturaque deliberatione, etiam cum Nobilibus Civibus et burgensibus nostris Georgii Episcopi et comitis Lausannensis ex habundanti prehabitis, ac commoditate et vtilitate dicte ecclesie nostre; Pro augmentationeque cultus diuini in eadem circa hec pensatis, visis primitus atque recensitis variis et diversis Iurium documentis et testium depositionibus, ad hanc nostram felicem transactionem atque pacificationem amicabilem compositionem declarationem ac fraternam ordinationem et concordiam perpetuis temporibus duraturas Spiritus Sancti gratia illustrante devenimus transigimus declaramus ordinamus atque facimus per presentes prout et quemadmodum in articulis siue capitulis infra insertis quos et que in loco capitulari supradicto fuerunt, interessentibus et presentibus ibidem Reuerendis patribus dominis Francisco de Fuste sacre theologie eximio professore, Episcopo Granatense nostri Georgii Episcopi et comitis in officio pastorali vices gerente, et Henrico de Alibertis decretorum doctore ordinis sancti Benedicti abbate monasterii filiaci ordinis sancti Augustini Gebennensis diocesis, unacum dominis Iohanne Andree et Petro Gruz superius nominatis, Quampluribusque et diuersis aliis tam Capellanis et chorialibus, quam etiam Nobilibus Civibus et Burgensibus infra mentionatis, Alta et intelligibili voce de verbo ad verbum legi atque publicari fecimus vt ecce. /549/

1. IN PRIMIS Quod pacis sincere unitas dilectio mutua vera tranquillitas sint inter dominum Episcopum prepositum Capitulum et Canonicos atque clerum ecclesie predicte Lausannensis, Ex nuncque permaneant perpetuentur et perseuerent.

2. ITEM quod dominus prepositus et capitulum dicte ecclesie Lausannensis pro se et successoribus suis habeant et habere debeant Iurisditionem plenariam et exemptionem a Iurisditione domini Episcopi Lausannensis, officiariorum suorum quorumcunque presentium et futurorum, ac absolutionem In et super ipsos prepositum et Canonicos dicte ecclesie presentes et futuros et singulos eorum, Resque et bona sua vbicunque et quandocunque Ipsos dominos prepositum et canonicos singulosque eorum delinquere seu delicta committere contigerit, In et de omni casu quocunque etiam In delictis committendo, Exceptis criminalibus casibus vbi crimen notorium fuerit, uel ad denunciationem partis delatum, procuratore fiscali excluso, nisi vellet parti lese assistere, aut domino Episcopo si presens fuerit vel eo absente vicario aut officiali expresse mandante, Ita quod de mandato constet specialiter, et sint de criminibus Reservatis domino Episcopo scilicet de mutilatione membri vel morte, degradatione seu depositione ab officio secundum Iura seu consuetudines, et casibus conspirationis falsificationis seditionis et appellationis causa, et casu negligentie, In quo negligentie casu precedente prius monitione bina canonica, videlicet decem dierum pro qualibet facienda et intimanda predictis dominis preposito et canonicis dicte ecclesie vel in eadem ecclesia publicanda, contra ipsos dominos /550/ prepositum et canonicos Si vel quando dominus prepositus et capitulum predicte ecclesie Canonicos qui commiserint super dicto casu negligentie puniendos non correxerint vel punierint de se ipsis, seu tardi fuerint ad ipsos puniendos, Aut si punitio sic de ipsis sic delinquentibus euidens facta non fuerit, Tunc dominus Episcopus prefatus, vicarius eius, vel officialis lausannensis habeat et exerceat ac habere et exercere liceat, premissa dicta bina monitione, plenam Iurisditionem cognitionem executionem et ecclesiasticam censuram quamcunque et absolutionem In dicto casu negligentie contra dominos prepositum et canonicos capituli ecclesie predicte et singulos eorum, Resque et bona sua Infra diocesim Lausannensem vbicunque; Omnibus libertatibus et Iuribus in placito generali Lausannensi contentis facientibus pro dictis preposito et canonicis cappellanis clericis chori beneficiatis et non beneficiatis ac familiaribus hominibus et subditis dominorum prepositi et Canonicorum Capituli predicti Eis et eorum cuilibet tam presentibus quam futuris secundum suum tenorem Semper saluis et penitus reseruatis. Quibus libertatibus et Iuribus non Intendimus obuiare derrogare vel aliquid Immutare, quominus eis et eorum quolibet modo consueto vtatur et gaudeat unusquisque, Nisi prout in presenti declaratione continetur; Retento eis quod ab onere solutionis legis sigillorum Curie officialatus Lausannensis ad acta et causas personarum Prepositi Canonicorum Cappellanorum et Clericorum chori dicte ecclesie, Ipsi sunt Immunes lege sigillorum dicte curie In contractibus ipsorum apponendorum, Reseruatis domino Episcopo Lausannensi pro qualibet /551/ absolutione Preposito et cuilibet Canonico dicte ecclesie Lausannensis facienda, sub sigillo dicte curie Quod sigillifer dicte curie duodecim denarios Lausannensis monete recipiat sine pluri dando petendo vel exigendo a preposito vel quolibet Canonicorum predictorum, In actionibus autem et debitis civilibus actor quicunque liberam habeat in foro quo voluerit prepositum et canonicos predicte ecclesie conveniendi potestatem presenti declaratione non obstante.

3. ITEM Quod Prepositus Capitulum et canonici ecclesie predicte Lausannensis habeant Iurisdictionem plenariam, exercitium Iurisdictionis, cause cognitionem, executionem, ac ecclesiasticam censuram et ciuilem per se ipsos prepositum et capitulum Insimul vel per Iudicem capituli corrigendi et puniendi Capellanos beneficiatos et non beneficiatos, Clericos chori dicte ecclesie, matricularios et familiares domesticos proprios dictorum canonicorum in domibus suis eisdem continue seruientes et eorum quemlibet quandocunque et quotiescunque eos seu aliquem ipsorum contigerit delinquere vel casum quemcunque excessum vel defectum committere Infra ecclesiam cathedralem Lausannensem Claustrum et Cimiterium eiusdem ecclesie et Infra domos habitationum plateas ortos et virgulta dictis domibus contigue adherentes et existentes, de appendentiis seu proprietatibus domorum ipsarum, Eaque ad liberum Iurisdictionis exercitium requiruntur unacum citationibus ad premissa, Et in casibus capituli reseruatis tantum necessariis et opportunis, per curatum sancte crucis aut Iuratum ipsius capituli in ciuitate et villa Lausannensi fiendis, ac etiam contra /552/ contumaces et Inobedientes realibus, Exceptis criminalibus casibus superius expressatis cum de canonicis ageretur, In et pro quo casu negligentie predicte bina monitione canonica supradicta, Si et quando predicti Prepositus Capitulum et Canonici presentes et futuri seu Iudex dicti capituli in correctione punitione exercitio Iurisdictionis ecclesiastice censure exercendo, contra tales delinquentes manifeste fuerint negligentes tardi vel remissi prout supra, Tunc dominus Episcopus Lausannensis vel eius officiarii ne ad maleficia temere prosilientes remaneant impuniti prout rei publice Interest, Lapso prius tempore bine monitionis supradicte et non ante punitionem correctionem et ecclesiasticam censuram exerceat et exercere debeat contra tales talia committentes de predictis vel etiam delinquentes.

4. ITEM Quod si clerici et familiares proprii canonicorum ecclesie predicte Lausannensis euntes manentes negotiantes et in domos dictorum canonicorum redeuntes tamdiu quamdiu pro operibus et negotiationibus ipsorum In sasionibus et temporibus secationum pratorum fenationis messium receptionis decimarum et vindemiarum, A die festi Nativitatis Beati Johannis Baptiste singulis annis vsque ad festum omnium sanctorum sequens inclusive, fuerint occupati vel vacantes Infra civitatem et villam lausannensem et extra Banna vel excessus contingat quomodolibet committere, Exceptis casibus criminalibus superius expressatis, Exactio bannorum solutio et emenda talium excessuum necnon correctio et punitio contra sic delinquentes vel committentes pertineat et pertinere debeat predictis preposito et capitulo ac canonicis predicte ecclesie Lausannensis, /553/ et non domino Episcopo Lausannensi vel eius officiariis quibuscunque, nisi in casu negligentie et appellationis prout supra.

5. ITEM Quod ly meynens seu nuncii dicti capituli homines et subdicti eiusdem capituli sexus utriusque Infra Castellanias dicti capituli vel extra In diocesi lausannense Residentes, vtantur et gaudeant vti et gaudere valeant Iuribus et libertatibus suis, vsibus et consuetudinibus quibus ab antiquo in lausanna et extra vsi fuerunt et gavisi, pacifice absque oppositione eisdem aliqualiter inferenda.

6. ITEM Quod quotienscunque dominus Episcopus Lausannensis secundum Iuris dispositionem suam voluerit visitare diocesim, Eo tunc cathedralem ecclesiam visitare possit, prius notificato seu requisito Capitulo ut infra octo dierum terminum se paret et disponat ad eundem dominum Episcopum pro huiusmodi actu visitationis decenter recipiendum, Et Infra quem terminum eidem domino Episcopo duos aut tres Canonicos videlicet Prepositum Thesaurarium et Cantorem, aut duos alios vel tres quos dictum Capitulum voluerit presentes administret, Quorum consilio et assensu huiusmodi visitationem faciat, Et si Infra terminum predictum, dictum capitulum duos aut tres canonicos dicto domino Episcopo non administrauerit, aut administrati cum eodem domino Episcopo In visitatione interesse recusaverint aut consentire noluerint vel neglexerint, Eo tunc huiusmodi visitatio sine eis expedire valeat, Et si in dicta visitationis actu aliquos excessus delicta vel crimina reperiat corrigendos aut puniendos si sint de reservatis eidem domino Episcopo Ipse dominus Episcopus /554/ tunc cognoscat corrigat et pugniat; Si vero sint de reservatis capitulo juxta premissa, corrigendos ipsi capitulo permittat, negligentie casu saluo ut superius in aliis est expressum; Ita tamen Quod si dominus Episcopus in huiusmodi visitatione ab eisdem dominis canonicis et cum ipsis pro procuratione vnum prandium seu pastum habere voluerit ad hoc teneatur dictum capitulum. Capellanie vero in ipsa ecclesia Cathedrali existentes et tres Parrochiales ecclesie, videlicet de Sancto prothasio de Dompno martino et de Essertines per capitulum visitentur; Et si dictum Capitulum fuerit In notabili negligentia visitationis Cappellaniarum predictarum post primam et secundam monitionem super huiusmodi visitatione ut premissum est fienda; Lapsis terminis ipsarum monitionum requisitum Capitulum Infra terminum sex dierum visitationem in forma debita factam eidem domino Episcopo non exhibuerint, Tunc dictus Episcopus dictam visitationem dictarum cappellaniarum facere valeat solus, Visitatione vero domorum ipsorum Canonicorum ipsi capitulo in solidum remanente.

7. ITEM Quoad tria Castra seu eorumdem castellanias dominorum de capitulo, videlicet de Sancto Prothasio, de Dompno martino, et de Essertines, quod merum mixtum Imperium et omnimoda Iurisdictio sint et remaneant pleno Iure ipsis dominis de Capitulo, etiam In tribus Instantiis prout hactenus vsitatum esse reperitur.

8. ITEM Quod homines utriusque sexus ipsorum dominorum prepositi et canonicorum prebendariorum ipsius ecclesie Infra territorium et resortum Ciuitatis et ville Lausannensis existentes et commorantes habeant /555/ et habere debeant duas primas Instantias sine quacunque preventione, Et si contingat in secunda Instantia appellari, Tunc possit et valeat ad Ballivum lausannensem Iuxta consuetudinis morem appellari.

9. ITEM Quod membra siue Iura ferarum Bestiarum, videlicet aprorum, ursorum, ceruorum et huiusmodi, Si et quando contingant capi In villagiis terris et possessionibus dominorum de Capitulo seu prebendariorum In quibus habent et habere solent Iuridictionem clamas et banna, Tunc ipsis dominis prebendariis tradantur et expediantur, Et si etiam alibi per homines dicti capituli et prebendariorum capiantur, ipsa Iura seu membra tunc domino Episcopo tradantur.

10. ITEM Quod de Bannis Sexaginta solidorum bonorum Lausannensium per homines ipsius venerabilis capituli seu prebendariorum ipsius ecclesie Lausannensis In ciuitate villa et territorio Lausannensi committendis et perpetrandis, Si et quando per officiarios temporales domini lausannensis Episcopi cognitio seu adiudicatio fieri contigerit, Tunc talis officiarius pro huiusmodi cognitione seu adiudicatione quinque solidos bonorum lausannensium habere possit et valeat; Residuum vero ipsius Banni ipsi capitulo seu prebendariis requirentibus remittere debeat et teneatur; Parique modo fiat In et de hominibus ipsius domini Episcopi Lausannensis Banna sexaginta solidorum bonorum lausannensium committentibus In terris rebus et possessionibus ipsius venerabilis capituli seu prebendariorum, In quibus habent Iurisdictionem Banna clamas Infra resortum et territorium lausannensem consistentibus, fraude et dolo cessantibus. /556/

11. ITEM Quod de bannis sexaginta librarum bonorum Lausannensium, per homines ipsorum dominorum prepositi capituli et prebendariorum ipsius Lausannensis ecclesie committendis et perpetrandis, Eo tunc casu, si per officiarios temporales ipsius domini Episcopi lausannensis cognitio inde seu adjudicatio fieri contingat, ex ipso banno habeat habereque possit et valeat ipse dominus lausannensis Episcopus centum solidos bonorum lausannensium, Residuum vero dicti banni ipso capitulo requirenti remittere debeat et teneatur, absque alterius cuiuscunque prejudicio.

12. ITEM Quod quando veniret dominus Imperator seu Rex Romanorum extra casum in placito generali comprehensum et dominum Episcopum ipsum recipere contingerit et Regalia exigetur ratione receptionis et admissionis eiusdem, Semel tantum in vita ipsius Imperatoris seu Regis, eo casu homines capituli de Resorto Lausannensi, Exclusis semper tribus Castris et Castellaniis videlicet de Sancto Prothasio de Dompno martino et de Essertines, debeant et teneantur in expensis huiusmodi Regalie sicut homines dicti domini Episcopi contribuere, Ita tamen quod dicta contributio per Capitulum exigatur et domino Episcopo soluatur, ne per dictam contributionem in aliis casibus respectu huiusmodi Regalie vllum capitulo respectu dictorum hominum prejudicium generetur, neque eidem domino Episcopo Jus aliquod aut Jurisdictio generetur; — Et vt fraudibus obuietur quibus jura resistunt convenimus quod si differentia inter officiarios domini Episcopi lausannensis et Capitulum siue eius Judicem de aliquo crimine aut delicto, Ipsi domino Episcopo aut ipsi Capitulo reseruato oriatur /557/ in futurum, tunc talis officiarius siue Judex requisitus per alterum Infra diem naturalem Informationem talis criminis aut delicti sumptam Ipse Judex alteri ostendere teneatur, Et si sit de reseruatis tali Judici procedat ipse, Si non Eo tunc alteri requirenti cognitionem talis criminis aut delicti eidem requirenti permittat, negligentie casu ut superius expressatum est quoad capitulum saluo. Et ut premissa omnia et singula perpetuo et inviolabiliter obseruari melius possint et valeant aduersus premissa aut alterum ipsorum nulla prescriptio aut consuetudo currere opponi uel obiici infuturum valeat, eidem prescriptioni aut consuetudini etiam si fuerint tanti temporis cuius contrarii memoria non existat per pactum expressum ipse partes renunciant.

13. ITEM Quod prefatus dominus Episcopus sui successores et eius officiarii, Necnon domini prepositus et Canonici, ac eiusdem Capituli officiarii, In eorum receptione et admissione premissa omnia et singula de obseruando Jurare teneantur.

14. ITEM Vt in Justitia futuris temporibus in maiori animorum quiete, et presentis pronunciationis observatione cum pacis auctore Inviolabiliter valeat, Quod si in futurum aliqua dubietas a supra pronunciatis seu ab eis dependentiis aut ipsorum aliquo oriri contingat, Ne zizanie sator domini gregem in aliquo turbare possit, conventum est, Quod eo tunc casu occurrente dominus Episcopus seu eius officiarii vnum et capitulum alium peritos viros eligant, qui de huiusmodi dubietatis casu declarent et cognoscant, Et si in unam voluntatem et cognitionem concurrere non valeant tunc ipsi sic electi dominum officialem Bisuntinensem aut Gebennensem /558/ seu quemcunque alium notabilem et peritum virum eligere valeant, cuius consilio seu cognitione huiusmodi casum decidere seu declarare, fraude et dolo cessantibus, valeant, cui declarationi ambe partes aquiescere teneantur.

15. ITEM Conuentum est quod ipse ambe partes quam cito commode fieri poterit apostolica auctoritate presentem pronunciationem confirmari et corroborari procurare cum effectu teneantur.

QUIBVSSIQVIDEM transactione, pacificatione, amicabili compositione, declaratione, ordinatione, atque concordia sic ut prefertur lecta atque publicata, Nos Georgius Episcopus et Comes prefatus, Necnon Franciscus Thesaurarius, atque Capitulum et Canonici superius nominati, Capitulantes et Capitulum ut prefertur facientes celebrantes atque representantes, Ex certis nostris scientiis et animis deliberatis pro nobis et nostris quibus supra, vnanimi consensu nemine discrepante Ipsas transactionem, pacificationem, amicabilem compositionem, declarationem, ordinationem atque concordiam, Omniaque et singula premissa ac In presentibus litteris nostris contenta atque descripta, Omnibus melioribus modo forma via et causa quibus melius tutius et efficacius potuimus et debuimus, possumusque et debemus, ac dici Intelligi aut Interpretari potest et debet, de Iure et consuetudine laudauimus approbauimus emologauimus, ac eisdem specialiter et expresse consentimus laudamusque Ratificamus atque consentimus per presentes.

PRO QVARVMQVIDEM transactionis, pacificationis, amicabilis compositionis, declarationis, ordinationis /559/ et concordie firmiori subsistentia atque obseruatione perpetuis. Nos Georgius Episcopus et comes prefatus, bona fide nostra loco Juramenti manibus nostris ad pectus nostrum more prelatorum appositis, Necnon Franciscus Thesaurarius Capitulum et Canonici superius nominati Juramentis nostris tactis per nos et quemlibet nostrum propterea scripturis sacrosanctis pro nobis et nostris successoribus et nominibus quibus supra, promisimus atque promittimus huiusmodi nostram transactionem, pacificationem, amicabilem compositionem, ordinationem, declarationem et concordiam, omniaque singula et premissa, atque in presentibus nostris contenta et descripta rata et grata habere perpetuo et tenere atque Inviolabiliter obseruare, et nunquam contra facere dicere vel venire, seu alicui contravenire volenti consentire tacite vel expresse per nos vel per alium quouismodo in futurum, etiam sub omni Juris facti consuetudinis statutique patrie et loci ac omnium et singulorum aliorum per que contra premissa aut aliquid eorum dici posset vel opponi renunciatione ad hec necessaria pariter et cautela; Quibus sic ut prefertur ad dei et gloriose virginis marie Laudem et gloriam laudabiliter peractis, Nos Georgius Episcopus et Comes atque Thesaurarius capitulum et canonici Capitulantes prenominati, de huiusmodi Inspiratione gratie Sancti Spiritus ac aliis premissis Omnipotenti deo et gloriose virgini marie gratias reddentes immensas, deuote Te deum laudamus decantando processionaliter cum solempni Campanarum pulsatione ad insignem Capellam et ymaginem ipsius beate et gloriose virginis marie accessimus, et ibidem anthiphonas unacum Collectis Sancti Spiritus Beate /560/ Marie et de pace cantauimus. — Nosque Georgius Episcopus et Comes prefatus, Omnibus ibidem Interessentibus penitentibus vere et confessis quadraginta dies Indulgentiarum in forma ecclesie consueta aucthoritate nostra ordinaria concessimus.

IN QUORUM Omnium et singulorum fidem Robur et testimonium premissorum, Nos Georgius Episcopus et Comes, Necnon Franciscus Thesaurarius atque Capitulum et Canonici Capitulantes tam nostro quam dominorum Martini le franc prepositi, Joffredi de arciis cantoris et aliorum Canonicorum absentium prenominatorum nominibus, presentes nostras litteras sive Instrumenta publica unum vel plures, tot quot fuerint necessaria et petita per Hugonem de Beca curatum de Vuisternens, Jacobum Huglini canonicos Solodorenses presbiteros, Jacobum Arthaudi et petrum Aurillieti clericos, morinensis, Basiliensis, Lausannensis, remensis diocesium, apostolica et Imperiali auctoritatibus notarios publicos, ac Curie officialatus nostri Lausannensis Juratos suscriptos, Et quemlibet ipsorum insolidum confici, et signis suis publicis, quibus more solito vtuntur, sive quis ipsorum vtitur, signari et publicari, atque nostrorum Georgii Episcopi et comitis ac Curie officialatus nostri necnon capituli lausannensis huiusmodi sigillorum Jussimus et fecimus appensione communiri.

Datum et actum in supradicto loco capitulari Lausannensis ecclesie in exitu maioris misse, die Jovis ante festum penthecostes, decima septima mensis maii, Anno a nativitate domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo tertio, Inditione prima, Pontifficatus Sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Nicolay /561/ diuina prouidentia pape Quinti anno septimo, Presentibus ibidem vnacum Reverendis patribus dominis Episcopo vicesgerente et abbate assistentibus superius nominatis, venerabilibus et egregiis atque notabilibus et honorabilibus viris dominis Vuillermo de Sersens sigillifero Lausannensi, Anthonio litterarum sacre primicerio scripture et Plebano Dragonerii Thaurinensis diocesis, Guilliermo pelucheti In utroque Jure Bacallario de Bullo, Girardo de Ruppe Sancte Crucis, Guillermo fabri Sancti Stephani Lausannensis, Humberto de Ottrens de Collomberio prope Novum Castrum, Petro Veylleti, presbiteris Johannistis, Petro de platea de Ochiez, Jacobo foillex de Cultiliis, Girardo Quynnaz de Orsonens, Rodolpho Gauardi de Siuiriaco, Guillermo de Grisie de Gumens villa, Francisco Coterii de Chesaul, Guillermo de Missiliis de Grissiaco, Nycodo picquigneti de Collomberio supra Morgiam, Johanne Rogerii de Berchie, Ecclesiarum parochialium Rectoribus, Petro sonnerii, Jacobo de Luliaco, Johanne Hensly, Johanne Enceler, Henrico Gauterii, Johanne Gray, Petro Borelerii, Johanne Cugnati, Petro Austrie, Johanne Championis et Johanne Doreti, supra dicte cathedralis ecclesie Capellanis, Johanne Blancheti in legibus licentiato, Girardo de Bruello magistro hospicii, Amedeo de Grolea, Petro de Diuona, Girardo de Vippens, Bonifacio de Villarsel, Guillermo Maioris, et Petro de Balmis, Scutiferis nostris Georgii Episcopi, Petro Roleti Civitatis, Petro Sapientis, et Anthonio de Ruppe ville inferioris nostrarum Lausannensium Georgii Episcopi et comitis Lausannensis, prioribus siue gubernatoribus, Johanne Salterii, Jacobo de Cojonay, Humberto Gemelli, Girardo Curnilliat, Henrico /562/ Jottens, Petro Laurencii, Anthonio Cugini, Francisco Beuex, Stephano et Humberto de Fluuio, Vulliermo Perrisset, Stephano de Montherant, Johanne Jacodi, Vulliermo de Canali, Humberto de Media uilla, Jaqueto Daux, Johanne de Passibus, Jacobo Bernardi, Johanne de Yverduno, et Petro Sottens, cum magna et copiosa multitudine Cleri Nobilium Civium et Burgensium lausannensium predictarum civitatis et ville lausannensis ad premissa astantibus in testesque omnium et singulorum premissorum vocatis specialiter et Rogatis.

Signum H. de Beca.

Et Quia Ego Hugo de Beca presbiter ... etc.

Signum J. arthodi.

Ego vero Jacobus arthodi ... etc.

(Deux sceaux pendants.)


/563/

LXXXVIII.

STATUTS ET RÈGLEMENTS DE L’ÉVÊQUE GEORGES DE SALUCES, POUR LA COUR DE L’OFFICIAL DE LAUSANNE.

Du 2 Juin 1453.

(Msc. Gilliéron. T. XXVIII, p. 49. Cette pièce se trouve à la suite d’un catalogue des Chanoines de Lausanne par Samuel Gaudard.)

Ordinationes et statuta Curie officialatus Lausannensis, facte per Reverendum in Christo Patrem et dominum dominum Georgium de Saluciis, Episcopum Lausannensem, Anno domini Millesimo quadringentesimo quinquagesimo tertio.


Nota quod quando videbis verba inclusa per parenthesim sic notatam ( ) ea erunt que sunt addita in statutis et ordinationibus actis per dominos Episcopos Lausannenses Aymonem de Cossonex et Guillelmum de Challant antecessores prenominati domini Episcopi Salucii.


Georgius de Saluciis, miseratione divina Lausannensis Episcopus et Comes, dilectis nobis officiali nostro ac universis et singulis advocatis, procuratoribus et ceteris nobilibus subditis, tam presentibus quam futuris, salutem in domino. Non debet reprehensibile judicari, si /564/ secundum varietatem temporum humana queque varientur statuta, cum nostri temporis etas antiquorum non patiatur jurium rigorem. Attendentes igitur quod omnis etas ab adolescentia prona sit ad malum, majorum nostrorum vestigiis inherentes, qui noxia sub equitatis norma refrenarunt, quondam equitate pensata et perpensive digesta, ut cavillationibus, frustratoriis dilationibus, exceptionibus et appellationibus frivolis, ac aliis expeditiones causarum percellantibus, Antidotum opportunum adhibeatur, celer justitia omnibus ministretur, Reipublice juxta temporis exigentiam et maxime pauperibus et miserabilibus personis succuratur, Ac inhonesta queque refrenentur, finis litibus imponetur, desiderantes subsequentes ordinationes aliis statutis pridem per bone memorie dominum Guillelmum de Challant predecessorem nostrum editis, et aliis ipsius Curie addendo ac eadem moderando, additiones et moderationes subscriptas statuimus et ordinavimus et precipimus, sub penis infrascriptis, inviolabiliter observari.

In primis. Curia officialis recipit stipendia a nobis, in omnibus actis et litteris que ad ipsum officialem ut ordinarium veniunt, In quibus ponit signetum suum nihil accipiat pro signeto. In aliis vero recipiat pro signeto duodecim denarios Lausannenses et non ultra. de cautionibus autem recipere valeat ut consuetum est, videlicet duos denarios Lausannenses pro qualibet persona; In numero siquidem personarum mite se habeant. De decretis vero, monitionibus generalibus canonicis super instrumentis rebus ablatis et damnis sive maleficiorum recipere valeat ut consuetum est, videlicet duodecim denarios Lausannenses. /565/

2. Item quod in omnibus causis provideat officialis et quantum poterit illas faciat breviores reprimendo malitias advocatorum, et partibus justitiam ministrando et faciendo.

3. Item quod officialis non habeat nisi duos notarios sive clericos communes diligentes et continuos, qui habeant subscribas, ut de facili expediant originalia et copias eorum; et si partes per retardationem expeditionis gravetur, solvant notarii expensas partis sic gravate.

4. Item quod notarii omnia et singula coram judice producta, parti petenti copiare de facili et expedire teneantur, et pro copia cujuslibet columpne complete (juste) liceat ipsis recipere sex denarios Lausannenses et ipsam pro copia signare. Et si pars per retardationem dicte copie vel aliter per defectum notariorum gravetur, solvant notarii expensas partis sic gravate, nec munimenta producta retrahant nisi copia apud acta signata remaneant si eam per ... eam habere voluerint.

5. Item quod notarii de quolibet processu grossato continente columnam papiri completam recipere possint XII denarios Lausannenses et non ultra, et de copia VI denarios. Et deducant si quid receperint de minutis ut supra.

6. Item notarii deducant in processibus grossatis quod receperint de minutis, cum minute non taxentur.

7. Item quod scribe communes aut eorum clerici durante officio eorum non postulent sive patrocinentur pro aliquo.

8. Item quod notarii de litteris aggravatoriis non recipiant, de quolibet folio papiri (juste) completo, ultra octo denarios, et de columpna qualibet (juste) completa ultra /566/ quatuor denarios Lausannenses (exigere non valeant, et non fiant nisi sex aggravationes usque ad invocationem brachii secularis inclusive, que vero superfuerint ante invocationem brachii secularis non taxentur nec valeant.)

9. Item quod de sola absolutione pro singulari persona ad instantiam solius non recipiant notarii ultra IV denarios Laus. Et si plures fuerint, recipere possint a qualibet persona seu pro qualibet summa que supererit unum denarium et non plus.

10. Item quod quicumque notarii dicte Curie monitiones super litteras quascumque signare possint (et valeant) si fuerint sigillate littere. Etiam super instrumentum et aliis privatis sigillis cum signeto officialis dum tamen monitiones ipse fuerint canonice.

11. Item ne pretextu paupertatis justitia pauperum retardetur, statuimus quod a modo in antea unus pro ipsorum causis ex curie nostre procuratoribus deputetur, qui eisdem pauperibus gratis suum nostris in sumptibus impendat patrocinium, paupertate autem per nostrum officialem prius cognita. Ex nunc autem discretum virum Arthodum Loys dictorum defensorem et procuratorem deputamus.

12. Item statuimus et ordinamus quod nullus admittatur ad patrocinandum (vel ad postulandum) in causis in dicta curia nostra nisi prius per nos vel per officialem nostrum fuerit ad officium procurandi (vel postulandi) approbatus, causis ipsorum propriis duntaxat exceptis.

13. Item quod de certo 1 nulli advocati vel procuratores /567/ in dicta nostra curia admittantur ad patrocinandum vel procurandum in causis, donec prius prestiterint juramentum quod non prestabunt patrocinium vel procurabunt in causa quacumque nisi causam credant esse justam, et quotienscumque eis injusta apparebit, ulterius de ipsa se minime intromittent, sed omnino ab ipsius persecutione cessabunt (nisi quanto labore vellent partes litigantes ad concordiam reducere).

14. Item quod omnes procuratores vel advocati in dicta curia consulentes procurantes vel advocantes presentes et qui in futurum ad consulendum procurandum vel advocandum admittentur, prestent juramentum quod ipsi non producent instrumenta vel testes quos vel que non credant esse veros vel vera (aut quod ipsi aliquas dilationes non petent causa litem seu ad causam differendam seu procelandam nec proponent nec perducent aliquid verbo vel in scriptis quod non credant esse verum et quod non putent esse pertinens ad causam) et quod non interponent ab interlocutoria appellationem nisi credant eorum partem fore injuste gravatam. Et si quis scienter frivole vel malitiose a tali interlocutoria appellaverit penam sexaginta solidorum bone monete nostre Lausannensis incurrat ipso facto.

15. Item quod quando aliquis liligans postulabit ab officiali nostro sibi de consilio provideri (prestito prius per postulante juramento quod requisierit ipse aliquos de illis qui consueverunt consulere in dicta curia coram dicto officiali nostro et ipsi acceptare voluerint 2 idem officialis non 3 possit statim aliquos de procuratoribus /568/qui consulere consueverunt monere ut ipsi postulanti consulant pro salario competenti et dari consueto. Et si postulati noluerint obedire preceptis et monitioni dicti nostri officialis (statim et continenti) possint (in) ipso actu excommunicationem S ... ia per dictum nostrum officialem J ... reri nisi causa justa statim allegetur in congruum.

16. Item quod procuratores non recipiant pro comparitione ad videndum absolvi, ultra sex denarios licet plures fuerint persone dum tamen sola fuit causa seu petitio, pro qualibet vero causa seu petitione liceat ipsis comparitiones secundum morem statutum videlicet pro comparatione V denarios et pro diligentia quatuor. Et ne dicti procuratores ex diuturnitate temporis sua patrocinia accumulantes graves suis clientelis et quibus interest videantur, statuimus quod omnia et singula patrocinia dicte Curie nostre actenus a triginta annis citra duntaxat facta quecumque infra decennium a die date presentium, et etiam imposterum facienda infra simile decennium a fine causarum recuperari, Aut saltem super illis recuperandis debita diligentia adhiberi; Et si secus fieri contingat lapso dicto decennio ... patrocinia nullo unquam tempore peti vel exigi possunt.

17. Item quod si inter patrocinantes et eorum clientelas super suis satisfactionibus differentia aliqua sive discordia oriretur, teneantur et debeant ambe partes ad officialem aut vicarium nostrum recursum de supra habere et eorum determinationi quam summarie fieri precipimus, stare.

18. Item quod nullus patrocinantium audeat aut presumat ... assignationem per dictum officialem in /569/ quibusdam processibus faciam immutare aut alias extra debitas ponere seu assignationes facere, prout in ipsa curia ex ipsorum patrocinantium astutia sepe compertum est in maximum clientelorum damnum et prejudicium. Et hoc precipimus observari sub pena quatuor grossorum et alias prout ipso domino officiali videbitur puniendum.

19. Item cum actionum cessiones sint odiose et a jure in potentiores facte reprobate, Et communi reputatione patrocinantes Curie Lausannensis potentiores laycis reputentur. Indemnitati quorumcumque providere volentes statuimus et ordinavimus ne in futurum quisvis curie Lausannensis patrocinans seu juratus aut sacerdos audeat sive presumat actionum cessionem recipere insolutum, nisi cedens eidem cessionario teneatur fraudis 4 et dolo cessantibus, et eo casu possit cessionem insolutum recipere authoritate ipsius officialis nostri vel jurati interveniente, sub viginti solidorum necnon excommunicationis latæ S ... clericis et laycis observari precipimus et mandamus, aliis penis in jure contentis talibus editis in suo remanentibus robore.

20. Item cum patroni causarum verbis contumeliosis in patrocinando utentes infames efficiantur, statuimus et per patrocinantes in Curia officialatus Lausann. observari precipimus, ne ipsorum quis audeat vel presumat verbum injuriosum rixosum aut talem molestum alteri compatrocinanti dicere aut proferre in ipsa curia seu quamvis aliam turbationem facere presertim ipso domino officiali pro tribunali sedente et hoc sub pena IV /570/ solidorum et alia ad judicis arbitrium si rebellio et protervatio exquerat infligenda.

21. Item cum litis contestatio sit cujuslibet ordinarii processus fundamentum sine qua quisvis ruit processus, statuimus et ordinavimus quod in hujusmodi litis contestatione per advocatos seu procuratores fienda, talis advocatus sive procurator de sua componendi potestate fidem faciat sub hac forma ut talis procurator comparens fidem sue procurationis mandato faciens instrumento tali manu notarii. « Anno mense et die N. recepto et suscripto seu per actu curie libro N. folio N. manu talis scribe, anno mense et die N. » et ex tunc litis contestatio verbis aptis fiat sine animo litem contestandi « nego narrata prout narrantur et dico petita fieri non debere. » Demum solito more juramentum columpnis 5 prestetur, Et hoc statutum precipimus sub pœna IV solidorum cuicumque contrarium facienti pro qualibet vice committenda observari et utilitati dicte curie irremissibiliter applicandorum.

22. Item quod positiones et articuli in causis admittantur quia abreviatur unus terminus.

23. Item cum generales monitiones canonice pro rebus predictis aut aliis subtratis seu pro damnis in rebus tam mobilibus quam immobilibus illatis cum diei assignatione impetrari solent in qua diei assignatione nonnulli causam opponendi pretendentes generales et vagas solent oppositiones opponere, que generalis oppositio impetrantem reddit in perplexitatem non modicam, idcirco ei opponentium malitiis obviare et indempnitati /571/ occurrere volentes statuimus et ordinavimus quod tales opponentes aut opponere volentes in assignatione eorumdem oppositionis causas specificas opponant et declarent, adeo ut supplicans deliberare valeat super huiusmodi oppositione an sibi liceat contendere aut desistere, quod si non fecit condemnetur in expensis et carent ... monitio sua m ...

24. Item quod in causis matrimonialibus vel decimarum non petatur libellus per dictos procuratores, nec consulatur per eosdem (quod) petatur.

25. Item quod in causis pauperum et miserabilium personarum vel mercatorum suum iter agentium, seu cujuslibet alterius viatoris, non petatur libellus per dictos procuratores nec consulatur quod petatur, nec judex vel officialis ipsum dari patiatur (quecumque quantitatis sit causa), sed expediantur he cause summarie simpliciter et de plano sine strepitu et figura judicii sola facti veritate inspecta (non servato ordine judiciario vel aliis solempnitatibus que in judiciis in aliis causis requiruntur nisi aliud procedet de ambarum partium voluntate) nisi aliter judicanti visum fuerit expediens qualitate persone et debiti quantitate inspecta.

26. Item quod in causis et litibus simplicium debitorum non petant procuratores in curia consulentes nec inducant eos quos consulent aut alium eorum nomine ad petendum petitiones in scriptis seu libellum tradi ab actore nisi causa vel lis ultra summam centum solidorum monete currentis ascendat, vel nisi petitio sit multimembris seu contineat plures particulares, quia tunc propter ejus multiplicitatem et obscuritatem poterunt petere petitiones in scriptis, non vero per formam libelli /572/ sed aliter summarie redigi licet non ascendat summa centum solidorum, nisi sit causa de qua reus alleget guerentem seu defensorem se habere debere.

27. Item quod quando agetur per curatos pro juribus parochialibus suarum ecclesiarum vel pro bonefactis (vel) mortuariis etiam, non petatur libellus per dictos procuratores, nec consulatur per eosdem quod petatur nisi sit perpetuum.

28. Item quod in causis ubi dictum est non debere peti vel dari libellus si pars rea sit presens prima die de qua formabitur petitio actoris, tunc pars ipsa rea statim formata petitione actoris teneatur respondere nisi in petitione contineatur factum alienum ipsius Rei vel nisi factum esset antiquum puta duorum vel trium annorum, vel arbitrio officialis. Et tunc esset danda dilatio ad deliberate respondendum. in causis autem in quibus dabitur libellus servetur stilus curie servari consuetus (seu hactenus observatus).

29. Item exceptio super nullitate vel ineptitudine petitionis proposita non admittatur nisi prius declaretur causa et idem in cedulis vel objectis per quas petitur declarari.

30. Item quod in causis que expedientur per Juramentum, delatio vel relatio ipsius juramenti non detur in scriptis sed solum per scribas seu notarios communes aut alterum ipsorum redigatur in actis (per processum).

31. Item quod quando pars actrix defert reo juramentum et ipse reus fuit presens et erit tale factum de quo poterit ipse reus esse certus, ut puta factum proprium ipsius rei, tunc ipse reus statim sine alia dilatione jurare teneatur, vel juramentum referre actori, /573/ nisi factum esset antiquum ut dictum est, quo casu detur reo dilatio ad deliberate jurandum vel referendum. Et eo casu quo (reus) refert actori tunc statim juret sine alia dilatione. Et si actor sit absens detur illi dilatio ad jurandum. Si vero esset factum de quo actor non posset esse certus quia factum (alienum et reus posset esse certus quia factum) proprium, tunc reus non possit referre juramentum actori, sed jurare teneatur vel statim vel habita dilatione secundum tenorem principii presentis constitutionis.

32. Item quod quando per officialem nostrum fuit assignatum ad jurandum vel referendum (juramentum), si de jure jurare teneatur, ille cui deffertur juramentum vel refertur, ex nulla causa possit refutare juramentum sed (semper) jurare teneatur vel juramentum referre, nisi in eo de quo est assignatum ad jurandum factum alienum contineatur, id est factum alterius quam factum proprium illius cui est factum assignatum ad jurandum, quo casu non teneatur jurare vel juramentum referre si non velit. Si autem in termino ad jurandum assignato pars juratura velit recedere a jurejurando, tunc condemnetur in expensis.

33. Item quia quandoque petitio actoris continet plura capita et de aliquibus actor deffert juramentum reo, de aliis vero vult probare, quod reus teneatur jurare vel juramentum referre secundum tenorem presentis constitutionis, et etiam quantum actor probaverit alia que probare intendit; et idem est observandum e contra quando reus in sua exceptione proponit plura capitula et de aliquibus vult probare et de aliis actori refert juramentum, quod tunc actor teneatur jurare vel /574/ juramentum referre secundum tenorem precedentis constitutionis.

34. Item quod, si aliqua pars presentat aliquam cedulam continentem aliquid facti, quod alia pars in die assignata ad deliberandum, teneatur verbo, sine scripto, confiteri vel negare vel impertinentiam proponere ut in cedula continetur. Et si confiteatur procedatur ad alia, si neget assignetur ad probandum, si sit simplex et unicum factum. Si plura sint capitula, assignetur ad articulandum. Si vero dicat e ... impertinere statim assignetur ad ordinandum et declarandum, et tunc officiali ordine seu declarandi 6. Si vero cedula non contineat factum, sed jus petatur ordinari seu declarari in die assignata ad deliberandum Et tunc officialis declaret ordine seu interloquatur, condamnatione expensarum factarum post litis contestationem in fine cause reservata (quatuor) duorum solidorum imminente procuratori seu advocato qui alio modo presumpserit deliberare super tali producta cedula, Ipsorum (quatuor) duorum solidorum medietate parti cedulam predictam producenti, super qua ut dictum est vel debet deliberari, et alia medietate ad ordinationem predicti nostri officialis applicandis.

35. Item quod quando occurrit aliqua declaratio ordinatio seu interlocutoria fienda si partes aut earum procuratores petant fieri sine scriptis, quod tunc dictus officialis debeat illam ferre sine scriptis ut inseratur in processu. Si vero petant eam fieri in scriptis tunc fiat in scriptis et in formam debitam redigatur sigillo Curie nostri officialatus roborandam. Si vero una pars petat /575/ eam fieri sine scriptis et altera in scriptis, tunc siquidem sit talis interlocutoria a qua non debeat appellari sicut dictum est in XV constitutione preferat eam sine scriptis. si vero sit talis a qua possit appellari sicut dictum est in dicta XV constitutione, tunc debeat fieri in scriptis. Ista tamen arbitrio dicti Nostri officialis relinquatur.

36. Item quando occurret declaratio, ordinatio seu interlocutoria facienda, quod officialis noster declarat ordine seu interloquatur prout jus et ratio suadebunt non levatis processibus, si commode fieri possit, sed solum visis munimentis partium, et ab ipsa interlocutoria (non appelletur nisi esset talis interlocutoria) que contineret nullitatem judicii, vel que haberet vim deffinitive sententie, ut puta quia respueret exceptionem peremptoriam, vel si pronuntiaret juramentum necessarium esse defferendum (vel non esse defferendum) vel nisi per talem interlocutorium inferatur evidens notorium gravamen nimis prejudiciabile et dampnosum parti contra quam talis interlocutoria feratur sic quod tale gravamen in sententia deffinitiva reparari non possit.

37. Item quod cedule producte que non continent exceptionem aliquam de qua supra fit mentio vel factum contrarium vel novum seu ineptitudinis causam, quod ille rejiciantur nec taxentur.

38. Item quod in exceptionibus proponendis vel probandis non detur nisi unus terminus, sive contra testes, sive contra litteras vel instrumenta, pro diligentia inchoanda, nisi causa legitima subsit que allegetur.

39. Item quod volens excipere contra litteras vel instrumenta, non audiatur nisi proponat falsitatem sive /576/ alium defectum instrumenti falsum, pactum de non petendo, solutionem vel aliam liberationem sive transactionem vel rem judicatam.

40. Item quod actores vel rei excipientes, volentes suas intentiones probare per litteras vel instrumenta, quod statim facta petitione vel proposita exceptione, detur terminus unus vel duo, nec tunc dentur articuli sive positiones si sit ipsis probata intentio et possit verificari sufficienter, quod totum relinquatur arbitrio judicantis. Et si dentur articuli quod non taxentur, et si recipiat terminum ad probandum per testes et post probet per litteras vel instrumenta quod ille probationes precedentes sint expensis illorum qui talem terminum receperint, nisi causa subsit que allegetur ad probandum.

41. Item quod in causis in quibus intenditur probare per testes ... si dentur articuli non respondeant nec asserant peculiares sed pars principalis, nisi causa subsit, et concesso compulsorio contra partem secundum stilum hactenus consuetum, Idem procurator instantim mediante juramento asserens respondeat de qua institutione credatur dicto procuratori per ejus juramentum et detur una dilatio sufficiens nisi causa necessaria subsit de qua judex cognoscat, et idem de assertione.

42. Item quod in causis minimis a XL solidis bone monete nostre Laus. simplicis debiti seu pro semel term. aut eorum valore et infra inclusive pars que intentionem suam probare voluit non habeat nisi primum terminum ad probandum. In quo faciant diligentiam, nisi Judici equum videatur quod detur alia dilatio.

43. Item fiant Commissarii ad arbitrium Judicis pro testibus examinandis, actis et processibus taxandis, qui /577/ commissarii interrogent super interrogandum a Jure testes super articulis et interrogatoriis partium, videlicet duos testes, si plures non fuerint (vel statim tres testes si tot fuerint) vel plures et ponant in processum atque scribant totaliter depositionem ipsorum testium et eorum intentionem et examinentur incontinenti. Et si causa fuerit ardua vel criminalis, audiat officialis depositionem testium.

44. Item quod non taxentur comparitiones simplices advocatorum nec procuratorum de hiis que fiunt ad idem, sed solum assignatio que valeat duos denarios, dum tamen non fiant ad requestam partis, nec fiant dicte comparitiones ad idem nisi presente officio volente et jubente dictas continuationes fieri de partium voluntate (et si fiant insciente officiali, non valeant dicte continuationes ad idem).

45. Item testes non publicentur nisi prius judicialiter legantur, saltem primus sive prima pagina, et si propter defectum clerici retardetur publicatio, quod idem condampnetur in expensis.

46. Item statuimus et ordinavimus quod in quibusvis causis in quibus per partes seu ipsarum alteram renuntiatum aut per officialem conclusum fuerit processus ambarum partium infra decem dies immediate sequentes tradantur per ipsas partes aut eorum procuratores ipsi officiali, ut securius quid juris fuerit inter partes deffinire possit, nisi aliud pro allegationibus Juris fuerit et per ipsum officialem ordinatum et hoc sub pœna IV solidorum.

47. Item quod sententie interlocutorie non redigantur in forma solita vel scripture pergamenea sed in actis /578/ cause, nisi sint tales quod vim habeant deffinitive, vel nisi partes petant, vel ipsarum altera, vel ab ipsis officialis appelletur et tunc moderatis expensis.

48. Item quod lata sententia, acta partibus non reddantur nisi fuerint sigillata nec ob hoc sententia retardetur.

49. Item quod de sententiis quibuscumque fiat taxatio moderata tam in scripturis quam in sigillo.

50. Item quod reus obtinens judicialis 7 in curia litteram exceptatoriam contra actorem, quod contumantia eadem die et hora obtenta pro actore sit nullius valoris, et quod actor teneatur in expensis rei et in expensis inde ratione dicte contumantie faciendis et absoluto 8 occasione dicte contumantie fiat expensis dicti actoris, pro qua debentur IV denarii tantum.

51. Item statuimus et ordinavimus quod post excommunicatorium fiat aggravatorium VII dierum intervallo precedente, et deinde VII dierum termino precedente reaggravatorium, et demum aliud reaggravatorium unacum cessu et monitione XV dierum contra dominum temporalem in forma debita et solita.

52. Item proclamator monitor teneatur curiam in puncto decime hore aperire et campanam ipsius curie pulsare et tunc duo clerici communes cum suis subscribis similiter teneantur venire et ibidem ipsi omnes continue usque ad finem ipsius curie expectare, et etiam procuratores ad curiam venire tunc debeant.

53. Item statuimus quod nullus postulantium vel aliorum intret infra audientiam nostri officialis nisi fuerit /579/ jurisperitus vel alias in dignitate constitutus vel vocatus per officialem sub pœna duorum solidorum applicandorum communitati, et idem ordinamus de sedem procuratoribus intrantibus.

54. Item statuimus et ordinavimus quod sacerdotes clerici et alie persone ecclesiastice tenentes possessiones et bona moventia a dominis temporalibus seu personis secularibus ex quibus tenentur ad annuum censum seu ad annualem prestationem, in termino debito et statuto, talia debita persolvant sine mora, quod si non fecerint et morosi reperiantur officialis noster dictis dominis temporalibus et aliis secularibus simpliciter et summarie justitiam de supradictis personis ecclesiasticis ministret et eosdem cogat et compellat ad debite satisfaciendum. — Et ut debitoribus 9 in quorum fraudem cessiones bonorum fiunt, debite succurratur, statuimus quod officialis noster constituat idoneum commissarium qui bona cedentium ad manus suas reducat ad opus creditorum, ut per dictum officialem distribuantur gradatim creditoribus. — Et quia perversorum audacia exigit ut non simus delictorum sola prohibitione contenti, sed pœnam etiam delinquentibus imponamus, ut quos divinus timor a malo non revocat temporalis saltem pœna cohibeat a peccato, parumque sit statuta condere nisi sint qui ea teneant, propterea officiali nostro precipimus et mandamus quantum ea cum effectu observari faciat et contra facientes pœnis supradictis mulctet, quatenus unius pœna multorura fiat exemplum.

55. Item quod acta et processus, licet partes concordate /580/ fuerint, partibus non reddantur, nisi prius fuerint sigillati.

56. (Item quod acta seu processus que non fuerint sigillati non taxentur si exhibeantur, sed ipsis sic exhibitis adnullentur et nullius omnino sint valoris, Et valeant autem si lex sigilli eorumdem prius deposita fuerit.

57. Item quod in causis consilium et diligentie non taxentur seu comparitiones lata sententia seu partibus concordatis, ad arbitrium judicis, actentis qualitatibus et quantitatibus personarum atque causarum.)

58. (Item statuimus et ordinavimus pro expeditione dicte curie nostre quod proclamator ipsius curie seu ejus commissarius et non alius signet et expediat omnes absolutiones et mo ... , revocationes que obtinentur incontinenti, pars ... arte citare vis ... absolvi et mod ... revocari et ipsas absolutiones et revocationes incontinenti facta clamat ... litterarum expunctatarum et nemine contradicente ipsis partibus obtinentibus expediantur in curia predicta).

59. (Item quod omnes nostri possint et valeant signare acta, prout antiquis temporibus, in omnibus causis).

60. Item ordinavimus quod scriptor communis nec ejus clerici durante officio non postulent sive patrocinentur pro aliquo.

Anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo tertio die vero sabati post festum Eucharistie que fuit secunda mensis Junii, de mandato Reverendi in Christo patris et domini domini G. de Saluciis dei gratia episcopi Lausannensis et comitis, fuerunt precedentes ordinationes et statuta per venerabiles et circumspectos /581/ viros dominos Stephanum Garnerii Canonicum et sacristam Lausannensem, ac Johannem Andree licentiatum in decretis, canonicum Augustensem et officialem Lausannensem prefati domini Episcopi in spiritualibus vicarios. In curia et loco Curie officialatus Lausannensis alta et intelligibili voce publicata atque lecta, presentibus, Jacobo Arthodi, Petro Crostel, Johanne Sottens, Johanne Barbasia, Johanne Piageti, Arthodo Loys, Johanne de Cresto, Jacobo Bernardi, Girardo Turrene, Stephano de Fluvio, Petro Carementran, Petro Roleti, Stephano Mivuillodi, Henrico Curardi, Johanne Musy, Johanne Laurentii, Jacobo Pauli, Glaudio Buritaz, Jacobo Chouz et Michaele Laurentii, in dicta curia procuratoribus, necnon aliis quamplurimis clericis et laycis, precipiendo et mandando illis per supradictos patrocinantes et clericos presentes et futuros juxta eorum vim cum penarum adiectarum tenore inviolabiliter observari.

En lisant les règles de la procédure canonique, telles qu’elles sont ici indiquées, il est facile d’y reconnaître une bonne partie des principes qui ont passé plus tard dans la procédure civile du pays. La procédure canonique était évidemment plus développée que celle des cours séculières, dont on peut voir les règles dans les Statuts de l’an 1430. Il n’est donc pas étonnant, qu’à l’époque de la réformation, lorsque ces deux procédures furent réunies en une seule, ce soient les principes de la procédure canonique qui aient prévalu.


/582/

LXXXIX.

STATUTS FAITS PAR LA GRANDE COUR SÉCULIÈRE DE LAUSANNE, SUR DIVERS POINTS QUI CONCERNENT LA POLICE DES MŒURS.

Du 14 Mars 1455.

(Collection Bergier. II, 329.)

IN NOMINE DOMINI, AMEN.

Sequuntur Statuta Decreta Solemniter in Magna Curia Seculari Lausannensi per Deputatos per tres Status hujus Civitatis et Villæ Lausannensis, ad Laudem Dei Omnipotentis, et gloriosissimæ Virginis Mariæ ejus Matris, et totius Curiæ Celestis, pro servatione Animarum Christi fidelium, ut edicta, Convocatis in magna Curia Seculari dictis tribus Statibus Voce præconis Solito more facta publicatione per Banderias tam Civitatis quam Villæ inferioris Lausannensis Die Dominica decima quarta Mensis Martii, Anno Domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo quinto, ut infra Scribuntur observanda.

1 Primo super Juramentis et Blasphemiis quæ Sæpe Contingit fieri illicite et indebite per nonnullas leves personas, Deum præ oculis non habentes, Deum, ejus Sanguinem, Corpus, Ventrem, Caput et alia Christi Membra, de levi jurantes, Blasphemantes, et contra Sanctam Trinitatem Irreverenter loquentes, quæ Juramenta /583/ tales ad ipsa promoventes ac provocant. Statuitur hoc Ideo quod deinceps in Villa Civitate Lausannensi ac Villagiis Ressorti Lausannensis, Nulli liceat jurare per Capillos, Caput, Sanguinem, Ventrem, Plagas, vel alia Christi Membra, nec illa blasphemare ac blasphemium dicere, Negando, male gratiando, despectuando Deum et ejus reverentiam, et etiam intemeratam et gloriosam Virginem Mariam Dei genitricem; Ita quod si quis ausu suo temerario, ita juraverit, blasphemaverit, male gratiaverit, despectuaverit aut negaverit, totiens quotiens in tale peccatum Inciderit, teneatur illico et mox flectere genua sua in terram, et ibi cum digito Crucem facere, et illam reverenter obsculari, dicereque genu flexo, Ave Maria et Pater noster, integre, loco proximo sui peccati. Et qui hoc facere neglexerit in Contemptu Dei gloriosæ Virginis Mariæ atque Ordinationis prædictæ, ponatur per unam diem in Collari ferreo, in loco publico, ubi agat pœnitentiam pro dicto delicto; Et quod audientes talia blasphemia teneantur, illa manifestare Officiariis Domini, ut fiat punitio ut supra. Quibus manifestantibus sit credendum per simplex juramentum, si talis sit honesta persona. Verumtamen honesta persona cui tale Juramentum seu blasphemium per Cadilitatem Contingerit in tale delictum incidere Casu iralidoso, se possit redimere a punitione per decem solidos Lausannenses. Alia Persona mediocris status per quinque et persona deterioris status pro tribus; Quæ pecunia Convertatur ad pios usus, veluti Elemosinas Pauperum, Leprosorum Maladeriæ aut aliorum Pauperum indigentium prout pie et devote Visum fuerit absque eo quod de ipsis pecuniis aliquid possit inbursari. /584/

2. Item Statuitur quod deinceps, nulli liceat in Villa et civitate Lausannæ ac Locis Circumvicinis, ludere Cum Capillis seu tabulis aut aleis vel cartis Cum pecunia Circa. Et quicumque Contrarium fecerit, puniatur punitione simili qua Supra, aut ponatur in carcere Domini in pane et aqua per quatuor dies Naturales, et ita observatis Contra Hospites lusoris et Lusuros recipientes in eorum hospitio.

3. Item Quod Diebus Lunæ et Mercurii Nullis hominibus Masculini Sexus liceat Lausannensibus Intrare bastubis, preter mulieres dumtaxat honestas et honestæ vitæ; Pro quibus mulieribus ordinatur dictis diebus Lunæ et Mercurii; Ita quod mulier lubrica seu publica seu inhonestæ vitæ Nullathenus Cum talibus honestibus mulieribus in dictis Bastubis quomodolibet Non reperiantur, Et hoc sub Bampno sexaginta solidorum Lausannensium bonorum tam pro hominibus quam pro lubricis Contrarium facientibus, Applicandos prout supra de gratia Speciali Concessos per Dominum.

4. Item Diebus Martis et Iovis liceat hominibus et Burgensibus dictas Bastubas, Si velint accedere, Sine tamen mulieribus quibuscumque sub bampno predicto, applicando quoad articulum prædictum, eundem ad usum, de speciali gratia Concessa per Dominum.

5. Item quod deinceps Non liceat Mulieribus lubricis seu publicis in Domibus bastubarum Lausannensium sive in aliqua earumdem moram trahere seu habitare Sub bampno predicto applicando ut Supra.

6. Item quod Diebus Dominicis et Festium Inthemeratæ et gloriosissimæ Virginis Mariæ, Festorum Solemnium, atque Sanctorum Apostolorum Christi, Nulla /585/ Operatoria debeant aperiri in Lausanna, pro denariatis seu Mercandiis Vendendis, Sub bampno predicto, ut supra applicando.

7. Item quando Continget avenire per Dies Sabathi Festum, Nativitatis, Assumptionis, Purificationis et Annuntiationis gloriosissimæ Virginis Mariæ, omnium sanctorum, Nativitatis Sancti Johannis Baptistæ, Quod talibus Festis Nullum Forum Lausannæ teneatur, Sed proclamatur Die Sabbathi ante tale Festum, quod dictum forum tenebitur die Veneris ante dictum festum, Videlicet in vigilia talis festi, et hoc sub bampno prædicto applicando ut Supra de gratia Speciali.

8. Item quia multi in Lausanna abutuntur et Consumunt indebite eorum Substantiam in Comparalibus et Conviviis, quæ extraordinate fieri solent Lausannæ, quibus depauperantur et desinantur eorum Substantiæ hujusmodi illicite Communia Comparalia faciendo, Statuitur quod deinceps Lausannæ Nullis liceat in dictis Comparaliis, dare ultra Valorem trium solidorum aut unius quarterii Castronis vel trium Caponum, Et hoc sub bampno predicto applicando ut Supra.

9. Item quod ita observetur in Nuptiis Lausannæ deinceps fiendis; quoad Dona predicta quod bampnum largitur per Dominum de gratia Speciali.

10. Item quia Solet abuti in Nuptiis que fuerunt Lausannæ fiendœ mulierum Sponsas estrenantibus atque dando offas seu les souppes, forasque cedunt in grave dampnum faciendo Nuptias. Statuitur hoc ideo quod deinceps talia fieri Obmittantur omnino, nec fieri presumant deinceps per quemquam in Lausanna sub bampno predicto applicando ut supra de gratia Speciali. /586/

11. Item quia Videtur abusum, imo etiam infructuosum et dampnosum mulieres ambulare ad mulieres in Puerperio Jacentes ad extraneas faciendum, ideo statuitur quod deinceps Non liceat apud Lausannam Mulieribus quibuscumque tales extraneas facere sub bampno predicto, et applicandum ut supra.

12. Item etiam videtur Lausannam abuti facere Die Dominica Bordarum faciendo et portando per Villam Lausannæ foras (fatias), et faciendo Pisabenata, in quibus et occasione quorum fiunt innormes et excessive in grave dampnum et detrimentum substantiæ talia facientium; Statuitur hoc ideo quod deinceps Lausannæ, Talia fieri obmittantur omnino, hoc Salvo quod ipsa lunata possint dare gratiose ante Domum uno disco, Vicinis et Parentibus.

13. Item quod Exactio dictorum Bamnorum recuperetur per deputandum a Domino Ballivo et Prioribus Civitatis et Villæ Lausannæ, Et distribuantur ad usum supra dictum, absque eo et preter id quod Dominus debeat quicquid de ipsis Bampnis Sibi appropriare vel imbursare quando ad usum Supra dictum Omnino Convertantur.

14. Item quod dicta Statuta et ordines predicti inconcusse observentur, prout supra scribuntur per quatuor annos proxime futuros a die publicationis eorumdem incipiendum.

15. Item quod dicta Statuta publicentur et cridentur Lausannæ die fori dictæ Villæ, ut Nullus ignorantiam Valeat pretendere, Et quod de premissis fiat Justitia ad opus quorum interest et intererit. Quæquidem Statuta fuerunt publice cridata et publicata Die Sabbathi Vigesima /587/ prima Mensis Martii, Vigilia Ramis palmarum, Anno ab Annonciatione Domini Sumpto currente Millesimo quatercentesimo quinquagesimo quinto.


XC.

STATUTS FAITS PAR LA GRANDE COUR SÉCULIÈRE DE LAUSANNE, AU SUJET DE LA POLICE DES INCENDIES.

Du 15 Juillet 1455.

(Collection Bergier. II, 33.)

1. Imprimis quod omnia tecta exnunc in Antea Lausannæ fienda in Domibus, Grangiis, Casalibus, et aliis quibuscumque Edificiis fiant et fieri debeant de Tegulis, Et quod ipsa tecta honesto modo et muros Domus transire tecta possint, dummodo de tegulis Coperiantur loco de Avantheis.

2. Item omnes habentes Domos Lausannæ teneantur et debeant infra decem annos a publicatione presentium Numerandos, et immediate sequentes, ipsas domos de Tegulis Coperire modo predicto, Etiam Si Sint Copertæ de Cindulo; Ita tamen quod Si in antea aliquid repararetur quod fiat de tegulis ut in primo articulo.

3. Item est, quicumque habent Casale infra Lausannam Iuxta Carrerias seu semitas publicas non possit ibidem quicumque edificare nisi penitus a parte anteriori Iuxta Carrerias seu Semitas publicas muratum /588/ Cum calce et arena bene et decenter Saltim ad altitudinem Viginti pedum a pavimento; Nec possit quis tectum suum in minori altitudine erigere, Et si qui habeant in Domibus suis juxta Carrerias seu Semitas publicas, predictas parietes infra unum annum proximum a die publicationis presentium inchoandum habeant murum eum Similem edificare et facere, alioquin elapso dicto termino ad Casale dictæ Domus omnino reducantur quousque muraverit Domus Casalis prout Supra, exclusis aliis in quibus retro Domum, infra tempus predictum in meniis publicis bene et decenter murare teneantur Saltim duas thesas supra terram in quantum sua Domus se extendit.

4. Item quia premissa in precedenti articulo Non Sufficiunt ad sufficientem tuitionem ignis propter flammas transeuntes de una domo ad aliam, Statuimus et ordinamus quod quilibet in Lausanna, tam infra Clausuram quam in Suburbiis, non habens muros Domus seu elevatos Sive muratos usque ad tectum Domus suæ quolibet latere, teneatur et debeat dictos muros Suos levare et murare usque ad tectum dicte domus suæ, infra unum annum a die publicationis inchoandum, et ab aliis partibus infra quatuor annos in fine predicti anni inchoandos; Aut si maluerit tectum suum bassiare usque ad muros, illud possit et valeat, ita quod muri sunt usque ad tectum ab omni latere.

5. Item quod Si Sint vicini Contigui, habentes Murum seu Muros Communes intermedios, Tunc ipsi vicini teneantur et debeant ipsos Muros usque ad tectum Domorum Suarum Communibus expensis levare et murare ut supra dictum est; Et alter ex vicinis alterum /589/ possit et valeat Cogi et Compelli facere per Dominum Summarie et Simpliciter, quibuscumque Appellatione et Supplicatione postpositis, Sed dumtaxat facti veritate inspecta, quacumque antiqua Consuetudine in Contrarium faciente Nonobstante, Quod statui Voluimus et Ordinamus habere locum et existentiam a tempore ultimi incendii in futurum.

6. Item quod Si alter ex dictis vicinis habeat tectum Suum altius, vel levare Voluerit tectum dicti vicini; Tunc dicti vicini tenentur et debent Murum Suum levare et murare expensis Communibus, ut supra dictum est, usque ad tectum bassius seu magis bassum; si vero vicinus habens tectum bassius noluerit se juvare ad murandum et levandum dictum Murum alicujus vicini sui, Tum talis habens tectum suum altius teneatur et debeat ipsum Murum murare et levare, usque ad tectum suum; Ita tamen quod si voluerit Vocato dicto vicino et aliquibus probis hominibus in Arte Mazonaria expertis, presente dicto Vicino Vocato et absente, possit et Valeat taxam facere expensarum dicti muri, Videlicet quod constabit de levando a dicto tecto dicti vicini bassius, Videlicet usque ad tectum suum altius et de hoc faciat fieri literam si voluerit. Et quod in posterum dictus habens tectum bassius qui Noluerit se juvare, et sui successores, essent particulares dictæ Domus, Non possint nec valeant aliquid appodire seu domifficare in dicto muro, nisi prius soluta medietate dictarum expensarum, Et qui dictum murum ut premissum est altiaverit Vel sui Successores, quod volumus extendi ad preteritum a tempore incendii ut in precedenti articulo per Dominum ad hoc Compelli possint /590/ ad hujusmodi taxationem fiendam Summarie, Simpliciter et de plano.

7. Item quod si vicinus qui levaverit murum Communem usque ad tectum suum supra tectum Vicini sui, qui noluerit se juvare, Voluerit facere fenestras in dicto muro, Supra tectum Vicini sui, illud possit et valeat. Quas fenestras non teneantur nec debeat obscurare seu estopare. Nec dictus vicinus usque possit ad id Cogere nec Compellere nisi prius solutis expensis medii dicti muri; Quibus solutis et non ante, se possit et valeat suis missionibus et expensis dictas fenestras murare et estopare.

8. Item quod nullus possit nec debeat quo modo facere focum infra Lausannam in Domibus et habitationibus suis, nisi habeat quilibet focus suam Caminatam altitudinis supra tectum saltim sex pedum, bonam et securam bene terratam. Et qui Contrarium fecerit totiens quotiens deffecerit, teneatur in decem Solidis, Medietas sit Domino, et alia sit Communitati Lausannensi, de gratia Speciali, et quilibet in sua Banderia.

9. Item quod Contingente casu Incendii (quod absit) Carpentharii et Lathoni Lausannæ existentes teneantur et debeant illico et jubilate ire ad locum incendii Cum Securibus et aliis Aptis instrumentis pro destructione predicta fienda ad ordinationem quorum supra.

10. Item quod Sutores, Macellarii et fabrici Lausannæ existentes Casu predicto adveniente teneantur et debeant incontinenter et jubilate ire ad loca ubi erunt Scalæ repositæ, et illas erigere et levare ad tectos seu muros decenter appodiare et alias pro posse Incendio obviare. /591/

11. Item quod quælibet persona habitans Lausannæ habeat subtus tectum, Sive prope loz Lovenoz unum tenoz seu aliud vas aqua plenum, maxime in Estate, et in hieme tempore borearum seu Ventorum.

12. Item quod quisque habeat subtus tectum unum excollex, duos Selliareos, Cum ense seu Cum uno Baculo in medio ad portandam aquam.

13. Item quod finito et explicito incendio quicumque habens excolles, seu sellionum, aut alia quæcumque vasa extranea, teneatur et debeat si Cognoscatur persona cujus erunt infra tres dies illos et illa reddere et restituere; Si vero ignoret eo tunc teneatur illos et illa ante Domum suam in Carreria ubi possint ibidem reponere ut quilibet quod suum erit possit recognoscere, Et Contra faciens teneatur in Bampno decem Solidorum bonorum Lausannensium irremissibiliter Committendo, et ut supra applicandorum de gratia Speciali Communitati.

14. Item quod de Decem Domibus in decem Domos fiat una bona Scala, ascendens a pavimento usque ad tectum Sumptibus decem Vicinorum propinquorum.

15. Item quod Crocheti Ferri aptentur et decenter reparentur et alia ad Crochetos necessaria, et reponentur in locis publicis et Communibus, ut in Casu necessitatis possint haberi.

16. Item quod quilibet morans Lausannæ teneatur et debeat habere unam Lanternam, et quod Nullus de Nocte seu de die Candelam accensam in Domo Sua Vel per illam per loca periculosa sine Lanterna portare debeat.

17. Item quod quilibet Ovis Burgensis vel alter /592/ residens Lausannæ habens Stabulum et tenens Equos vel alia animalia, teneat et habeat in dicto Stabulo Unum bonum Candelabrum ferri Copertum uno bono Copertorio ferri ad reponendam Candelam accensam Cum Contigerit ire ad dictum Stabulum; Sicque aliqua scintilla seu musca dictæ Candelæ, nullo modo cadere possit ad terram, sed remaneat Supra dictum Candelabrum modo tutiori quod fieri possit.

18. Item quod hospites aut hospitia tenentes teneantur et debeant advisare et advertere hospites suos de Sero et mane, ne Candelas accensas affigant muris, Columnis seu parietibus, sed Candelabris et locis tutis reponant et teneantur ipsi hospites per se vel eorum famulos diligenter advertere et advisare, ne eorum culpa aut negligentia Incendium Contingerit.

19. Item quod quicumque Lausannam habitans teneatur et debeat habere in Domo suæ habitationis unum ignitegium, seu Crouvafuz Cupri vel ferri aut terræ coctæ ad ponendum supra ignem, quando Coperietur de Nocte, propter Cathos, vel aliud periculum evitandum.

20. Item quando Contingerit aliquam Personam ire Sive mittere quæsitum ignem ad furnum vel aliam Domum, extra Domum suæ habitationis, Quod ipsum ignem mittat quæsitum in bono Vase Securo bene Coperto, ita quod per Boream, Ventum, vel alio quovis modo ignis elevari et spargi Non possit nec Valeat, Et quod mittatur persona discreta sub bampno trium solidorum, ut supra applicandorum de gratia speciali Communitati.

21. Item quod nullus possit nec valeat facere infra /593/ Lausannam, nec in fossalibus aliquos Ligniez preter in loco tecto, et a muris Villæ longe; Et si Secus factum fuerit, Talis faciens teneatur infra octo dies a die facti præcepti Sibi per publicas Cries illud removere. Quod si non fecerit, tunc quilibet impune Capere possit.

22. Item, quod de quarto tempore in quartum tempus, Visitentur Caminate et Nemora quæ sunt Supra trabaturas in Domibus et etiam alia Superius Ordinata et infra ordinata pro timore et deffensa ignis seu incendii quilibet in sua Communitate.

23. Item quod pro dicta visitatione fienda eligantur anno quolibet duæ Notabiles personæ de quolibet Statu trium Statuum quæ de quarto tempore ad quartum tempus teneantur et debeant simul Convenire, et dictam visitationem facere, ita tamen quod si non possunt Omnes Convenire, quod Saltim sit unus de quolibet Statu in dicta visitatione fienda, quilibet in sua Communitate.

24. Item quod facta dicta visitatione, si aliquid repertum fuerit faciendum seu reparandum in præmissis ordinatis et aliis infra ordinandis, Quod ille cui pertinebit teneatur et debeat illud facere reffici et reparare ad ordinationem et arbitrium dictorum Visitam facientium summarie et simpliciter. Et Si Contradixerit quod talis Contradicens possit et valeat Cogi et Compelli per Officiarios quibus pertinebit ad hoc requirendum.

25. Item quod Nullus Cujuscumque Gradus, Sexus, Status, Conditionisve existat, audeat Sive præsumat ex proposito avisato per se vel alium rumpere frangere seu aperire fistulas et Conductos sive Conductus Bornellorum, aut alio quovis modo Cursum aquarum Bornellorum /594/ aut fontium impedire et a Cursu eorum deviare. Sub bampno sexaginta solidorum bonorum Lausannensium, una Domino Nostro Episcopo Lausannensi et alia Communitati medietate Lausannensi applicanda, Et quod talis in præmissis delinquens bamnisetur a Communitate et Villa per medium Annum irremissibiliter de gratia Speciali ut Supra Communitati.

26. Item quod quolibet Anno tempore seu temporibus quibus eliguntur Priores seu Gubernatores Communitatis Lausannæ eligantur Lausannæ seu Postella prout quilibet Communitati incumbet duo probi homines qui Contingente incendio (quod absit) teneantur et debeant ire ad portas Lausannenses, Videlicet duo ad portam ad quam fuerint electi, et ipsas portas incendio durante Custodire, et pro posse obviare ne aliqui fures, predones, Latrones, aut alii malefactores quicquid extrahant extra Civitatem et Villam Lausannensem.

27. Item, Contingente incendio, Bandereti Banderiarum Lausannensium teneantur et debeant quilibet in Sua Banderia perspicere et advertere ad Furta Latrocinio et Rapinas quæ fiunt tempore incendii; Et possint dicti Bandereti Convocare aliquas Personas idoneas quas ordinent et deputent in passibus et Carraforiis in quibus Videbitur expeditum ad obviandum dictis furtibus, rapinis et Latrociniis, Et vocati ab ipsis Banderetis teneantur et debeant eisdem obedire, nisi excusam legitimam et notoriam excusationem habuerint.

28. Item, quod adveniente incendio (quod absit) habens et tenens tum Currum seu Currus fuerit in Domo vel Villa, teneatur et debeat mittere seu ducere dictum Currum Cum Bosseta ad Gullam, Vel alio vase /595/ ad aquam, Auriga seu ducens Currum teneatur et debeat ducere versus locum incendii magis necessarium, vel ubi expediens fuerit.

29. Item, quod Contingente incendio de nocte (quod absit) quod quicumque teneantur et debeant ponere extra Domum Unam Candelam accensam, vel aliud Lumen in Lanterna, vel alio loco tuto ad Clerandum, Sive illuminandum Euntes per Carreriam pro deffensa et tuitione ignis.

30. Item, etiam in prædicto Casu, Priores et Gubernatores Lausannenses in locis publicis tenentur ponere et Lanternas accensas, seu faces aut alia Luminaria ad Clarandum ut Supra.

31. Item quod si fiant aliqui Avanthey supra Operatoria seu Mesias Vel alibi extra Domos supra Carrerias seu Semitas publicas, quod fiant securi et leves ad destruendum et demoliandum, et si Coperiantur de Cindulo Coperiantur rare et tenuiore modo quo fieri poterit, et eo Casu Non excedant quatuor Pedes hominis, Si vero Coperiantur de tegulis tum possunt habere latitudinem quinque Pedum. Si autem Coperiantur de thiolis possunt habere latitudinem Sex Pedum.

32. Item, quod Omnes Cives, Burgenses et habitatores Lausannenses teneantur et debeant Singulis diebus Sabathi mundare aut mundari facere Carreriam publicam ante Domum Suam de Latitudine dictæ suæ Domus; Ita tamen quod Immundicies Non permittant Superiores Inferioribus, Imo illas teneantur portare in fluminibus vel alibi absque injuria cujuscumque sub bampno trium Solidorum ut Supra applicando.

33. Item quod omnes et Singuli Lausannæ Residentes /596/ vel alibi ubicumque habentes Domum Lausannæ ad præmissorum Statutorum observationem Cogi et Compelli possint Summarie et Simpliciter et de plano Sola facti veritate inspecta, quacumque appellatione seu Supplicatione remota per Officiarios Domini Nostri ad quos Spectabit et pertinebit super hoc requirendum.

Acte reçu par Humbert de media villa.

(Suivent les Statuts de la grande cour séculière de Lausanne, au sujet des réparations des murailles et fortifications de la dite ville, du 15 Juillet 1455.)


XCI.

SENTENCE DU CHATELAIN DE MORGES, AU SUJET DE B. BERNARD, BOURGEOIS DE LAUSANNE, MIS EN ARRESTATION CONTRAIREMENT AUX FRANCHISES DU PAYS.

Du 16 mai 1462.

(Archives de Lausanne. A, no 142, parchemin.)

Ego Guydo de Mergeyo ducalis Sabaudie scutiffer castellanus Morgie, Notum serie presentium fieri volo vniuersis modernis et posteris quod cum Jacobus Pitet de Morgia foret detentus in castro Morgie super casu furti per ipsum confessati, et de quo quidem furto asserebat idem Jacobus tradidisse Bartholomeo Bernardj chauderonnerio et burgensi lausannensi moranti in Ala Sancti Laurentij quamplurimas res cupri seu /597/ metalli pro certis pretijs, Dicebatque idem Jacobus quod dictus Bartholomeus sibi dixerat pluries Apporta ea que poteris habere de cupro seu metallo, et ego semper emam et tibi dabo lucrum. Que premissa ad notitiam dicti Bartholomei transeundo per villam Morgie peruenerunt et ipsius spontanea voluntate infra castrum Morgie accesserit pro loquendo dicto Jacobo Pitet asserens emisse ab ipso legaliter et probe et in eius operatorio et non latenter nec oculte sibique dedisse valorem rerum venditarum prout vnj alterj fecisset. Et cum discretus vir Jacobus Thorenchij locum meum tenens dictum Bartholomeum in dicto castro detinuerit vt veritas premissorum sciri posset, et justitia fieri secundum exigentiam casus, Ex quibus discretus et honorabilis vir Guydo Vincent gubernator ville et ciuitatis lausannensium cum certis alijs nobilibus et burgensibus dicti loci nomine et ex parte dictarum ville et communitatis lausannensium Morgiam accesserunt requirendo dictum Bartholomeum sibi reddi et remittj tamquam eorum burgensem, Attento quod nemo de ipso clamam faciebat, petendo assectari curiam et fieri rationem et consuetudinem patrie, Dicto locum meum tenente respondente minime posse facere, absque precepto domini, Ob quam rem prefatus gubernator ad spectabilem dominum Guilliermum de Gebennis militem bailliuum Vuaudj tamquam officiarium superiorem recurrit, premissa narrando. Qui quidem dominus bailliuus per suas patentes litteras signeto armorum suorum sigillatas mandauit dicto locum meum tenenti eis assectari curiam et fierj rationem juxta consuetudinem patrie. Que quidem littere presentate fuerunt /598/ dicto locum meum tenenti per vnam diem antequam data infra contenta esset, Et sic excusationem fecit dictus locummeumtenens non posse facere. Quare iterato dictus gubernator lausannensis quo supra nomine ad prefatum dominum bailliuum recurrit. Qui quidem dominus bailliuus per suas secundas patentes litteras mandauit et precepit dicto locummeumtenentj eis assectari curiam et fieri rationem et consuetudinem patrie, cuius secunde littere tenor sequitur et est talis: « Le Bailly de Vuaud. Chastellain de Morges Ouz vostre lieutenant Nous vous saluons. Sachies qui sont venus par deuers nous les deux gouuerneurs de Lausanne de la part de toute la ville, En leur complaignant que ne leur aues voulu assecter court selon coustume de pays, comme mande vous auons par nostres lettres, mais leur aues respondu que la date n’estoit pas second (selon) le jour, Et oultre plus que nous vous auyons fait commandement de non le liberer sans fiancement de laquelle chose ilz se pleygnent, et dyent que cest contre droit coustume et raison, Se volons a chascun administrer justice, Pourquoy Nous vous mandons et commandons par nostre seconde lettre, que sans leur donner aultre empasche ne dispence vous leur assectes court et feres ce que raison et coustume de pays voudra, Affin que nayons cause de proceder encontre de vous plus auant, et Adieu soyes. Donne a Thonon le XVI (seizième) jour de may lan mil quatre cens soixante et deux, dessoubz le signet de nos armes absent celluy du bailliaige. » Qua de re prefatus locummeumtenens volens mandatis prefati domini bailliui tamquam eius superioris reuerenter /599/ obedire et juxta posse parere, habita prius informatione et relatione per dictum locummeumtenentem cum multis notabilibus viris tam de Lausanna quam de Morgia de bona fama et vita honesta dictj Bartholomei, dicta die decima sexta mensis maij Anno Domini millesimo IIIIo Lxii (1462), vocatis burgensibus et consuetudinariis inferius nominatis, fecit adducere per suos nuncios dictum Bartholomeum Bernardj ad locum vbi curia domini in villa Morgie teneri solet, Sedenteque dicto locum meum tenente in judicio pro tribunali, dictus Bartholomeus dixit et proposuit verum esse quod ipse bona fide certa die lapsa iuerat ad castrum Morgie pro loquendo dicto Jacobo Pitet pro sui honoris conseruatione super premissis per eum sibj venditis et ipsum dictus locum meum tenens absque clama et cognitione detinuerat, quare dicebat et proponebat quod postquam nemo de ipso conquerebatur nec clamam faciebat seu fecerat, quod debebat liberari licentiari et abire permitti, quiquidem locum meum tenens dixit et proposuit alta voce astante ibidem populi multitudine, An esset aliquis qui de ipso clamam facere vellet quod paratus et presto erat audire et justitiam ministrare. Nemine repperto qui quicquid contra ipsum dixerit nec clamam fecerit, Quare dictus Bartholomeus premissa posuit in jure et cognitione curie et se remouit a curia, In qua curia fuit cognitum concorditer per probos homines cum dicto locum meum tenente in dicta curia sedentes cognoscentes et judicantes, videlicet per Stephanum Grelionis, Nycodum de Albona, Michaelem Jordani, Johannem Cergat alias Capitam, Jacobum Fabri, Petrum Gardiam, Johannem de Castro, Rodulphum /600/ Landry, Franciscum de Solerio, Stephanum Michaelis, Jacobum Pichot, Johannem Brenlat, Johannem de Oulens, Petrum Bernard, Johannodum de Riuo, Johannem Conodj et Mermetum Conodj, Quod attento quod non erat aliquis qui faceret seu fecerit clamam de ipso, et fuerat detentus in castro Morgie sine cognitione Attenta etiam sua bona fama quod debebat liberari licentiari et abire permitti. Qua cognitione sic facta, prefatus locum meum tenens dictum Bartholomeum ad judicium vocauit sibi predictam curie cognitionem recitando et ipsum a dicta detentione liberando et licentiato ac abire permittendo per tradditionem vnius baculj lignej manualis vt moris est rationem faciendo, liberoque et licencio ac abire permitto ego dictus castellanus per presentes per cognitionem quorum supra. Quam quidem curie cognitionem et liberationem prefatus Bartholomeus Bernardj pro bona et justa habuit tenuit et approbant presentemque litteram sibi fieri petiit et instanter requisiuit ad futuram rej memoriam. In cuius rei testimonium ego dictus Jacobus Thorenchij locumtenens qui dictum Bartholomeum detinui dictasque litteras domini bailliuj recepi et dictam curie cognitionem fierj fecj ac ipsum Bartholomeum licentiaui et abire permisi per cognitionem quorum supra premissaque omnia in quantum mea jnterest confiteor fore vera, Nos Stephanus Grelionis, Nicodus de Albona, Michael Jordani, Johannes Cergat alias Capitam, Jacobus Fabrj, Petrus Gardiam, Johannes de Castro, Rodulphus Landry, Franciscus de Solerio, Stephanus Michaelis, Jacobus Pichot, Johannes Brenlat, Johannes de Oulens, Petrus Bernard, Johannodus de /601/ Riuo, Johannes Conodj et Mermetus Conodj, qui dictum Bartholomeum liberari licenciari et abire permittj debere vt est dictum cognouimus et judicauimus premissaque omnia in quantum nostra interest confitemur fore vera, Nos omnes prenominatj sigillum castellanie Morgie rogauimus et apponi fecimus huic scripto. Et ego Guydo de Mergeyo castellanus Morgie supra nominatus premissa omnia et singula in quantum mea interest confiteor fore vera et sic fuisse facta ad precesque et requisitiones omnium et singulorum prenominatorum michi oblatas fideliter et relatas per Guilliermum Geruasij Morgie clericum et scribam communem dicte castellanie Morgie juratum, cui super hijs vices sunt commisse et eidem fidem plenariam adhibeo dictum sigillum duxi presentibus litteris apponendum. Datum dicta die decima sexta mensis Maij, Anno Domini millesimo quatercentesimo sexagesimo secundo.

Et ego juratus et scriba communis prenominatus premissis omnibus et singulis interfui eaque recepi manu mea propria scripsi signoque meo michi solito de jussu prefati locumtenentis signaui vocatus et rogatus hic me subscribens in testimonium premissorum.

Idem notarius Guilliermus Geruasii
cum parapho.

(Le sceau est perdu.)


/602/

XCII.

COMPOSITION ARBITRALE ENTRE BENOIT DE MONTFERRAND, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, D’UNE PART, ET LA COMMUNAUTÉ DU DIT LAUSANNE, D’AUTRE PART, AU SUJET DES DROITS RÉCIPROQUES DE L’ÉVÊQUE ET DE LA VILLE.

Du 10 Décembre 1480.

(Collection de Mulinen, T. I, p. 149.)

Universis et singulis præsentes litteras inspecturis lecturis seu etiam audituris nos franciscus de Villarsel dei gratia humilis abbas sancti Johannis Erlacensis ordinis sancti Benedicti, Lausannensis diocesis, compromissarius ad infra scripta ab infra nominatis partibus utrinque electus, salutem in omnium salvatore et subscriptorum notitiam: cum inter Reverendum in christo patrem et dominum dominum Benedictum de Monteferando miseratione divina Episcopum Lausannæ et comitem ex una parte, ac Sindicos et eo nomine Universitatis civitatis et villæ Lausannensis parte ex altera, subortæ fuissent hinc inde variæ questiones et differentiæ articulum et particulariter utrinque designatæ tam ad causam nonnullorum actuum per dictos Sindicos et supposita dictæ Universitatis prætensione adversus præfatum dominum Lausannensem Jurisdictionem suam et interesse mensæ eius Episcopalis, quatenus gestorum /603/ articulatim ut dictum est deductorum, Et parte præfati domini contra dictos Sindicos specifice declaratorum; necnon etiam vice versa ad causam plurimorum actuum tam sub colore Justitiæ quam alias per præfatum Reverendum dominum et eius officiarios tam spirituales quam temporales adversus dictam universitatem et supposita eiusdem prætensione factorum. Ecce quod ambæ partes quamplurium laudabilium et magnæ authoritatis virorum suasu et impulsu, volentes enim æquius et magis unite quam huc usque vixerunt sese intertenere, cognoscentes virtutem unitam fortiorem esse dispersa, et ipsum dominum fido servitio ipsorum subditorum fortiorem fore et subditos principis benevolentia locupletiores fieri et sua securius et quietius possidere, proposuerunt has quæstiones potius amicabiliter sedari quam judiciorum strepitibus illas dirimi, sic et adeo quod ambæ partes prædictæ gratis et sponte et super quæstionibus articulatim utrinque datis et oblatis condescenderunt atque compromiserunt in nos Franciscum abbatem præfatum laudemque arbitrium et arbitramentum nostra nobis proposita, plenariam integram et omnimodam utrinque conferentes potestatem arbitrandi dicendi et pronunciandi inde et super differentiis articulatim per ambas partes nobis datis et productis quicquid de hiis nobis videret de Jure vel æquitate dicendi et proponendi, et quæ siquidem partes laudum nostrum huiusmodi inde super præmissis dicendum tenere complere et inviolabiliter observare atque per expressum omologare convenerunt et juraverunt prout de huiusmodi compromisso nobis constitit Instrumento et litteris per egregios viros dominos michaelem de /604/ Sancto Ciriaco in decretis licentiatum venerabilis capituli et Robertum de Neschel sedis episcopalis ac Johannem Perrodeti dictæ universitatis villæ inferioris Lausannæ secretarios clericos notariosque publicos ac curiæ spiritualis Lausannæ Juratos sub data diei Sabbathi nonæ nuper fluxi mensis septembris receptis et signatis.

Nos Itaque Franciscus abbas Judex arbiter et arbitrator ac amicabilis partium prædictarum compositor præfatus cum laude voto et assensu venerabilium et egregiorum virorum dominorum Girardi Oddeti succentoris et canonici Lausannæ ac vicarii præfati domini Baptistæ de Aycardis decretorum doctoris officialis eiusdem parteque ipsius deputationis, necnon nobilium et honorabilium virorum Henrici de Praromant, Henrici Jouttens, Petri Raveir alias Chendeller et Petri Sottens civium et Burgensium Lausannæ parte dictorum Sindicorum et universitatis dictæ communitatis Lausannæ deputatorum, super prædictis differentiis de parte ad partem nobis articulatim oblatis, visis et auditis partium ambarum Juribus et suis allegationibus tam Juris quam consuetudinis et usus huc usque inveterati inter dominos bonæ memoriæ lausannenses et suos subditos et vice versa observari, quo usu huc usque laudabiliter et in unione maxima salva domini prærogativa et subditorum tranquillitate vixerunt, participatoque cum complurimis viris laude dignis et Juris utriusque peritissimis præsertim et etiam ultraque eos et cum eis consilio venerabilium et egregiorum Juris utriusque professorum dominorum Francisci de Collumberio Canonici Lausannæ, et Petri de Bionens, ac Egregii viri Petrimandi Pavilliard olim sculteti et consulis Fryburgi nostrorum /605/ assessorum et nostri parte nominatorum, dicimus sententiamus laudamus et arbitramur:

1. Primum per modum exhortationis quod Reverendus in christo pater dominus Lausannæ præfatus a modo benevolentia ampliori suos subditos complectat, et vice versa subditi sui præfati in Reverentia ampliori cum cordis sinceritate obsequi habeant suo præfato Reverendo domino, suis semper franchesiis Immunitatibus et libertatibus authoritati et præeminentiæ ipsius domini non derogando illesis remanentibus.

2. Item et quia ex articulatim nobis pro parte præfati domini comitis utriusque Jurisdictionis exhibitis et oblatis nobis constat nonnulla ex capitulis prædictis fuisse per dictam universitatem et supposita eiusdem facta in nonnullis dictorum articulorum deductis capitulis minus quam decet obedientem subjectionem gestum et actum. Idcirco ne Jus quodcunque illicitum ex indebito fundamento oriens præfata universitas adversus dominum suum quærere præsumisse, pronuntiamus et arbitramur ab huiusmodi actibus et insolentiis adversus dominum suum ceptis et tentatis a modo abstineri, jusque nullum ex huiusmodi actibus adversus dominum suum quæsivisse neque pro tempore futuro attributum esse.

3. Item et quia consimiliter nobis constat per exhibitionem articulorum querelosorum nobis parte dictæ communitatis oblatorum multa gesta et acta tam per officiarios utriusque Iurisdictionis quam etiam ipsummet reverendum dominum suorum officiariorum prædictorum actus et gesta authorisantem et ut bene facta advoyantem et in multis suis excessibus sustinentem /606/ adversus suos subditos suasque libertates et franchesias ac patriæ vuaudi usus communes necnon in sui placiti generalis enervationem facta et gesta fuisse prout articulatim nobis de aliquibus ex ipsis extitit facta fides, pronuntiamus sententiamus et arbitramur præfatum Reverendum dominum a modo in antea ab huiusmodi actibus Insolentiis et suorum subditorum libertatum franchesiarum et Immunitatum fractionibus directe vel indirecte et per ipsum et per eius officiarios utriusque Iurisdictionis penitus abstinendum.

4. Item et quod ex huiusmodi actibus directe vel indirecte infractionem libertatum et franchesiarum suarum concernentibus nullum Ius ipsi domino adversus eius subditos natum seu acquisitum sit, quinimo a modo profiteatur ipse dominus Reverendus quod per huiusmodi actus neque ipsorum authorisationem seu advoyationem non intendit suis suorum subditorum libertatibus et franchesiis derogasse neque derogare velle aut intendisse, quinimo illos et illa revocat et inficit ac pro infectis habet et haberi vult, sed a modo promittat et teneatur per se vel officiarios suos libertates et franchesias inconcusse observare et observari facere, ut autem præfatus Reverendus dominus ampliori amicitia quod promittit faciat et compleat, et subditi erga dominum suum maiori complectantur benevolentia; Cognoscentes etiam onera maxima quæ ipse præfatus dominus tam ad causam guerrarum quam alias sustentat et supportat, pronuntiamus et ordinamus prædictam universitatem eidem Reverendo domino dandum et solvendum sexcentum florenos sabaudiæ parvi ponderis; Insuper autem præfatus Reverendus /607/ dominus per exteriora cordis cognoscens intima, mero dono meraque liberalitate motus, prospiciens etiam onera gravia quibus universitas ipsa ad causam guerrarum et alias variis creditoribus et murorum reparatione pro fortificatione civitatis et villæ suæ Lausannæ est obnoxia, ut decentius succurrere possit, largitur et mera liberalitate impertitur quod ipsi per æs et per liberam obolorum impositionem ac aliis suis oneribus succurrendo, possint etiam imponere gietum et illud libere exigere Gietum videlicet hac vice et pro semel tantum oboli vero ad decennium dumtaxat exigantur.

5. Item quod ipsa universitas pascuis prout hactenus fuit usa libere utatur, salva domini et Iurisdictionis prærogativa laudimiorumque in casu alienationis perceptione ac perpetuo censu sex denariorum Lausannensium pro directo dominio reservando.

6. Item quoad fossalia ex eadem mera liberalitate præfatus Reverendus dominus fructus et commoditatem dictorum fossalium in usus quos supra pro reparatione murorum et oneribus quibus supra eidem universitati tradat et dimittat ad novennium et ultra si suæ fuerit voluntatis, facultate tamen sibi reservata quod quotienscunque belli spes sibi immineret vel alia legitima causa subesset, possit idem Reverendus dominus dicta fossalia in pristinum redducere statum.

7. Item quod propterea omnia et singula jurgia debata quæstiones lites et controversiæ motæ et ventillantes et quæ etiam occasione articulorum deductorum ultro citroque oriri possent cum eorum dependentiis emergentibus et connexis odiis affrontibus et /608/ malevolentiis tam particularibus quam universalibus hinc inde rejectis cessent et per hanc nostram pronuntiationem sopitæ et sopita esse debeant.

Et nos Benedictus Episcopus et comes præfatus de nostris et nostræ mensæ Episcopalis Lausannæ de Iuribus et factis in hac parte ad plenum informati; Ego itaque Janninus Louys gubernator et sindicus Lausannæ non vi non dolo non metu ductus nec aliquo fraudis Ingenio circumventus sed sciens prudens et spontaneus ac de Iuribus et factis supradictæ communitatis Lausannensis etiam ad plenum informatus, assistentibus michi in hac parte nobilibus et honestis viris Henrico Jouttens, Guillermo de Challiez, Petro Sottens, Petro Blecheret, Girardo Bosson, Jacobo Gautherii, Johanne Luxiriandi, Janino Menestrey, et Johanne Emart alias de Mascon, cum pluribus aliis tam deputatis quam vocatis ex consulibus et burgensibus dictæ communitatis lausannensis præmissa omnia et singula confitemur et in verbo veritatis recognoscimus fuisse et esse vera. Itaque laudem arbitriumque pronunciationem declarationem et arbitramentum de quibus prout præfertur per reverendum dominum abbatem compromissarium supranominatum et electum factas ordinatas et declaratas, factaque, pronunciata, declarata et ordinata nobisque præsentibus palam lectas et per nos auditas lectaque pariter et audita emologamus laudamus approbamusque pariter et ratifficamus per præsentes.

In quorum omnium et singulorum fidem robur et testimonium præmissorum nos officialis curiæ lausannensis ad mandatum præfati Reverendi domini nostri Lausannensis precesque et requisitiones praefati Janini /609/ Louys sindici et gubernatoris ac eo nomine quo supra nobis oblatas fideliter et relatas per honorabiles viros Robertum de Neschel Episcopalem secretarium et Iohannem Perrodeti eius notarios et curiæ nostræ lausannensis juratos quibus super hiis vices nostras commisimus et fidem plenariam adhibemus, sigillum prædictæ curiæ nostræ presentibus litteris duximus apponendum.

Datum et actum in Capella beati Bartholomei infra claustrum dictæ cathedralis ecclesiæ Lausannensis, die decima decembris anno domini millesimo quadringentesimo octuagesimo. Præsentibus dominis deputatis et assessoribus prænominatis necnon venerandis nobilibusque et discretis viris dominis Joffredo de Arcijs cantore, Johanne Assenty cellerario, Rodolpho de Moleria, et Johanne de Ioysiaco decano cryselli canonico Lausannæ, ac Francisco Guilliermi in utroque Jure licentiato, Jacobo de Lullie curato staviaci, Johanne Banquetaz vice ballivo et Petro de Chaux commissario Episcopali Lausannæ ad præmissa astantibus pro testibusque vocatis specialiter et Rogatis.

Levata est ad opus prælibati Reverendi domini Lausannensis et eius mensæ Episcopalis ac suorum in ea successorum per Michaelem de Sancto Ciriaco.


/610/

XCIII.

ACTE DE RÉUNION DE LA CITÉ ET DE LA VILLE INFÉRIEURE DE LAUSANNE.

Du 6 juillet 1481.

(Collection Bergier. I. 121.)

In Nomine Domini. Amen.

Per hoc presens publicum Instrumentum Uniuersis presentibus et Futuris evidenter appareat et sit manifestum quod anno eiusdem Domini Currente Millesimo quadringentesimo Octuagesimo primo. Indictione decima quarta, cum eodem anno sumpta, Die vero sexta Mensis Jullii, in Nostrum Notariorum publicorum et Iuratorum ac Testium Infrascriptorum presentia, Personaliter Constituti in Claustro Sancte Ecclesie Lausannensis ante altare Sanctorum Fabiani et Sebastiani, Honnorabiles Viri Bisumtius De Fonte et Amedeus De Ruppe tanquam, ut dicebant, Ciuitatis Superioris Lausannensis, Necnon Nobiles et Providi Viri, Franciscus De Cojonay et Janinus Loys, Veluti, ut asseruerunt, Ville Inferioris Lausannensis Procuratores , et eis Nominibus Procuratoriis Nobilium, Civium, Burgensium, et Incolarum ipsarum Civitatis et Ville Communitatum, et ipsas Communitates ad Infrascripta, ut dicebant, gerenda, facienda, exercenda, et contrahenda representantes, ea moti Consideratione dicentes /611/ quod Rei Publice utilitati prouide Consulitur, et Indemnitati salubriter præcavetur, Cum secundum temporum Varietatem talia Statuuntur per que ipsa Respublica in melius reformatur, Scandala removentur, Lites antique sedantur, et dubia que Natura humana quotidie Nova suscitat declarantur, Itaque decens et debitum esse Cogitantes Quod Cum ipsis omnibus Nobilibus, Civibus et Incolis memoratis Civitatis et Ville omnibus ipsarumque Communitatibus sit unus Pastor, Unum sub Illo ovile reputari, et rem omnem Communiter fore gerendam de cetero plurimum Convenire, utilitatemque et fructum Non modicum eidem Rei publice exinde proventurum, Ipsi quidem omnibus mature per inter ipsas Communitates totales digestis, præhabita etiam diligenti Cum peritis deliberatione, asseruerunt cedere in Suam magnam, immo maximam, utilitatem, Si ipse ambe Communitates Civitatis et Ville Lausannensis in unum redigerentur et perpetuo invicem unirentur, Ea propter ex unanimi, ut dicebant, Consensu sic propositum unione ad effectum deducendo, Superioris Civitatis et Ville Inferioris Lausannensis Communitates invicem univerunt, unitasque de cetero esse voluerunt, atque quantum de Iure ipsis Licuit et Convenit, fecerunt, Constituerunt, et ordinaverunt ita et taliter quod ex nunc et de Cetero perpetuis futuris temporibus sit et esse debeat unica Communitas tam Civitatis quam ville, que a Civitate tanquam digniori Nomen retineat et Vocetur Civitatis Lausannensis Communitas, In qua siquidem unione et omnibus Inferius articulatim descriptis et eorum Singulis expresse reservaverunt et reservatas suis verbis Intellexerunt /612/ Autoritatem, honorem et Preeminentiam Venerandi in Christo Patris et Domini Domini nostri Domini Benedicti de Montferrando Lausannensis Episcopi et Comitis, suorumque successorum, Necnon Matricis Ecclesie Lausannensis, Omnes etiam Libertates, Immunitates, Franchesias, Privilegia et exemptiones scriptas et non scriptas, eidem Ecclesie et Venerabili Capitulo, totique Clero eiusdem, tam per summos Pontifices, Legatos Apostolicos, quam Imperatores, Imperatrices, Reges, Reginas, ac quoslibet alios Dominos Spirituales et temporales, in genere et Specie; Etiam ex dispositione cuiuslibet tam Canonici quam Ciuilis Iuris et Consuetudinis, ac alias qualitercunque Concessas et de Iure debitas eisdem Nullatenus intendentes Contravenire; Quinymo Viribus totis illas et illa observare profitentes, approbaverunt, observare utrinque Voluerunt et promiserunt, Quam unionem quibuscunque in Contrarium facientibus rejectis et Nonobstantibus, servatis tamen premissis et sequentibus, irrefragabiliter observari pro se et suis posteris quibuscunque in perpetuum voluerunt.

1. In primis Quod ipsa unio fit et facta Intelligitur de et cum omnibus universis et singulis bonis, Iuribus, redditibus, emolumentis, Censibus, Juvanciis, obventionibus , pascuis, Silvis, nemoribus, raspis, tributis, receueriis et aliis quibuscunque Mobilibus et Immobilibus dictarum prius Communitatum ex nunc in unum redactis et confusis;

2. Item quod a modo in futurum ipsa unica Communitas per duodecim Consules si Comode, et per plures si opus sit et utilius Videatur, ex potioribus et sanioribus /613/ Civibus et Burgensibus totius Civitatis Lausannensis regatur et gubernetur, qui singulis annis per totam Communitatem debeant eligi et Nominari;

3. Item voluerunt ea que Serie expresse reservaverunt, Quod liceat memoratis Dominis de Capitulo singulis annis pro se debito Voluntatis eligere duos Dominos Canonicos Consiliarios, et idem Dominis Capellanis de Clero, qui simul vel divisim quotiescunque Placuerit, possint et valeant Interesse in Consilio totius Civitatis et redditione computorum, et Vocem Validam atque efficacem dare et habere, qui Comparere et Interesse debeant dicto Consilio, si velint, ut ceteri, salvis dignitatum qualitatibus et prestitis, ut decebit, in Sindicorum presentia in manibus Capituli Iuramentis;

4. Item quod singulis annis eligantur per totam Communitatem Civitatis predictam Duo speciales Rectores, Sindici sive Gubernatores, qui in Consilio Cum supranominatis electis intersit, et ordinata atque stabilita per eos exequantur, Quorum unus sit de Civitate antiqua Superiori, et alius de Villa Inferiori; Ita quod si aptior in Civitate non reperiatur, in Villa et ubi saniori opinione reperientur, Captentur, et e contra;

5. Item in huiusmodi unione Voluerunt et expresse deduxerunt quod ipsi Consules et Gubernatores Non possint neque Valeant in arduis negotiis ipsius Communitatis sive gravis prejudicii quicquam facere aut disponere, nisi convocata tota Communitate et consentiente; Cuius Voluntate et discretione ipsa gravia et ardua terminentur, Volentes ex nunc eamdem generalem Convocationem fieri in Ecclesia maiori, vel ubi decentius et Convenientius, deliberatione præhabita et Veritate /614/ experta, videbitur; Quodque si per futura tempora Contingeret in Civitate Superiori Domum Communem aptam comperiri, ut Loca proportionentur Nominibus, Voluerunt Consilium et actus Communitatis in illa debere fieri et teneri;

6. Item etiam actum extitit quod alter ex Consulibus Civitatis antique Superioris, de secretis, Thesauris et Instrumentis totius Communitatis Unam Clavem debeat Custodire; Alias Vero duas Claves duo ex Consulibus de Villa Inferiori Custodiant;

7. Preter hec minime id fuit obmissum quod presens Unio solum fit et facta Intelligitur propter onera et commoda futura unite Communitatis, Ita et taliter quod de preteritis oneribus et debitis hactenus et ante datam presentium Contractis qualitercunque per ipsas dudum separatas Communitates nihil ad presens Intelligitur uniri, Sed prout separatim fuerunt contracta, per suos supportentur autores;

8. Nec id Commemoratione dignum quod omnes tangit, pretermiserunt, quod teneantur et debeant ductus et meatus aquarum que ducuntur ad Civitatem Superiorem bene et decenter sumptibus ipsius Communitatis manutenere et fluere facere in solitis fontibus et bornellis ipsius antique Civitatis absque substractione sive diminutione quacunque alibi quam ad eamdem Superiorem Civitatem Conducendam; NecNon Vias et itinera ad quadrigas Vehendas sustinere et manutenere; Et ita fiat de aliis aqueductibus, itineribus, et omnibus, pro utilitate totius Civitatis, Sic quod toti Civitati Subveniatur prout utilius Videbitur fiendum;

9. Nec minus reservatas et penitus illesas intelligunt /615/ et Intelligi esse Voluerunt omnes et singulas Libertates, Franchesias, Immunitates, prerogativas, et Exemptiones Nobilibus, Civibus, et Burgensibus, habitatoribus sive Incolis totius Communitatis huiusmodi unite Lausannensis competenter et pertinenter, a quocunque tempore fuerint introducte, sive a Iure scripto, Consuetudine, usu, observantia, Statuto, aut Privilegio, quas in suo robore sistere volunt in evum permansuras;

10. Item quod ut melius Communitatis Civitatis in futurum Consulatur, Voluerunt et Communiter ordinaverunt quod duo Gubernatores sive Rectores totius huius Communitatis qui pro tempore fuerint, teneantur singulis annis pro quibus onus Gubernationis gesserint, sua Computa Libratorum et Receptorum reddere auditoribus per totam Communitatem deputatis, quorum media pars eligatur ex hiis qui pro anno Gubernationis predicte Non interfuerunt de Consilio totius Civitatis, Alia vero media pars de Consulibus illius anni qui melius gesta noverint, recipiatur;

11. Item in premissis salve sint expense in adventu Serenissimi Imperatoris faciende, que Supportentur per quos decet secundum tenorem Placiti Generalis Lausanne; Salvis Civibus, Burgensibus et habitatoribus Civitatis Superioris Lausanne, modis, Conditionibus, exemptionibus, fortificationis et murorum manutentionibus solito more faciendis et supportandis, ac preeminentiis Venditionis bladi et aliorum granorum, atque Salis, et quarumcumque mercium;

12. Item Salvis Insuper in premissis preeminentiis dictorum Civium, et habitatorum Civitatis Superioris Lausanne ac Ressorti eiusdem , quod more usitato Coram /616/ Iudicibus Non trahantur Inferioribus, nisi coram Domino Baillivo Lausanne seu eius locum tenente prout et quemadmodum fieri usitatum est, infra muros supra dicte Superioris Civitatis;

13. Ceterum memorati Contrahentes Non modo per huiusmodi unionem Nullum prefate Ecclesie tam in Capite quam membris et suppositis eiusdem prejudicium, Verum etiam aliquid Commodi afferrent, se illam Cum suis Iuribus, Libertatibus, et Franchesiis quemadmodum suos alios Concives in Universali et particulari, Citra tamen Iuris et Iustitie neglectum, manutenturos, defensuros policiti atque professi sunt.

PROMITTENTES ipsi supra nominati Bisumtius, Amedeus, Franciscus, et Janinus, Nominibus et qualitatibus, atque mediis quibus supra Iuramentis suis ad Sancta Dei Evangelia Corporaliter tacta prestitis, Et sub Ypotheca expressa atque obligatione Omnium et Singulorum dictarum Superioris et Inferioris Civitatis Universitatis bonorum Mobilium et Immobilium presentium et futurorum quorumcunque, illa provide ultro citroque Ypothecando et obligando Solemni et expressa Stipulatione quibus supra Nominibus et qualitatibus, Interveniente pro utraque huiusmodi Superioris et Inferioris Civitatis Universitatis parte, et suis Successoribus quibuscunque, eadem premissa omnia et singula prout et quemadmodum articulatim expressa sunt, Videlicet alternatim et respective Semper, et quando, ac quotiens opus et necesse fuerit Juxta et secundum occurrentium exigentiam, Et quantum a Jure Conceditur, attendere, tenere, Complere, ac Inviolabiliter et Inconcusse observare, et Non Contra facere, dicere, vel venire, nec /617/ Contra ire Volenti in aliquo Consentire per se vel alium, seu alios, directe, vel Indirecte, clam, palam, vel occulte, aut alias quovis quesito Colore vel Ingenio, Cunctis et singulis exceptionibus, allegationibus, oppositionibus, et Cauthelis Contra premissa vel eorum aliqua quevis quomodolibet facientibus Nonobstantibus, Quibus expresse in hoc facto ipsi Supra contrahentes, Nominibus et qualitatibus quibus supra, Sub vi Iuramentorum suorum supra prestitorum renunciaverunt et maxime Juri dicenti generalem renunciationem non Valere, nisi precesserit specialis. De quibus premissis omnibus et singulis ipsi sepedicti Contrahentes petierunt a Nobis dictis Notariis subtus Nominatis Confici et dari Instrumentum Publicum unum vel plura, si et quotiens opus fuerit vel Expediens, aut alias quomodolibet opportunum, sub Venerabilis et Circonspecti Viri Domini Officialis Curie Lausannensis, et venerabilis Capituli Ecclesie eiusdem Lausannensis, Necnon Curie Metropolitane Bisuntine, sive alterius earum sigillorum munimine in premissorum robur apponi rogarunt. Acta fuerunt hec Anno, Indictione, Mense, Die et Loco quibus Supra; Presentibus Ibidem Dominis Glaudio Bochardi, Karolo Jordain, Presbiteris; Petro Stegnet, Nobili Joanne De Jogniez, et Petro Conriardi, Cum pluribus aliis testibus ad hec Vocatis specialiter et rogatis.

Et quia Ego Joannes Bagnyon in Legibus Bachalarius, authoritate Imperiali Notarius Publicus Curieque Officialatus Lausannensis Juratus, huiusmodi unioni, Concordie, pacificationi, declarationi, et ordinationi, omnibusque et singulis premissis, dum sic ut premittitur agerentur et fierent, una Cum prenominatis testibus /618/ et Venerabilibus ac doctis Viris Domino Michaele De Sancto Ciriaco Jurisperito, Magistris Joanne Perrodeti, et Joanne de Barbasia Notariis subnominatis et subscriptis presens interfui, ipsaque sic fieri vidi et audivi; Ideo hoc presens publicum Instrumentum cum dictis Notariis receptum et Confectum, manu alia fideliter scriptum, signo et nomine meis in talibus solitis et Consuetis, sub sigillis in eisdem Litteris mentionatis, manu propria signavi fideliter et tradidi requisitus in testimonium Veritatis premissorum, Die, Anno, Mense et Loco quibus supra.

Ita signatum.

Johannes Bagnyon,
Cum signeto et signo.

Et Ego Michael de Sancto Cyriaco in Jure Canonico Licentiatus, Venerabilis Capituli Ecclesie Lausannensis Secretarius, autoritatibus Reverendi Domini Lausannensis Episcopi et Venerabilis Capituli Juratus, Quia huiusmodi Unioni, Concordie, Transactioni, et declarationi, premissisque omnibus et singulis, dum sic, ut prefertur, agerentur et fierent, una Cum prenominatis Testibus et Notariis in proxima supra scripta relatione nominatis et descriptis presens Interfui, ipsaque sic fieri Vidi et audivi; Ideo hoc presens Instrumentum Cum dictis Notariis et Juratis receptum et Confectum, manu aliena aliis occupatus negotiis scriptum, Signo et nomine meis in talibus apponi solitis et Consuetis, sub sigillis /619/ in eodem mentionatis, manu propria Signavi fideliter et tradidi requisitus ac rogatus, in omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum.

Ita signatum.

Michael de Sancto Cyriaco,
Cum Signo.

Et Ego Joannes De Barbasia Clericus, Curie Lausannensis publicus Imperiali necnon Venerabilium et Circumspectorum Virorum Dominorum Officialium Parisiensis et Lausannensis autoritatibus Notarius, Qui premissis omnibus et singulis dum sic, ut premittitur, agerentur et fierent, una Cum prenominatis testibus presens interfui, presens publicum Instrumentum per me unacum suprascriptis Notariis, ac etiam Magistro Joanne Perrodeti Notario Subscripto receptum, aliena manu in hanc Publicam formam scriptum subsignavi me subscribens in robur atque testimonium eorumdem requisitus et rogatus.

Ita Signatum.

Johannes de Barbasia,
Cum Signo et Signeto.

Et Ego Joannes Perrodeti Clericus Lausannensis, Publicus Apostolica autoritate Notarius, Curieque Officialatus /620/ Lausannensis Juratus, Qui Unioni et premissis omnibus et Singulis dum sic, ut premittitur, fierent et agerentur, presens Interfui, una Cum Notariis et Testibus supra scriptis et nominatis, eaque sic fieri vidi et audivi, presens publicum Instrumentum per me inde in Notam unacum Providis Viris Magistris Joanne Bagnion, Michaele de Sancto Cyriaco, et Joanne De Barbasia Clericis Notariis publicis et Juratis suprascriptis et subsignatis, receptum et in hanc Publicam formam redactum, manuque alterius fidelis et ydonei fideliter scriptum, Signo et nomine meis quibus in talibus meis publicis utor, Inferius hic antepositus signavi et subscripsi requisitus et rogatus, in Vim, fidem, robur, et Testimonium premissorum omnium et singulorum.

Ita signatum cum signeto.

Johannes Perrodeti.

Cet acte mérite une attention particulière, en ce qu’il réunit en une seule commune les deux portions de la ville de Lausanne, et posa les bases essentielles de sa constitution municipale.


/621/

XCIV.

PROCÉDURE INSTRUITE DEVANT LA COUR DE CHAMBÉRY, SUR LES GRIEFS DES HABITANTS DE LA VILLE DE LAUSANNE, CONTRE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE ET SES OFFICIERS.- SENTENCE EN CONTUMACE.

Du 28 septembre 1482.

(Collection Bergier. I, 163.)

IN NOMINE DOMINI, AMEN.

ANNO ab eius Nativitate Sumpto millesimo quatercentesimo octuagesimo secundo, et die Vigesima octava mensis Septembris, pretextu assignationis per Nos Consilium Illustrissimi Principis Domini Nostri Domini Caroli Sabaudiæ Ducis, Chablasii et Augustæ, Sacri Romani Imperii Principis, Vicariique perpetui, Marchionis in Italia, Principis Pedemontium, Baronis Vuaudi, Comitis de Villariis Cameræ, et Vice Comitis Maurianensis, Niciæque, Vercellarum, et Friburgi, etc. Domini, Necnon Libertatum et franchesiarum ac Privilegiorum et Indultorum insignis Civitatis, oppidorum, et terræ Sanctæ Ecclesiæ Beatæ Mariæ Lausannensis auctoritate Imperiali Conservatoris specialiter deputati, Chamberiaci ordinarie, Nunc vero Morbo epidemiæ Causante in Montemeliano residens, præfatique prætorio Vicem obtinens; In quadam Civili Causa Coram Nobis Vertente /622/ indecisa inter Nobiles, Cives, Burgenses, Incolas et habitatores dictæ Civitatis Lausannensis, Villarumque, oppidorum et Locorum ejusdem terræ, cæterosque adhærentes, et Cum eis adhærere Volentes pro suis Iuribus et Interesse, Necnon Egregium Procuratorem fiscalem Sabaudiæ generalem pro Iuribus et Interesse fiscalibus, supplicantes, ex una; Et Reverendum in Christo Patrem Dominum Benedictum de Monteferrando dictæ Civitatis Lausannensis Episcopum et Comitem, atque Ioannem Banquetaz, Petrum de Cresto, Girardum Muriset, Ludovicum Besson, et Nicodum de Planchia, Supplicatos, ex alia, partibus, facta, Comparuerunt Coram Nobis Egregii Viri Ioannes Valencheti Burgensis Lausannæ Nuncius, et dictæ Causæ sollicitator, atque Donatus Mornie procuratores ut in actis prædictæ Causæ et procuratorio Nomine prænominatorum supplicantium; Necnon Egregius Michael Chapuysii Procurator fiscalis substitutus Sabaudiæ generalis pro Iuribus et Interesse fiscalibus Contumaciam accusantes dictorum supplicatorum ad hanc diem ad omnes actus Comparere Coram Nobis assignatorum, minime tamen per se vel alium Comparentium licet proclamatorum et solito more expectatorum, de suis hodiernis et aliis Iam factis debite protestando expensis, in quibus ipsos supplicatos et eorum quemlibet per Nos petierunt Condemnari, Et in ipsorum absentia requirentes in et super prædicta Causa Iuxta ultimo assignatum ordinari Iusque dici, et Iustitiam eis ministrari Nostrum humiliter Implorando officium, eorum absentia Non obstante; Et Nos memoratum Consilium præmissis auditis, dictos supplicatos Non Comparentes reputamus Contumaces, et insuper /623/ visis præmentionatæ Causæ actis ac toto illorum discursu et maxime supplicatione parte dictorum supplicantium et Procuratoris fiscalis Nobis Porrecta, ac Litteris Citatoriis super eadem supplicatione obtentis in ipsa causa die octava Nuper lapsi Jullii prædicti, Cum executionibus ab Illarum tergo annotatis; Quarum quidem Supplicationis Litterarum et executionum tenores sequuntur, et sunt tales.

Tenor Supplicationis.

Vobis Magnifico Ducali Consilio Chamberiaci residenti humiliter exponitur parte Egregii Domini Procuratoris fiscalis Illustrissimi Domini nostri Sabaudiæ Ducis, in quantum Iura fiscalia de quibus infra, Et ut in causa declarabitur, concernit et tangere potest; Necnon parte Nobilium, Civium, Burgensium, Incolarum et habitatorum Civitatis Lausannensis Villarumque oppidorum et locorum terræ Ecclesiæ prædictæ adhærere et partem facere volentium pro eorum interesse privato civiliter agendo, Prius tamen quoad ipsos privatos impetrata venia, quatenus expediat, verum fore quod ipsi Cives, Burgenses et Incolæ prænominati varias habeant franchesias et libertates quas confirmaverunt Serenissimi Domini Sigismondus et Fredericus Romanorum Imperatores quilibet sub Incursu pœnæ Centum marcharum Auri puri pro quolibet et Vice qualibet Contra dictas franchesias faciente; Cujus quidem pœnæ medietas fisco applicatur, et alia medietas dictis Burgensibus et Incolis; Quarum franchesiarum præfatus Illustrissimus /624/ Dominus Noster Sabaudiæ Dux fuit et est conservator ex dictis Imperialibus rescriptis specialiter deputatus, fuitque et est ipsius Imperii Vicarius Perpetuus. Unde cum Reverendus in Christo pater et Dominus Dominus Benedictus de Monteferrando dictæ Civitatis Lausannæ Episcopus et Comes in adeptione possessionis dictæ Episcopalis dignitatis et in ingressu prædictæ Civitatis promiserit et Iuraverit dictas libertates et franchesias et alias Consuetudines Non scriptas prædictæ Civitatis et terræ observare et per suos deputatos et deputandos observari facere prout inde melius edocebitur, Ipseque Dominus Episcopus et sui officiarii dictis libertatibus et franchesiis quoad varia Capitula sæpe Contravenerunt, dictas pœnas sæpe et pluries Incurrendo ut inde declarabitur et Iustificabitur, supplicant ea propter idem Dominus Procurator fiscalis ex omni capite sibi melius ex præmissis et de jure Competente, in quantum ipsum Concernit; Nec non dicti Burgenses et Incolæ, in quantum ipsos ut supra tangere potest; et ipsi ambo Conjunctim vel divisim ex mediis aliunde, Si opus fuerit, declarandis, præfato Domino Episcopo Intimari ut die certa Coram vobis legitime Compareat, dictosque ejus Officiarios et deputatos in pede præsentium descriptos citari ad eandem diem dicturos causas, si quas habeant quare ad dictas pœnas centum marcharum auri pro quolibet et vice qualibet qua Comperietur Contra factum condempnari non debeant, jusque et justitiam super præmissis subituros. ut etiam aliunde super præmissis et ad causam præmissorum et aliorum dependentium et emergentium, Si opus fuerit dabitur petitio intimando et Citando, /625/ Singulis ad Singula debite relatis etiam ad omnes actus ad deffinitivam et deffinitivas sententiam et sententias inclusive, decernendo citationem et Intimationem hujusmodi perinde valere ac si personaliter quilibet ipsorum in quolibet actu fiendo Citaretur et sibi Intimaretur, Et cum communicatione et Communicationibus opportunis Litteras Vestræ decentis Iustitiæ super promissis Concedendo, officium vestrum ut concernit humiliter Implorando. Nomina Officiariorum et aliorum ultra reverendum Dominum Episcopum Lausannensem citandorum sunt hæc: Johannes Banquetaz, Petrus de Cresto, Girardus Murizet, Ludovicus Besson, et Nicodus de Planchia.

Tenor litterarum Citationis et inthimationis.

Consilium Illustrissimi principis Domini nostri Domini Caroli Ducis Sabaudiæ Chamberiaci residens, dilectis Baillivo et Procuratori Vuaudi, Castellanisque Nyviduni, Morgiæ, Melduni, de Cossonay, Yverduni, Viviaci, Rotondimontis, et Rotæ, mistralibus, servientibus Generalibus, ac cæteris universis et singulis Ducalibus officiariis, mediatis et immediatis ad quos præsentes pervenerint, seu ipsorum et aliorum locum tenentibus, salutem. Visis supplicatione præsentibus annexa, necnon transumpto libertatum, privilegiorum de quibus in ibi tangitur, Instante itaque parte supplicante, Vobis et vestrum cuilibet in Solidum distincte præcipimus, Committimus et mandamus sub pœna /626/ centum Librarum fortium pro quolibet, quatenus Reverendo Patri Episcopo Lausannensi in quem supplicatur, ex parte Ducali ac Nostra inthimetis, cui etiam inthimamus, ut ipse die Octava instantis mensis Iulii nisi feriata, etc. Apud Chamberiacum hora Curiarum nostrarum per se ipsum aut per ejus procuratorem sufficienti potestate suffultum Compareat, Causas justas si quas habeat, quare pœnæ de quibus supplicatur adversus eum declarari, et cætera supplicata fieri Non debeant dicturum, propositurum, et allegaturum, Alias ipsarum pœnarum declarationem per Nos in eum fieri Visurum, et auditurum peremptorie et precise, Ad quos diem, Locum et horam omnes et singulos ipsius Domini Episcopi Officiarios ac cæteros in pede dictæ supplicationis nominatos et descriptos citetis, quos etiam citamus sub pœna Centum Librarum Fortium pro quolibet personaliter Comparituros, necnon Causas justas, si quas habeant quare pœnæ de quibus dicta supplicatio refert adversus eos et quemlibet ipsorum uti supplicatur, declarari non debeant, dicturos et allegaturos, Alias pœnarum ipsarum declarationem in eos et quemlibet eorum per nos fieri audituros peremptorie et precise; Necnon ad omnes et singulos Actus in Causa et Causis inde fiendos usque ad deffinitivam inclusive decernendo inthimationem et citationem hujusmodi singula singulis debite referendo per inde Valere ac si et personnaliter in quolibet actu facta fuissent cum Comminatione, Quod si non Comparuerint et justas causas in Contrarium non allegaverint, ad ipsarum pœnarum declarationem et ad ulteriora ut supra procedemus. Datum Chamberiaci die octava mensis Junii, Anno Domini /627/ Millesimo quatercentesimo octuagesimo secundo. Per consilium presentibus Dominis Petro de Sancto Michaele Cancellario et presidente Sabaudiæ, Domino Petro Barre præsidente computorum, Joanne Dompnerii, Antonio de Gingino, Antonio Bolerii Aduocato fiscali, Petro Cirisie, et Ioanne Lacterii ex Magistris Computorum. — Absente Antonio Noyelli Burtet.

Tenor primæ executionis.

Anno Domini Millesimo quatercentesimo octuagesimo secundo, die vero Veneris ante festum Nativitatis Beati Ioannis Baptistæ, Vigesima prima mensis Iunii receptum est præsens Sublimis Consilii Ducalis Sabaudiæ Chamberiaci residentis Mandatum Cum honore et reverentia quibus melius potui per me Nicodum de Fonte Nuncium Domini Baillivi Vuaudi, executumque in propriam personam Reverendi in Christo Patris et Domini Domini Benedicti de Monteferrando Episcopi Lausannensis Intronominati tenorem harum eidem Intimando prout infra Continetur, præsentibus in premissis Francisco de laz Rippaz et Girardo Buctet Burgensibus Melduni, per traditionem copiæ. Datum ut supra, relatione nuncii et testium, ny. Monachi.

Tenor secundæ executionis.

Item die Iovis post festum Nativitatis Beati Ioannis Baptistæ anno Domini quo supra, executum est præfatum /628/ Sublimis Consilii Ducalis Sabaudiæ Chamberiaci residentis Mandatum per me Antonium Breysaz servientem Domini Baillivi Vuaudi in proprias personas Nobilis viri Joannis Banquetaz Vice Baillivi Lausannensis, Ludovici Besson, Petri de Cresto et Nicodi de Planchia Officiariorum præfati Reverendi Domini Episcopi Lausannensis, ipsos citando et tenorem dictarum Dominicalium Litterarum Intimando prout in eisdem Continetur, per traditionem Copiarum dicti Mandati cuilibet eorum expeditarum, Præsentibus in Citatione et expeditione præfati Vice Baillivi Nobili Viro Joanne De Villard de Serrata, Stephano de Crestellaz, et Petro Cavenat; Item in Citatione Ludovici Besson, Joanne Favettaz de Cossonay, et prænominato Petro Cavenat; Item in Citatione Petri de Cresto et Nicodi de Planchia, Claudio Brochon et prædicto Petro Cavenat. Datum ut supra, relatione nuncii et testium prædictorum, ny. Monachi.

Tenor tertiæ executionis.

Anno quo supra, die vero veneris post festum Nativitatis Beati Joannis Baptistæ quæ fuit die vigesima octava mensis Junii, receptum est præsens Judiciale Mandatum Cum honore et reverentia quibus decet per me Petrum Enses alias Ambrissiez Burgensem Morgiæ servientem generalem Ducatus Sabaudiæ, et inde executum in propriam personam Girardi Muriset in eisdem Dominicalibus Litteris Nominati ipsum Citando et assignando et sibi Intimando Juxta tenorem Mandati ejusdem /629/ per traditionem et expeditionem copiæ earumdem, et cætera faciendo, prout in eisdem Dominicalibus Litteris Cavetur, nihil de Contingentibus omittendo; Præsentibus Girardo de Passibus fabro Morgiæ, et Petro dicto Gilliet serario habitatore Morgiæ testibus ad hæc vocatis et rogatis. Relatione dicti servientis et testium prænominatorum. N. Breyt..


Visis deinde Instrumentis, Juribus, et Sigillis parte prænominatorum supplicantium in eadem Causa dicta die octava mensis Jullii productis, visis præmaxime Cedula exordiente ut constet et appareat, etc. Atque positionibus sub ea descriptis parte Antenominatorum supplicantium et Procuratoris fiscalis in eadem causa die vigesima tertia mensis Jullii proxime fluxi oblatis cum petitione in eadem Cedula facta et descripta; Quarum Cedulæ et positionum tenores sequuntur et sunt tales, Scilicet primo Cedulæ:

Ut constet et appareat Reverendum Dominum Benedictum de Monteferrando Episcopum Lausannensem, et dictos ejus officiarios in pede dictæ supplicationis Nominatos debite fuisse Citatos et ex Iusta Causa, prout in Litteris dictæ supplicationi annexis Continetur, pœnasque Contra eumdem Dominum Episcopum ad causam primi Citatorii, et ratione Comparitionis per Ipsum Dominum Episcopum aut alium legitimum Procuratorem Non factæ, sibi Impositas per vos Magnificum Consilium in actis memoratum esse declarandas; Etiam ad omnes alios fines sibi magis utiles tam merito huius causæ, quam /630/ alias quomodolibet Concernentes, proponunt Syndici et Gubernatores insignis Civitatis Lausannæ tam suo quam Syndicario Nomine eiusdem pro eorum interesse privato tantummodo, prius et ante omnia petita et obtenta Venia, ut in actis hujusmodi causæ; Necnon Egregius Dominus Procurator Fiscalis pro Juribus et Interesse fiscalibus Illustrissimi Domini nostri Sabaudiæ Ducis et quilibet ipsorum tam Conjunctim quam divisim, ut inde melius declarabitur, prout et quemadmodum in positionibus sequentibus Continetur, quas, eorum mediis Iuramentis, asserunt fore Veras, petentes eisdem ex adverso debite responderi, alias pro Confessis haberi.

Tenor positionum.

In primis ponunt quod idem Dominus Benedictus de Monteferrando est Episcopus prædictæ Civitatis Lausannensis et terræ Ecclesiæ ejusdem. Item et fuit quinque annis elapsis ac Novissime decursis, et ultra. Item quod Nominati in pede dictæ supplicationis sunt Officiarii ipsius Reverendi Domini Episcopi, excepto Ludovico Besson, ut infra continetur. Item et fuerunt spatio prædicto durante, saltem pro majori parte. Item quod ipsa Civitas Lausannæ habet franchesias, libertates et laudabiles Consuetudines. Item et habuit per tempus decem, viginti, triginta et quadraginta annorum, et ulterius per tanti temporis spatium cujus initii memoria non est in contrarium. Item et quæ franchesiæ et libertates Communiter vocantur Placitum generale prædictæ /631/ Civitatis Lausannensis et terræ Ecclesiæ sibi adjacentis. Item et quæ franchesiæ et libertates dicti placiti generalis sunt in scriptis redactæ quæ producuntur, in parte tantummodo favorabili et non alias. Item et quæ libertates et franchesiæ continent Centum et quinquaginta quinque Capitula particularia ibidem descripta. Item quod idem Dominus Episcopus in adeptione suæ Episcopalis dignitatis juravit super sacratissimo corpore Christi in Conspectu Populi Solemniter et processionaliter Congregati per Iuramentum suum, et per ipsum sacrum corpus Domini nostri Jesu Christi, dictas franchesias et libertates ac consuetudines prædicta Civitatis Lausannensis, omniumque Castrorum et locorum ejusdem firmiter et inviolabiliter observare. Item manutenere absque infringendo easdem libertates, franchesias ac Consuetudines prædictas et absque eisdem Contraveniendo quomodocunque. Item promisit et Iuravit ubi supra idem Dominus Episcopus neminem ex dictis Civibus et habitatoribus dictæ Civitatis indebite opprimere. Item et promisit et Iuravit Officiarios tradere et deputare qui justitiam unicuique facient secundum jura, Libertates, bonos usus et franchesias dictæ Civitatis et prædictæ terræ Ecclesiæ. Item et alias prout et quemadmodum in dicto placito generali continetur. Item et prout fuit juratum etiam per bonæ memoriæ Dominum Georgium de Salluciis prædecessorem ipsius moderni Domini Episcopi; que quidem Juramenta prædictorum Dominorum Episcoporum et eorum formulæ exibentur et producuntur. Item quod dicti sui Officiarii in pede dictæ supplicationis nominati fuerunt deputati per ipsum Reverendum Dominum Episcopum, dicto Besson /632/ excepto. Item et ipsi Officiarii juraverunt ad Sancta Dei Evangelia ipsas franchesias, libertates et consuetudines observare. Item et neminem pretextu eorum officiorum opprimere nec gravare. Item quod dictus Reverendus Dominus Episcopus habet Iurisdictionem in temporalibus in predicta Civitate Lausannæ et ejus membris et pertinentiis jam dictæ terræ Ecclesiæ. Item et totam temporalitatem tenet a Serenissimo Imperatore idem Reverendus Dominus Episcopus in feudum. Item pariter tenet jura regalia que sunt decem enumerata in dicto placito generali circa principium. Item et horum ratione et alias ut in actis idem reverendus Dominus est Vassallus ipsius Imperatoris. Item quod dictæ franchesiæ et libertates fuerunt confirmatæ per Serenissimum Imperatorem Sigismundum die Vigesima quarta mensis Maii, Anno Domini millesimo quatercentesimo trigesimo quarto ut fit fides et productio per Litteras ipsius Domini Sigismundi et ejus imperialis rescripti. Item et ut ibi fuit facta concessio et pœne centum marcharum auri appositio que applicatur ut in dictis Litteris Confirmatoriis Continetur et describitur et hoc totiens quotiens fuerit Contra factum. Item et pariter dictæ franchesiæ et libertates fuerunt confirmatæ per Serenissimum Dominum Fridericum modernum Imperatorem, die Sexta februarii anno millesimo quatercentesimo sexagesimo nono, ut fit fides et productio per Litteras ipsius Domini Friderici concessas. Item et in quibus litteris fit Concessio et pœne appositio Centum Marcharum auri applicandi totiens quotiens contra factum fuerit et aliter ut ubi continetur. Item et per quas Litteras Illustrissimus Dominus Noster Sabaudiæ Dux fuit et est conservator et /633/ defensor dictarum Libertatum et franchesiarum. Item et fuerunt sui Illustrissimi predecessores. Item et fuit et est idem illustrissimus Dominus noster Conservator et Iudex competens quoad dictas Libertates, franchesias, et eos qui illas infringerint et infringunt sive fuerint Laici sive Clerici cujuscunque dignitatis Ecclesiasticæ. Item idem illustrissimus Dominus noster Sabaudiæ Dux fuit et est Vicarius perpetuus ipsius Imperatoris et Imperii. Item et fuerunt sui Illustrissimi predecessores Numero plures. Item et rationibus predictis et Infrascriptis, Idem reverendus Dominus Episcopus et ejus Officiarii predicti subjiciuntur quoad jurisdictionem temporalem et quoad ea de quibus hic agitur, prefato Illustrissimo Domino nostro Sabaudie Duci et ejus Magnifico Consilio Chamberiaci residenti vicem prefati pretorio habenti. Item et Ipsum magnificum Consilium fuit et est Iudex competens hujus causæ et partium de quibus in dictis Litteris citatoriis et earum primaria supplicatione. Item quod Civitas Lausannæ et tota terra ipsius Ecclesiæ Lausannæ fuit et est sita et situata in ditione Sabaudiæ et in patria prefati Illustrissimi Domini Nostri. Item quod ab Officiariis temporalibus ipsius Domini Episcopi Lausannensis appellatur ad Curiam Vulgo vocatam de Billens quæ est infra civitatem Lausannensem, et Cujus judex appellationis deputatur per Illustrissimum Dominum nostrum Sabaudie Ducem. Item et semper deputatus fuit idem Iudex de Billens per illustrissimos Duces Sabaudie, Saltem a tempore dicte Conservatorie et dicti Vicariatus. Item et quod descripti et Nominati in procuratorio supra producto, sunt tam Cives, quam Burgenses et incolæ ipsius Civitatis Lausannensis. Item /634/ quod Sindici nominati et descripti in dicto procuratorio super producto quod denuo producitur et reproducitur, fuerunt et sunt Sindici et Gubernatores predictæ civitatis Lausannensis debite deputati. Item quod dictus Dominus Episcopus nititur in totum destruere dictam Curiam appellationis de Billens. Item et illam destruere volendo sepe revocavit Iudicem et Commissarium suarum causarum eidem Curie de Billens immediate submissum quoties aliquid fecit in favorem ipsius Domini Episcopi seu ejus procuratoris, ne gravati infra tempus consuetudinis possent apellare. Item et ne apellatio quandocunque interposita eidem judici infra tempus juris seu consuetudinis intimaretur. Item et hoc fecit ut illæ sententiæ seu ordinationes transirent in rem judicatam et ut gravati haberentur pro Non appellantibus. Item et hoc fecit pluries idem Dominus Episcopus dictis quinque annis durantibus. Item et hoc in prejudicium directi feudi prefati Imperatoris. Item et in prejudicium jurium ipsius Curiæ de Billens. Item et in prejudicium Rei publice. Item et privatorum predictæ Civitatis et terræ Ecclesiæ ac aliorum. Item et in prejudicium Domini illustrissimi nostri Sabaudie Ducis suorumque jurium et dicte sue auctoritatis dicti vicariatus et conservatorie tam conjonctim quam divisim ut melius Iustitia sua valeret. Item quod dicto tempore quinque Annorum durante idem Dominus Episcopus capi fecit plures personas burgensium seu incolarum dicte Civitatis Lausannensis et aliorum locorum predictæ terræ Ecclesiæ et hoc sine cognitione. Item et pariter hoc fecerunt dicti sui Officiarii contra contenta in quadragesimo nono Capitulo dicti Placiti generalis. Item quod dicto tempore /635/ quinque annorum durante, idem Dominus Episcopus sepe ac sepius, ac iteratis vicibus, fecit Cudi monetam in dicta Civitate Lausannensi sine Consensu trium ordinum contra Contenta in quadragesimo septimo Capitulo dicti Placiti generalis. Item et dicto tempore durante idem Dominus Episcopus sepe fecit preconisari plura bampna per Villam et Civitatem Lausannensem absque eo quod fuerit concordatum per Cives ejusdem Civitatis. Item et pariter hoc fecerunt seu fieri jusserunt dicti sui Officiarii contra contenta in quinquagesimo Capitulo dicti Placiti generalis. Item quod dictus Dominus Episcopus sepe fecit inquiri supra seu contra corpus plurium hominum dicte Civitatis. Item et aliorum locorum dictæ terræ Ecclesiæ et pariter dicti sui Officiarii inquisierunt pluries contra plures homines ejusdem Civitatis et terræ contra Contenta in quadragesimo octavo Capitulo seu articulo. Item quod dicti Officiarii prefati Domini Episcopi infra ipsam Villam Lausannæ frangi fecerunt et frangerunt plura Ostia malitiose plurium burgensium et incolarum ejusdem Civitatis contra Contenta in decimo nono Capitulo dictorum Capitulorum. Item et idem Dominus Episcopus publice fecit cridari etiam pluries quod nemo auderet Venari et sub pœna, sine ipsius vel sui Ballivi licentia, quod est contra ipsa capitula. Item quod dictus Dominus Episcopus fecit torqueri pluries plures detentos absque eo et antequam fuerit Cognitum per magnam Curiam secularem contra contenta in quadragesimo quinto Capitulo. Item et pariter hoc sepius fieri fecerunt Domini Ballivi seu eorum locum tenentes prefati Domini Episcopi, contra dictum Capitulum. Item et quando est cognitum aliquem esse torquendum /636/ secundum formam dictarum franchesiarum seu Consuetudinum, hoc debet fieri in publico ad exemplum aliorum, Et tamen ipse Dominus Episcopus hoc fieri fecit, et pariter dicti sui officiarii hoc fieri fecerunt, dicto tempore durante, pluries in una aula, seu in una Camera clausa, et non in publico, contra formam et mentem Capituli. Item quod idem Dominus Episcopus sepe fecit cridari in dicta civitate sub pœna Confiscationis Corporis et bonorum, ne aliquis ex dictis Civibus et incolis dictæ Civitatis et terræ dictæ Ecclesiæ sibi submissis absentaret locum, Sive ad arma se pararet, sine sui, vel per eum deputati licentia, De quo tamen fuit per dictos cives appellatum cum sit contra franchesias seu consuetudines dictæ Civitatis et terræ. Item pro notorio et manifesto jure habetur quod in dicta Civitate nemo cogitur agere vel denuntiare invitus, Nihilominus Guillermus Fraret Burgensis Lausannensis hoc facere fuit compulsus parte ipsius Reverendi Domini Episcopi seu suorum a se deputatorum contra quendam Petit Pierroz de Bayoës, contra formam dictarum franchesiarum et consuetudinum. Item quod dicto tempore quinque annorum durante et ultra, idem Dominus Episcopus sepe et sepius contravenit dictis franchesiis illas infringendo et infringi faciendo tam per se quam ejus Officiarios. Item et suæ promissioni et Iuramento Contraveniendo. Item et incurrendo pœnas de quibus in dictis franchesiis et libertatibus Item et pariter incurrendo pœnas de quibus in dictis imperialibus rescriptis prefati Domini Frederici, totiens quotiens fuit contra factum, que sunt centum marcharum auri, Quorum medietas debet applicari et applicatur ærario fiscali, ut /637/ ibi; alia vero medietas Nobilibus, Civibus, Burgensibus, incolis et habitatoribus predictæ civitatis villarumque, Oppidorum et locorum dictæ terræ Ecclesiæ vel ipsorum successoribus, ad mentem dicti Imperialis rescripti. Item quod nominati in dicto procuratorio erant pro tempore seu sunt hodie tam Cives quam Burgenses seu incolæ dicte Civitatis et locorum predictæ terræ Ecclesie seu sunt eorum successores. Item pro loco ærarii seu fisci ipsius Domini Friderici moderni Romanorum Imperatoris fuit et est in subjecta materia egregius Dominus Procurator fiscalis prefati illustrissimi Domini nostri Sabaudiæ Ducis in præsenti causa pro Illustrissimo Domino nostro comparens et interveniens, qui ad hæc habet sufficientem potestatem. Item quod dictus Iohannes Banqueta citatus et in pede dictæ supplicationis nominatus, fuit et est bigamis. Item et Locum tenens Domini Ballivi in temporalibus prædicte civitatis Lausannensis. Item quod ipsi actores juxta mentem primi Capituli dicti Placiti generalis ibidem nominati sunt exempti ut ibi continetur, Tamen idem Banqueta dicto tempore durante plures et diversas causas nobilium et Clericorum ac famulorum nobilium Lausannensium, Coram se pendentes ausu quodam temerario audivit, et ad se retinuit tales exemptos ad hoc indebite compellendo, ut fuit visum in personas nobilium virorum Petri Mayor Burgensis Lustriaci et Gerardi Curnilliat Clerici et familiaris nobilium virorum Francisci et Nicodi de Gojonay, ac plurium aliorum. Item Quod dictus Banquetaz fregit plures portas plurium habitatorum dictæ Civitatis, seu frangi mandavit Contra mentem dicti Capituli, pœnas predictas Incurrendo sicut in domo /638/ habitationis egregii magistri Ysbrandi Iohannis sita in Civitate Lausannensi, et plurium aliorum. Item et contra quadragesimum quartum Capitulum dicti Placiti generalis idem Banqueta sibi fecit detineri de persona accusatos de casu criminis absque eo quod latrocinium reperiretur aut delatus sponte ipsum crimen confiteretur. Item quod ipse Banqueta sese recusavit recipere cautionem licet fuisset præsentata per delatos civitatis Lausannensis quando erant citati ad Iudicium ad instantiam Procuratoris fiscalis temporalitatis ipsius Domini Episcopi super aliquo bampno contra contenta in dictis rescriptis Imperialibus. Item quod dictus Banqueta non fuit veritus tenere curiam extra civitatem Lausannensem, scilicet in Ripa Ochiaci Contra libertates et franchesias de quibus supra. Item et quod deterius est, cadaver Iohannis Huguet pro casu heresis detenti uno dolio reconditum Iudicare, et igni dare comburendum non fuit veritus. Item et qui tamen Huguet fuit totaliter tortus, sic quod in tormentis horribilibus ab humanis decessit, ita quod cum vivum convincere non potuit mortuum combuxit contra dispositionem juris ac mentem et formam dictarum franchesiarum et libertatum. Item ponunt quod Petrus Decresto in pede dictæ supplicationis etiam nominatus fuit et est equidem bigamis. Item et Procurator fiscalis in temporalibus predictæ Civitatis Lausannensis. Item quod idem Decresto contra dictum Capitulum primum placiti generalis et eo non obstante traxit in causam Nobilem Nicodum de Gojonay civem Lausannensem Coram spectabili Domino Ballivo sive Vice ballivo dictæ Civitatis illumque diversimode vexavit. Item et ad idem traxit Iohannem Soctens Civem Lausannensem. /639/ Item et nobilem Bernardum Curnilliat Clericum et familiarem ac servitorem continuum etiam pro tempore Nobilium virorum Francisci et Nicodi de Gojonnay. Item et plures alios. Item et contra formam vicesimi primi capituli dicti Placiti generalis idem Decresto fecit adjudicari plura bampna præfato Domino Episcopo ratione aliquorum prætensorum malefactorum licet indebite et injuste, quamquam transiisset annus et dies. Item et maxime fieri fecit contra nobilem Bernardum Curnilliati. Item et contra Johannem filium Johannis Curtillier Burgensem Lausannæ. Item et contra Jaquetum Gloyaz sibi varias expensas et vexationes indebitas inferendo et fieri faciendo. Item et contra quadragesimum quintum Capitulum dicti Placiti generalis disponentem super tortura, idem Decresto fecit torqueri videlicet Petrum Tonduz, Item et Petrum Chavanz, Ambo de Pullye prope dictam Civitatem Lausannæ. Item et contra dicta rescripta et indulta Imperialia idem Decresto fecit detineri et incarcerari contra Cognitionem Curiæ Concordem, videlicet Johannem Pensabini Civem seu habitatorem prædictæ civitatis. Item et contra prædicta et contra cognitionem dictæ Curiæ idem Decresto fecit carceribus mancipari Petrum Richardi habitatorem dictæ civitatis. Item quod dictus Decresto pluribus vicibus detentos et ad judicium adductos ad mortem petiit condempnari et bona ipsorum confiscari, non obstante constanter negarent crimina sibi imposita, et in negatione usque ad mortem inclusive perseverarent; Nihilominus tamen ad instantiam ferventem et indiscretam ac inhumanam dicti Decresto præfati detenti fuerunt ad mortem Condempnati et executi, quod horribile est /640/ scripturæ commendare, quod etiam fuit et est contra formam juris dictarumque franchesiarum et libertatum. Item quod Girardus Muriset in pede dictæ supplicationis descriptus fuit et est bigamis. Item et Castellanus Ripæ Ochiaci ubi reponuntur malefactores et delati. Item et idem Gerardus se ingessit officio Nunciorum et Clientum homines citando et assignando, absque eo quod fuerit ad hoc admissus, et absque eo quod præstiterit Iuramentum Communitati Lausannensi præstari solitum, prædicta faciendo contra libertates et franchesias ac bonos usus prædictæ civitatis et terræ Ecclesiæ. Item et ante officium dictæ Castellaniæ exercuit idem Girardus officium majoriæ, quo pendente et etiam pendente officio dictæ Castellaniæ, ipse Gerardus pluribus aliis associatus fregit portas et ostia domorum plurium in Lausanna habitantium, et violentias in eisdem fecit Contra dictum decimum nonum Capitulum Placiti generalis. Item et idem Gerardus in plena audientia Curiæ temporalis, Judice pro Tribunali sedente, aggressus fuit ejus Basillario evaginato providum et doctum virum Petrum Sottens Civem Lausannæ et curiæ Lausannensis Causidicum prædictæque Civitatis Consulem, quod fuit contra justitiam, dictasque libertates et contra omnem honestatem. Item quod Nicodus de Planchia in pede dictæ supplicationis descriptus et in præsenti causa coreus pridem fuit conjugatus et habet liberos, fuitque et est procurator fiscalis assertus in temporalibus in oppido Lustriaci, quod est oppidum Ecclesiæ dictæ civitatis. Item quod Idem de Planchia suis quibusdam sociis et complicibus associatus, dicto tempore durante, venit ad quandam Domum sitam Lustriaci in qua erant religiosi /641/ ejusdem loci et ipsam Domum fregit ac plures violentias ibidem fecit contra dictum decimum nonum capitulum dicti Placiti generalis supra declaratum. Item quod dictus de Planchia dictis suis sociis et complicibus seu aliis associatus nixus est offendere nuncium generalem illustrissimi Domini nostri Sabaudiæ Ducis qui pro officiando illuc venerat, et hoc fecit idem de Planchia in maximam illusionem et offensam ipsius illustrissimi Domini nostri, ac in spretum dictæ suæ authoritatis necnon jurisdictionis suæ et dignitatis. Item et per eundem de Planchia non stetit quominus idem Nuncius gravissime non fuerit offensus. Item quod idem de Planchia ultra dictum assertum Officium et contra solitum et usitatum modum, assignavit, citavit, compulit etiam contra judicialem cognitionem et contra libertates et franchesias prædictas plures homines dicti loci Lustriaci prout et fecit vicibus iteratis licet indebite et injuste. Item et maxime assignavit seu assignari fecit absque potestate providum virum Girardum Cultaz de Lustriaco recogniturum unum bampnum sexaginta solidorum coram Ludovico Besson famulo reverendi Episcopi in derisionem justitiæ, cum ipse Ludovicus nullam habeat nec haberet jurisdictionem neque potestatem. Item et cujus occasione idem Cultaz fuit de facto Compeditatus et Carceribus mancipatus culpa et facto dicti de Planchia et contra prædictas libertates et franchesias. Item quod idem Nicodus de Planchia de facto pignoravit de certis mobilibus providum virum Humbertum Marsens burgensem Lustriaci prædicti, absque eo et preter id quod ipse Humbertus fuerit condempnatus vel alias absque eo quod aliqua sententia contra ipsum rite /642/ fuerit lata, contra formam dictarum libertatum et franchesiarum. Item quod idem de Planchia de facto protexit Ludovicum Besson confectum majorem Lustriaci per dictum Dominum Episcopum, sede majore non viduata judice competenti, et hæc fieri procuravit idem de Planchia, contra easdem franchesias et libertates. Item et multis minatus est idem de Planchia de dicto loco Lustriaci, et aliorum locorum, et eisdem Caput deponi, faciendo et de fonditus annullari faciendo et procurando dictas franchesias et libertates; Et hoc dixit idem de Planchia cum, ut dicebat, erat Intimus amicus Domesticus et multum familiaris præfati Domini Episcopi, Licet præmissa sint contra debitum justitiæ et juris et Contra omnem honestatem, contraque dictas libertates et franchesias. Item quod Ludovicus Besson in pede dictæ supplicationis etiam descriptus et nominatus, fuit et est pisterius præfati Domini Episcopi, et ejus servitor continuus et domesticus. Item et antea exercuit officium Majoris in dicto Loco Lustriaci absque præstatione Juramenti contra formam et mentem dictarum franchesiarum et libertatum. Item et maxime fecit et graviter offendit Nobilem virum Petrum Mayor Majorem Lustriaci, veniendo ad eum cum armis et cum certis suis sociis, hora qua est solitum curiam ibidem teneri, ac Cathedram seu Bancham justitiæ ascendit, et se Majorem ipsius loci nominavit et publicari fecit contra veritatem, et hoc in scandalum populi et totius Justitiæ ac reipublicæ dedecus, et sine ulla potestate, Contra formam dictarum franchesiarum et libertatum. Item et licet dictus Nobilis Petrus Mayor Majoris officium teneret et teneat in feudum pro se et suis a dicto Domino /643/ Episcopo Lausannensi. Item quod idem Besson de facto Coram se assignari fecit providum virum Girardum Cultat ad recognoscendum unum bampnum sexaginta solidorum ad instantiam dicti Nicodi de Planchia confeci assertique procuratoris fiscalis, Et inde dictum Curtat de facto arrestavit et compeditavit et postremo carceribus dicti Domini Episcopi mancipavit. Item et ab eo quod idem Cultat spatio quadraginta dierum vel circa facto de culpa dicti Besson dictis carceribus remansit mancipatus. Item et hoc fecit idem Besson de facto et contra formam et mentem dictarum franchesiarum et libertatum, et nedum in præjudicium dicti Curtat, imo et in scandalum reipublicæ et subdictorum suorum prædicti loci Lustriaci et aliorum dictæ terræ notitiam de hoc habentium. Item quod dicto tempore quinque annorum durante, idem Dominus Episcopus pluries conatus est se eximere a jurisdictione et submissione præfati illustrissimi Domini nostri Sabaudiæ Ducis, et hoc variis viis atque modis. Item et hoc indebite et injuste. Item et pariter hoc de facto procurarunt dicti sui Officiarii tam modis supra declaratis quam aliis. Item quod Præfatus Dominus Episcopus et dicti ejus Officiarii sæpe venerunt et fecerunt contra Jura regalia expressa et declarata in dicto Placito generali. Item quod de dicto Placito generali ac de franchesiis et libertatibus ibidem descriptis idem Dominus Episcopus tam tempore dicti sui præstiti juramenti, quam ante, fuit plenarie instructus et informatus ac etiam de dictis Rescriptis Imperialibus. Item et pariter dicti sui Officiarii Sigillatim fuerunt de ipsis franchesiis et libertatibus plenarie informati ac de dictis Imperialibus Rescriptis. Item et fuit absque eo /644/ quod et preter id quod idem Dominus Episcopus observaverit a se promissa et Jurata de quibus supra. Item et ad idem de dictis suis officiariis sigillatim loquendo et ponendo. Item, quod præmissa omnia sunt vera, notoria, et manifesta. Item quod de ipsis et eorum singulis fuit et est publica vox et fama. — Ex quibus apparet dictum Dominum Episcopum debite fuisse Citatum et ex Justa et Justissima Causa et Causis Coram vobis Magnifico Ducali Consilio in actis superius memorato supra declaratis, et pariter dictos ejus officiarios ad Instantiam quorum supra, prout sua Interest, apparet etiam pœnas de quibus in primo Citatorio, juste declaratas Contra dictos officiarios ratione Comparitionis per se vel per alium Coram vobis Non factæ. Apparet Insuper pœnas de quibus in dicto Citatorio, sibi Domino Episcopo impositas esse Contra ipsum declarandas et declarari debere ex quo Non Comparuit, Licet fuerit personaliter Citatus et apprehensus, ut in dictis Litteris Cum executione Continetur. Quæ omnia Cum dicta supplicatione producuntur in parte tantum favorabili. Apparet præterea pœnas de quibus in dicto Imperiali rescripto dicti Domini Frederici Moderni Imperatoris Contra ipsum Dominum Episcopum et dictos ejus officiarios, prout quemlibet Concernit, et tangere potest, per vos Magnificum Consilium esse declarandas ad mentem dicti Imperialis Rescripti, et ut supra tactum est, et eosdem et quemlibet ipsorum in Illas incidisse pronunciari et declarari. Petentes idem Procurator fiscalis et dicti Syndici Nominibus prætactis et quilibet ipsorum tam conjunctim quam divisim, prout quemlibet Concernit et tangere potest jus et justitiam super premissis et tota Causa sibi /645/ ministrari nedum modo prætacto, Sed etiam omni alio meliori modo, via, jure, et forma sibi utilioribus, deducendo omne Jus, omnemque actionem et exceptionem, etc. Non se astrigendo oneri alicujus superfluæ probationis, nisi duntaxat ad necessaria pro victoria hujus Causæ reportanda; De expensis tam factis, quam Inde fiendis protestando in quantum Concernit dictos privatos, de quibus petunt rationem haberi, et eorum partem adversam prout quemlibet Concernit, et ut Jus fuerit, in Illis condemnari, Officium vestrum in præmissis et circa præmissa humiliter Implorando,

Antonius Volerii advocatus fiscalis.

Visis Consequenter Cedula cujus exordium est, Addendo positionibus, etc. Necnon positionibus additionalibus sub ea, dictorum supplicantium parte in ipsa Causa die ultima dicti mensis Jullii traditis unacum Conclusione Libelli et petitionibus inde secutis, quarum tenores sequuntur et sunt tales.

Tenor Cedulœ et positionum.

Addendo positionibus supra productis, proponit idem Dominus procurator fiscalis et Procurator dictæ Civitatis Lausannæ, quilibet prout supra interest, ad omnes fines sibi et cuilibet ipsorum magis utiles, ut in positionibus sequentibus quas eorum mediis Juramentis asserunt fore veras, petentes eisdem ex adverso debite responderi, et partem adversam ad mentem primarum Litterarum citatoriarum ad respondendum assignari et Comminari, etiam alios actus Incumbentes, et quatenus respondere recuset, aut plus Justo differat, petunt dictas positiones /646/ pro Confessis haberi. In primis ponunt quod de generali Consuetudine terra Ecclesiæ Lausannensis et totius Patriæ Vuaudi, est et fuit etiam diutius observata per tanti temporis spatium cujus initii memoria non est in contrarium, Quod Nullus dictæ terræ et Patriæ debet Citari, nec in Jus Vocari etiam pro quacunque Causa sine denunciante vel accusante. Item et hoc Excepto, pro Causis bannorum duntaxat fiendorum ad Instantiam Procuratoris Domini. Item, Et cujus Consuetudinis Contrarium, suæ tamen promissioni et Juramento Contraveniendo, fecit dictus Reverendus Dominus Episcopus Lausannensis, et ejus officiarii, etiam sæpe et pluries. Item, Et signanter Petrus De Cresto supranominatus traxit in Causam Coram Domino Ballivo Lausannensi Nobilem Petrum Mayor de Lustriaco, Majorem dicti loci Lustriaci pro quodam prætenso casu cujusdam asserti damni et rupturæ terræ, ut asserebat idem De Cresto. Item, Et hoc fecit idem de Cresto absque denunciatione et Contra formam dictæ Consuetudinis quamquam Non peteret Bannum. Item, et erat Idem De Cresto pro tempore Officiarius ipsius Domini Episcopi Lausannensis. Item, et idem De Cresto Officiarius pro tempore ut supra traxit in causam Coram quo supra Joannem Pensabini et Perronetam ejus uxorem absque denunciatione quia, ut asserebat idem De Cresto, ipsi Jugales Contravenerunt eorum assertæ promissioni ut dicitur factæ ad Causam filiæ dictæ Perronetæ ex ejus primo viro susceptæ. Item, et absque eo quod idem De Cresto peteret aliquod Bamnum. Item, et alia fuerunt facta per quos Supra, et Contra Plures, Contra formam et mentem dictæ Consuetudinis, ut inde latius exprimetur quatenus expediat. Item, quod præfatus Dominus /647/ Episcopus Lausannensis quamdiu ibi præfuit, quoad omnes ita fuit Communiter reputatus, Videlicet fuisse difficilis Conventionis, ac hodie esse, et sui officiarii prædicti. Item, Et Cum fuit Citatus die vigesima prima mensis Junii novissime præteriti Cum difficultate Sua Causante difficili Conventione fuit apprehensus. Item, Et Cum magno ministerio plurium sociorum extra Portam Castri sui de Lucens, ultra dictam Civitatem Lausannensem per quatuor Leucas vel circa fuit ut supra citatus. Item, Et cum Citaretur idem Dominus Episcopus, graves Injurias et minas Intulit Nicodo de Fonte Nuncio Domini Baillivi Vuaudi Litterarum Vestrarum executori, et pariter testibus in eadem executione Nominatis. Item, Et ibidem Idem Dominus Episcopus dictum executorem et testes Capi Jussit de persona. Item, Et plures ex ipsis capti fuerunt inter quos fuit dictus executor. Item, Quod Civitas Lausannensis distat a præsenti loco Montismeliani Viginti quatuor Leucis ex Communi dicto Vulgarium. Item, si Constat vel appareat de aliquibus feriis quandoque fuisse Introductis, prout negatur, ponant quod in talibus fuerunt reservatæ Causæ fiscales et Jus Illustrissimi Domini Nostri Sabaudiæ Ducis Concernantes, prout est præsens Causa. Item, et Causæ eisdem annexæ et Connexæ ut in proposito. Item, quod Idem Reverendus Dominus Episcopus et dicti ejus Officiarii in præsenti Causa rei fuerunt sufficienter Instructi de Contentis in hiis et in præcedentibus positionibus, tam ex traditione Copiæ Supplicationis et Litterarum Citatoriarum de quibus supra, prout supra fuit factum Manualiter, quam ex hiis quæ in hoc Loco Montismeliani, in prima dieta, fuerunt dicta in pleno Consilio /648/ præfati Illustrissimi Domini Nostri, Venerabili et Egregio Domino Baptistæ de Aycardis Officiali Lausannensi, ac Egregio Roleto de Neschel Secretario præfati Reverendi Domini Episcopi, necnon Domino Thuringio Factier Doctori et Oratori Bernensi ac Friburgensi, secum adstante Nobili Jacobo Bugniety de Friburgo, quibus fuerunt expressæ querellæ de quibus in dictis positionibus quæ omnes descendunt et fuerunt elicitæ et extractæ ex fonte dictæ supplicationis et ex ejus visceribus. Item, quod octo diebus pendentibus immediate post nativitatem Beati Johannis Baptistæ fuerunt sex anni, prædicta Civitas Lausannensis per Alamanos fuit posita ad Saccamanum. Item, Et ibidem, dicto tempore durante, dicti Alamani fuerunt et steterunt dictam Civitatem assaccamantes et bonis spoliantes quatuor vel quinque diebus durantibus. Item, Et in numero Alamanorum de Viginti ad tria millia Alamanorum ut Communiter fuit ista facta estimatio. Item, quod in Ecclesia Beatæ Mariæ Magdalenæ fratrum Prædicatorum dictæ Civitatis Lausannensis, ipsa Communitas et Syndici prædictæ Civitatis habebant, dicto tempore durante, unam archam, ut decet, bene ferratam et cum Clavibus bene Claudentem, infra quam archam erant dicta Imperialia Rescripta de quibus in actis hujus Causæ, et signanter In primis positionibus primo loco datis, mentio habetur. Item quod dicti Alamani dictam Ecclesiam de facto Intraverunt, et inde assacamaverunt eamdem archam Cum pluribus aliis frangendo et dismembrando. Item, Et Infra quam archam dictæ Communitatis ipsi Alamani dicta Imperialia Rescripta reperierunt. Item, Et in debita forma existentia et bene et decenter dictis sigillis sigillata. /649/ Item, quod dicta sigilla erant et sunt Sigilla cera alba Impressa cum armis Romanorum Illorum Dominorum Imperatorum. Item, Et quæ Sigilla erant magna, et illa Imperialia Rescripta erant illis Communita, ut in talibus est usitatum et fieri solitum. Item, quod pendentes illorum sigillorum quibus ipsa sigilla cum dictis Imperialibus rescriptis separaverunt et deannexaverunt Causa duntaxat habendi dictum Siricum ad faciendum, ut creditur, pulluigas de ipso Sirico, et de appendentiis ipsorum sigillorum. Item, quod illa sigilla supra producta et quæ denuo producuntur et quorum status, effigies, et forma, et circonstantiæ in hiis actis describi requiruntur, fuerunt, et sunt illa eadem sigilla per quæ dicta illa Imperialia Rescripta erant debite sigillata, et quibus ipsa Rescripta erant, ut decet, eorum munimine Juxta solitum Curiæ Imperatoris roborata. Item, quod præmissa omnia sunt vera. Super quibus ipse Procurator fiscalis, et dictus Procurator dictorum Nobilium Civium, Burgensium, Incolarumque, et habitatorum prædictæ Civitatis Lausannensis quibus prout sua Interest, petivit Justitiam sibi ministrari, Cum protestatione damnorum, Injuriæ, et interesse, et Expensarum quoad ipsos privatos persistentes in eorum retrocedulatis, positis, petitis, protestatis, et fieri requisitis, Officium Vestrum humiliter Implorando,

Antonius Volerii.

Tenor Conclusionis Libelli.

Quare agunt et merito memoratus Egregius Dominus Procurator fiscalis, necnon honorabiles viri Magister Johannes Bagnyon jurisperitus et Petrus Raverii Cives /650/ Lausannenses Sindici et Gubernatores dictæ civitatis Lausannensis, Nomine ipsorum, omniumque et singulorum Nobilium, Civium, Burgensium, Incolarum tam Civitatis quam Oppidorum, Locorum, et terræ Ecclesiæ prædictæ in actis Causæ superius nominati ad hoc per communitatem deputati tam Conjunctim quam divisim et respective nominibus sæpe dictis supplicantibus, Coram vobis Magnifico Consilio Chamberiaci residenti ordinarie vicem Præfati prætorio obtinente pro illustrissimo principe et Domino nostro Domino Carolo Sabaudiæ, etc, Duce, ac Libertatum, franchesiarum et privilegiorum Civitatis et terræ Ecclesiæ predictæ Lausannensis, authoritate Imperiali speciali conservatore, contra præfatum Reverendum Dominum Benedictum de Montferrando Lausannensem Episcopum et Comitem, venia, jure exigente, petita et obtenta; præeminencia, dignitate, dominatione, prælatura ipsius et excellentia in hiis præmissisque et infra dicendis, semper salvis et Reservatis; Necnon Joannem Banquetaz, Petrum Decresto, Girardum Muriset, Ludovicum Besson et Nicodum de Planchia supplicatos Reos et quemlibet ipsorum tam conjunctim quam divisim et respective, Petentes per vos memoratum Consilium, vice et nomine quibus supra Vestram deffinitivam sententiam sive ordinationem pronuntiari, decerni, et declarari, præmissis veris existentibus prout Vera sunt, et jam petitis hic habitis pro repetitis, fore et esse præfato Domino Episcopo Lausannensi Intimandam et Notifficandam quod Libertatibus et franchesiis Lausannæ Contraveniendo et Contra faciendo, Jubendo, Mandando, Consentiendo, et permittendo , Pro qualibet vice qua suo medio et sua ope /651/ Contra factum est, ex Jndulto Jmperiali et Cæsarea authoritate, ex mediis prætactis, pœnam centum marcharum auri puri incurrit, et commissit pro medietate fisco Imperiali, et pro alia medietate Civitati Lausannæ applicandarum et solvendarum, ipsumque Dominum Episcopum teneri et debere dare quibus supra, Causis et rationibus ex articulis et positionibus prætactis emergentibus singula singulis debite referendo, Videlicet mille et centum marchas auri puri ut dictum est applicandas, et pari modo ex causis et rationibus prætactis, prædictum Joannem Banquetaz teneri et debere dare prout supra, Petrum Decresto mille et quingentas marchas auri; Girardum Muriset quatuor centum marchas et Nicodum de Planchia sex centum marchas et Ludovicum Besson tres centum marchas auri puri ut dictum est, fisco Imperiali pro medietate et Civitati Lausannæ pro alia medietate applicandas et solvendas; Et ad hoc ipsos supplicatos Reos tam Conjunctim quam divisim et respective, authoritate prædicta diffinitive Condemnari, Et super hiis de juris remedio supplicantibus salubriter provideri, Jusque et Justitiam sibi ministrari, Petunt etiam expensas jam factas, de fiendis suisque dampnis injuria et interesse solempniter et expresse protestando, ad omnem probationem superfluam minime se adstringentes, offerentes se probaturos quantum ipsis sufficiet pro sua Intentione in toto vel in parte Consequendo, jure mutandi, addendi, etc., sibi semper salvo Vestrum quantum humiliter Implorantes officium.

Joannes Bagnyon

/652/ Replicante ad premissa reverendo in Christo Patre et Domino Domino Benedicto Episcopo hujus Civitatis prædicto et dicente præmissa non procedere de jure neque de facto rationibus infrascriptis.

Visis postmodum Indultis Imperialibus et Rescriptis, necnon libertatibus et Franchesiis ipsius Civitatis et terræ Ecclesiæ Lausannæ, ac etiam aliis Instrumentis, Litteris, Documentis, processibus, munimentis et moneta Judicialiter exhibita et numerata Cum aliis Juribus in Causa hujusmodi præsentatis exhibitis et productis Coram Nobis Sigillatim et Successive in Cedula Inferius inserta Die Decima Septima Mensis Augusti proxime fluxi productis, descriptis, designatis, mentionatis, et Specificatis. Quarumquidem Cedulæ et Jurium designatorum tenor est talis et sequitur.

Ad Omnes fines et effectus pro parte actrice sive supplicante meliores et utiliores et adversus hujus Causæ nocivos producunt et reproducunt dicti Procuratores fiscalis et Nobilium, Civium, et Burgensiam Lausannæ, Instrumenta, Litteras, processus, memoralia, protestationes, Monetam et documenta, Inferius Separatim designata et mentionata in ea parte et partibus tantum modo, punctis et passibus in qua et quibus pro parte actrice faciunt et facere possunt tacite vel expresse, vere, vel Interpretative, alias Non.

Et primo quoddam Procuræ ad Causas et negotia publicum /653/ instrumentum Incipiens, In Nomine Domini Amen. Datum penultima mensis Junii Anno Domini Millesimo quatercentesimo octuagesimo Secundo, per providum Virum Joannem Vallancheti receptum et signatum

Item, reproducunt Litteras de Vidimus Placiti Generalis Lausannæ, exordientes, Nos Officialis Curiæ Lausannensis, Datas die sexdecima Jullii Millesimo trecentesimo sexagesimo octavo, quoad Placitum generale quod exorditur. In Nomine Domini, Amen. Aymo de Cossonay, etc.; Et ipsæ Litteræ Cum placito generale prædicto sunt descriptæ in duabus pellibus pergameneis simul Conglutinatis et Sigillo ipsius Domini Officialis sive ejus Curiæ cera viridi impendente impresso sunt Sigillitatæ, ac manu ipsius Domini Officialis ac plurium aliorum signatæ.

Item, reproducunt Litteras Imperialem Inclytæ recordationis Domini Sigismundi Romanorum Imperatoris quæ sunt Confinnatoriæ dicti Placiti Generalis, Libertatumque, et franchesiarum et Laudabilium Consuetudinum, de quibus in dicto Placito generali mentio habetur; Quæ quidem Litteræ præfati Domini Sigismundi datæ sunt die Vigesima quarta mensis Maij Millesimo quatercentesimo trigesimo quarto.

Item, reproducunt aliud Imperiale Rescriptum Serenissimi Domini Frederici Moderni Imperatoris, quod Incipit, Fridericus, etc. Datum Venisiis die Sexta Mensis Februarii Millesimo quatercentesimo Sexagesimo nono, per quod etiam dictæ franchesiæ Libertates, et Consuetudines prædictæ Confirmantur et Novæ Conceduntur; Et per easdem Illustrissimus Dominus Noster /654/ Sabaudiæ Dux Conservator ipsarum franchesiarum , Libertatum et Consuetudinum Constituitur et deputatur.

Item, Et reproducunt duo Sigilla magna cera alba Constructa et Facta, quorum munimine dicta Imperialia rescripta Singula Singulis debite referendo, fuerunt pridem roborata et Sigillata ad modum et usum in talibus fieri usitatum et Consuetum; Quæ quidem Sigilla tempore guerræ et impetus armigerorum Alamanorum in Insigni Civitate Lausannæ, sunt Sex anni vel Circa defluxi, fuerunt deannexata per eosdem Alamanos qui Cupiebant habere Siricum, ut creditur, ad faciendum purluigas de ipso sirico, et appendentibus ipsorum Sigillorum, Salvo Jure præmissa deducendi, probandi et Justificandi quatenus expediat.

Item, reproducunt Juramenti Instrumentum per ipsum Reverendum Dominum Benedictum de Monteferrando Modernum Lausannensem Episcopum, Dominis Ecclesiasticis, Nobilibusque Civibus et Burgensibus Lausannæ, et toti terra Sanctæ Lausannensis Ecclesiæ Solemniter et processionaliter publice super Corpore Christi præstiti de observando et observari faciendo Libertates et franchesias Lausannæ, et alia facere Juravit prout in eodem Continetur Instrumento quod Incipit, in Nomine Domini, Amen, per Petrum Soctens receptum et Signatum, Datum die tertia Mensis Aprilis Anno Domini Millesimo quatercentesimo Septuagesimo Septimo.

Item, reproducunt Instrumentum Juramenti per quondam bonæ memoriæ Dominum Georgium De Saluciis Episcopum Lausannensem, quod incipit, In Nomine Domini, Amen, per Humbertum de Media Villa receptum et Signatum. /655/

Item, producunt quoddam publicum Instrumentum quod Incipit, In Nomine Domini, Amen, Datum Anno Domini Millesimo quatercentesimo Vigesimo, et die Vigesima Mensis Novembris, subsignatum et Scriptum per Mermetum Loys et per Hugonem de Malberto fonte, et Sigillo Officialatus Curiæ Lausannensis Sigillatum, Continens in effectu quod quondam bonæ memoriæ Reverendus Dominus Guillelmus De Challand, tunc Lausannensis Episcopus et Comes Promisit Capitulo et Civibus Lausannæ, dare pedem Monetæ; Ubi Cavetur quod non potest Cudere monetam Sine Consensu Civium , nec facere Cridas neque Imponere banna, prout in eodem Latius Continetur.

Item, producunt quoddam aliud Instrumentum Incipiens, Ego Joannes De May, Datum die Octava Mensis Octobris, Anno Domini Millesimo quatercentesimo primo.

Item, quoddam aliud de dicta data, quod Incipit, Nos Guillelmus de Challand, dictum Instrumentum Corroborans Continens in effectu quod Nullus potest seu debet torqueri Secundum Placitum Generale Lausannense in secreto, nisi palam et per cognitionem Curiæ.

Item quoddam aliud Instrumentum quod Incipit, Nos Ysnardus ex Comitibus Vallispergie, Datum Die Sabbathi ante festum Omnium Sanctorum Anno Domini Millesimo quatercentesimo quadragesimo Sexto, per Mermetum Loys Signatum et Sigillo Curiæ Officialatus Lausannensis Sigillatum Loquens de materia proxime dicta et Illius proposito.

Item, quoddam aliud Instrumentum incipiens, Nos Georgius De Saluciis, Datum die Lunæ post festum assumptionis /656/ Beatæ Mariæ Virginis Anno Domini Millesimo quatercentesimo quadragesimo quarto. Sigillo Curiæ Lausannensis Sigillatum, per Humbertum De Media Villa Signatum, Continens materiam proxime dictam et dictum Placitum generale Corroborantem.

Item, quoddam aliud publicum Instrumentum quod Incipit, In Nomine Domini, Amen, Datum Die Vigesima prima Mensis Jullii Anno Domini Millesimo quatercentesimo trigesimo tertio, per Mermetum Loys receptum et Signatum, Continens in effectu quod Quidam de facto Sine clama et cognitione fuit Captus contra Libertates et franchesias Lausannæ, et dictas franchesias reintegrando, fuit per Dominum Lausannæ Nobilibus Civibus Lausannæ in pristina Libertate remissus et restitutus.

Item, producunt Contra Nycodum De Planchia et alios, in quantum ipsos Concernit supplicatos, quoddam transactionis Instrumentum in parte et in partibus favorabilibus, etc. Quod Incipit, Universis et Singulis, Datum die Sexta Mensis Junii Anno Domini Millesimo quatercentesimo sexagesimo quinto, per Humbertum de Media Villa et per Petrum De Chaux Signatum, Continens in effectu quod ipse Nycodus Conreus Contra Libertates prius fuit Captus et inde vi Libertatum et autoritate, ac Nobilium Civium procuratione, pristinaæ Libertati fuit remissus et Sibi Subventum, Et hoc producunt in passibus et punctis Contra quos postea fecit, et Sic merito puniendus Venit in eo in quo Contravenit per quod a partibus suis prius fuerat eidem subventum.

Item, producunt Contra Joannem Banquetaz Conreum Citatum et alios in quantum ipsos Concernit, /657/ quoddam publicum Instrumentum de et sub diversis datis Confectum de Anno Domini Millesimo quatercentesimo octagesimo primo, et Mensibus Augusti et Septembris, per Joannem Perrodeti receptum et Signatum per Syndicos et Nobiles Cives Lausannæ, Continens in effectu et mentionem faciens quod quicunque Infringens Libertates et franchesias Lausannæ Incurrit pœnam Centum Marcharum auri puri, Sibi Ostendendo et Legendo de Verbo ad Verbum ipsum Imperiale Indultum de dictis pœnis, Specialiter et expresse Contra eum protestando, et maxime de et pro eo quod Humbertum Piscatoris Contra dictas Libertates detinebat incarceratum, et per quod Instrumentum post Multas et diversas reluctationes et Contradictiones tam per præfatum Dominum Benedictum De Monteferrando Lausannensem Episcopum Modernum, quam per ipsum Banquetaz factas, Dictus Humbertus illicitam detentionem et Libertates reparando, fuit in loco Captionis remissus et Suæ Libertati restitutus. Ex quibus Patet tam Dominum Episcopum quam ipsum Banquetaz et ipsorum quemlibet pœnam Ipsam Centum Marcharum auri Commisisse et Incurrisse.

Item, producunt quoddam aliud Instrumentum publicum de Vidimus Sigillo Curiæ Lausannensis Sigillatum, per Oliverium Joly Notarium publicum Signatum, Datum quoad Litteras originales in eo mentionatas, die Secunda Mensis Septembris Anno Domini Millesimo tercentesimo quinquagesimo sexto, quod Incipit, Nos Officialis Curiæ Lausannensis, In quo Continentur pacta et Conventiones per Illustrissimum Dominum Comitem Sabaudiæ et Reverendum Dominum Episcopum, Venerabile /658/ Capitulum, et populum Ecclesiæ Lausannensis, Factæ de et Super Jurisdictione quam de præsenti Illustrissimus Dominus Noster Sabaudiæ Dux habet in Lausanna Cum multis Capitulis, Quæ Capitula postea fuerunt approbata per Serenissimum Dominum Fridericum Imperatorem Modernum, prout in Indulto Imperiali ipsius Domini Friderici in præsenti Causa parte actorum supplicantium producto mentio habetur expressa.

Item producunt Unum Instrumentum quod Incipit, Noverint Universi etc. Datum Die Mercurii ante festum Sancti Vincentii Anno Domini Millesimo quatercentesimo octogesimo primo, per Joannem Dangot Signatum, et Sigillo Curiæ officialatus Lausannensis Sigillatum, Continens Cridas factas in Lausanna parte Domini, Sine Consensu Civium, imo Contra placitum generale et Libertates Lausannæ.

Item, producunt quoddam aliud Instrumentum materiæ proxime dictæ et prout Supra incipiens et Sigillatum, Datum Die Veneris post festum sancti Martini hiemalis Anno quo supra, per Joannem Vullierii Signatum.

Item, producunt unum aliud Publicum Instrumentum, quod Incipit, In Nomine Domini, Amen, et per Joannem Bagnyon Subscriptum et Signatum, Datum Decima tertia Junii, Anno Domini Millesimo quatercentesimo Sexagesimo Nono, Continens in effectu deffensiones et pœnas factas et Impositas per præfatum Dominum Episcopum Lausannensem modernum Contra Libertates et franchesias Lausannæ.

Item quia secundum dictum placitum generale Dominus Episcopus Lausannensis Non potest seu debet /659/ Cudere Monetam sine Consensu trium Statuum, tamen hiis Contraveniendo et Contra faciendo præfatus Dominus Episcopus Modernus Lausannensis cudi fecit et facit Monetam sine Consensu dictorum trium Statuum Lausannæ, Ad quorum verificationem et probationem exhibent et producunt qui Supra, Unam Palpam de tribus quartis, et tres denarios de moneta Cussa in Lausanna sine Consensu quorum Supra, in qua Moneta ipsius Domini Episcopi arma Notorie Imprimuntur.

Item producunt quoddam aliud Instrumentum quod Incipit, Noverint universi, Signatum per Nycodum Monachi, de Anno Domini Millesimo quatercentesimo Octuagesimo Secundo Continens in effectu injurias Illatas et Impedimenta facta per Dominum Episcopum Nuncio Domini Castellani Melduni et suis sequacibus, dum et quando primæ Litteræ Cittatoriæ Sive Intimatoriæ Sibi apud Lucens fuerunt Intimatæ.

Item, producunt quoddam Instrumentum quod Incipit, In Nomine Domini, Amen, Anno Domini Millesimo quatercentesimo Octogesimo, et die penultima Mensis Maii, per Joannem Bagnyon Notarium publicum Signatum, Continens in effectu Juramentum per Magnificum Dominum Comitem Grueriæ Judicem de Billens pro Illustrissimo Domino Nostro Sabaudiæ Duce, Nobilibus, Civibus Lausannæ præstitum, et oppositionem Contra per Petrum De Cresto procuratorem fiscalem temporalem præfati Domini Episcopi Moderni, et ejus Nomine factam.

Item, producunt quemdam processum Coram Domino Baillivo Lausannensi agitatum ad Instantiam Petri de Cresto procuratoris fiscalis temporalis Contra Nobilem /660/ Bernardum Curnilliat ad Causam unius Banni Sexaginta Solidorum, Qui Bernardus Se dicebat Nobilem et Nobilem servitorem in propria Domo, Et sic se esse exemptum a Communi Lege quæ est Placitum generale in eodemque Contento Capitula, qui processus Incipit, Nos Petrus De Montefalcone, per Joannem Vallencheti Scribam Signatum.

Item, producunt quemdam processum Incipientem, Ego Ludovicus Besson etc. Signatum per Petrum Carrelliacti, qui Continet in effectu qualiter dictus Ludovicus Besson se ingessit officio Majoriæ Lustriaci, et Coram se assignari fecit Girardum Curtaz Syndicum Lustriaci, et inde Contra Justitiam illum detinuit et Incarceravit.

Item, producunt quoddam Instrumentum quod Incipit, Noverint universi etc. Datum Die Martis ante Festum decollationis Beati Joannis Baptistæ Anno Domini Millesimo quatercentesimo Octuagesimo primo, in effectu Continens protestationem factam per providum Janinum Loys Syndicum Lausannæ de et Super eo quod Joannes Banquetaz Vice Baillivus Lausannensis tenuit Curiam in Castro Ochiaci et Cremavit sive Combuxit Cadaver Joannis Huguet repositum in Dolio; Quod Instrumentum est receptum per Joannem Vuillerii, et Signatum sub Sigillo Officialatus Lausannensis.

Item, producunt quemdam processum ad Instantiam Procuratoris fiscalis temporalis Lausannæ Contra Nobilem Nycodum De Cossonay formatum qui se dixit exemptum a Banno, tamen fuit Impeditus Contra mentem Placiti Generalis, qui processus Incipit, Nos Antonius De Illens Ballivus Lausannæ, per Joannem Vallencheti /661/ tunc Scribam Signatum, Et hoc de tempore Domini Episcopi moderni.

Item, producunt Instrumentum Publicum per quod honorabiles Viri Magister Joannes Bagnyon Jurisperitus et Petrus Raverii Cives Lausannenses fuerunt et sunt electi et Constituti et deputati Syndici et Gubernatores Lausannæ per Joannem Perrodeti Consilii Lausannensis secretarium receptum et Signatum Joannes Bagnyon.

Visis postremo Supplicatione parte dictorum supplicantium Nobis porrecta et provisione de et Super facta et Concessa Super datione positionum præinsertarum supplicatis et cuilibet ipsorum et Copiæ earumdem expeditione ad majorem processus et Causæ hujusmodi Validationem et Corroborationem ampliorem etiam ad abundantem Cautelam unacum executionibus in dictorum Supplicatorum personas factis a tergo ipsarum descriptis, Quarum tenores sunt tales et Sequuntur.

Tenor Supplicationis.

Vobis Illustrissimo Principi Domino Nostro Sabaudiæ Duci humiliter exponitur pro parte Egregii Domini Vestri Procuratoris fiscalis, NecNon Communitatis Civium Incolarum ejusdem et habitatorum prædictæ Civitatis Lausannensis, Quod Cum de Anno præsenti et die Octava Mensis Junii fuerit decreta Citatio per Magnificum Chamberiaci residens Consilium ad Omnes et Singulos actus peremptorie et præcise Contra Reverendum Dominum Episcopum Lausannensem et ejus Officiarios occasione Certarum pœnarum fisco Vestro Commissarum /662/ et aliorum de quibus in actis Coram Consilio Magnifico Chamberiaci residente emanatis; Quarum Citatio emanata Sub data diei Octavæ Mensis Junii anni Octuagesimi Secundi, Cum Executionibus trinis a tergo dicti Citatorii insertis et in propriam personam Reverendi Domini Episcopi Lausannensis, atque Officiariorum Suorum executis, Et deinde, Nonobstantibus præmissis, Contumaces se reddiderunt præfati Reverendus Dominus Episcopus et ejus officiarii, positionibus in eadem Causa bina vice oblatis respondere recusaverunt, quantumcumque Super hoc debite fuissent Comminati; Quæ positiones secundum Juris dispositionem potuissent pro Confessis haberi attentis Comminationibus et Citatione legitime præcedentibus, Verum quia Constat et apparet de Majori Contumacia Rei respondere recusantis, tanto facilius jus dicere debens pœnas in verum Contumacem infligere debet, Supplicatur hoc ideo quod dignetur Illustrissima Dominatio vestra mandare Citari et Comminari peremptorie et præcise præfatum Reverendum Dominum Episcopum ejusque Officiarios ad respondendum legitime positionibus binis in Causa de qua Supplicatur, Contra eosdem productis, quorum omnium duplum a tergo presentium insertum siue annexatum unaCum Litteris ab Illustrissima Dominatione vestra emanandis inseratur, Comminatione adjecta quod in Casum in quem non Venerint, quod procedetur ad habitationem dictarum positionum pro Confessis, et ulterius ad Omnes et Singulos actus usque ad definitivam sententiam Inclusive, Illustrissimam Dominationem Vestram in præmissis humiliter Implorando. /663/

Tenor provisionis seu Mandati.

Consilium Illustrissimi Principis Domini Nostri Caroli Sabaudiæ etc. Ducis, Chamberiaci alias ordinarie, Nunc vero in Montemeliano residens, Dilectis Nostris Baillivo Vuaudi, Universisque et Singulis Ducalibus Officiariis mediatis et Immediatis super hoc requirendis Seu ipsorum Locatenentibus Mistralibus Servientibusque generalibus Sabaudiæ Ducatus, Salutem. Visis supplicatione præsentibus annexa necnon actis Litispendentiæ in ea mentionatis, positionibusque parte Suplicantium in eadem Causa productis die Vigesima tertia mensis proxime lapsi Iullii, et descriptis sub Cedula exordiente Ut Constat et apparet etc., necNon aliis positionibus descriptis sub cedula exordiente Addendo etc. eorumdem Supplicantium parte in ipsa lite oblatis sub memoriali Confecto die ultima dicti mensis Iulii, Comminationibusque et dilationibus ad ipsis respondendum parti Supplicatæ datis et factis, necnon copia positionum a tergo præsentium descripta, et omnium tenoribus Consideratis, Instante igitur dicta parte supplicante, Vobis et vestrum cuilibet Insolidum harum serie districte præcipimus et mandamus, et Sub poena Centum Librarum fortium pro quolibet, Quatenus Reverendo in Christo Patri Episcopo Lausannensi Consupplicato Ducali ex parte et Nostra intimetis, cui etiam Intimamus, ut ipse die decima Sexta Septembris apud Montemmelianum hora Curiarum nostrarum Sufficienter Compareat ad quamquidem diem etiam citetis Ioannem Banquetaz, Ludovicum Bessonis, Petrum de Cresto, Nycodum /664/ de Planchia, et Girardum Muriset, et cæteros officiarios præfati Reverendi Domini Episcopi equidem Consupplicatos Coram Nobis Montemeliano Sufficienter Comparituros, Et in Causa ipsa ad omnes et Singulos actus eiusdem usque ad diffinitivam Sententiam Inclusive Cum dicta parte Supplicante processuros, et procedendo positionibus prædictis debite Cum iuramento per Verbum, Credit Vel Non Credit, Singulariter Singulis earumdem responsuros, aut Iustam Causam opposituros peremptorie et præcise, Et Cum Comminatione quod si Non Comparuerint et dictis positionibus Non responderint, Seu Iustam Causam in adversum non opposuerint, in Causa ipsa procedemus et positiones ipsas pro Confessis Via juris habebimus. Datum in Montemeliano die ultima mensis Augusti Anno Domini millesimo quatercentesimo octuagesimo secundo. Per Consilium præsentibus Dominis Petro de Sancto Michaele Cancellario et Presidente Sabaudiæ, Salvardo Piocheti Iudice Sabaudiæ, Philippo Chevrerii, et Ioanne Lacterii ex Magistris Computorum.

Antonius Noyelli.

Tenor executionis.

Anno quo retro et die quarta Septembris Litteræ Dominicales ab alia parte descriptæ fuerunt Cum qua decet Reverentia receptæ per Nycodum Defonte servientem generalem et Nuncium Domini Castellani Melduni, deinde per eumdem executæ Contra et adversus Reverendum Dominum Episcopum Lausannensem personaliter apprehensum /665/ ante fores Castri sui de Lucens, sibi Intimando et alia faciendo prout in Iamdictis Litteris retro scriptis Legitur Contineri, et eidem demissa Copia ipsarum Litterarum, fuerunt hæædem Litteræ per eumdem Nicodum Nuncium et Servientem præfatum executæ Contra et adversus Ioannem Banquetaz, Ludovicum Bessonis, Petrum de Cresto, Nycodum de Planchia et Girardum Muriset, Supplicatos in dictis Supplicatione et Litteris Nominatos Omnes et Singulos personaliter apprehensos in Civitate Lausannæ, eosdem et quemlibet ipsorum citando et alia faciendo prout in Iamdictis Litteris describitur Eisdem et cuilibet ipsorum dimittendo Copias dictarum positionum ad extensum debite tabellionatas ipsarumque Supplicationis et Litterarum mentionatarum in Signum Veræ executionis prout Idem Nuncius et Serviens mihi Notario subsignato, eius mediante Iuramento Sic fecisse retulit.

Nycodus Monachi.

Visis demum dilationibus Multiplicibus ad respondendum dictis positionibus, dicendum et opponendum per supplicatos, necnon Comminationibus eisdem Supplicatis, parte supplicantium Instante, datis et factis ut in actis. — Visis finaliter iuris allegationibus ad partem Multiplicibus Sæpe dictorum Supplicantium parte Nobis traditis, Cæterisque omnibus aliis de Iure necessario videndis, præmaxime assignatione nostra ad ordinationem Nostram, Et Inde Ius et Sententiam diffinitivam audiendam, ad hanc diem Cadente, illam Insequentes, Nos memoratum Consilium pro Tribunali more Maiorum /666/ Nostrorum Sedentes, Deum et eius Sacros Scripturas præ oculis habentes, et nihil de Contingentibus in eisdem Omittentes, Sed servatis servandis Iuris Solemnitatibus in talibus opportunis, Christi Nomen invocando et Venerandæ Sanctæ Crucis signum faciendo, Dicentes In Nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti. Amen. Quoniam ex actis aperte dignoscitur plures fuisse factas Comminationes de respondendo positionibus dictorum Procuratoris fiscalis, Communitatis et hominum, quibus minime fuit paritum, Licet ultimo fuerint missæ et traditæ dictæ positiones præfatis Domino episcopo et Consortibus Sive Officiariis, Sic quod merito haberi debent pro Confessis; Igitur hiis et aliis iustis de Causis Nos moventibus et cujuslibet recte Iudicare debentis animum movere debentibus, absentia dictorum Supplicatorum quæ Dei repleatur præsentia Non obstante, hac Nostra ordinatione quam ferimus in hiis Scriptis Pronunciamus et ordinamus dictas positiones fore et esse pro Confessis habendas, et quas habemus pro Confessis; Et ulterius quia ex dictis productis Constat præfatum Dominum iurasse super sacratissimo Corpore Christi Servare Libertates et franchesias dictæ Civitati Lausannensi Concessas, etiam eius Consortes et Officiarii iuraverunt, de quorum et cuiuslibet ipsorum Contraventione et Inobservantia dictarum Libertatum et franchesiarum clarissime apparet tam ex dictis positionibus pro Confessis habitis quam privilegiis Imperialibus ac Instrumentis et Iuribus in Causa ipsa productis Hiis igitur et aliis iustis de Causis per hanc Nostram diffinitivam Sententiam quam in hiis ferimus Scriptis, pronunciamus et Sententiamus poenas declarari petitas fore declarandas, /667/ et quas declaramus ad dandum et Solvendum Supplicantibus respective summas et quantitates in Conclusione Libelli et petitionis mentionatas et petitas, Victam partem Victrici parti, prout partes ipsas privatas Concernit, In expensis in præsenti Causa Legitime factis eadem nostra Sententia Condemnantes, ipsasque ratione Contumaciæ Iubentes taxari, et quas, ut partium parcatur Laboribus et expensis, moderamine Nostro interveniente, Super hiis præhabito et recepto a Supranominatis Ioanne Walencheti et Donato Mornie procuratoribus et procuratorio nomine prædicto, debito Corporali Iuramento per ipsos et ipsorum quemlibet Super Sanctis Dei Evangeliis Coram Nobis Corporaliter tactis præstito, Dictos Supplicantes tantum et plus expendisse occasione hujusmodi Causæ et exposuisse quam ut Infra taxamus; Audita itaque relatione secretarii Nostri Subsignati cui illarum Visionem Commisimus, taxavimus et per præsentes taxamus, omnibus Inclusis, ad summam quatercentum quatuor florenorum et quatuor Denariorum grossorum per dictos Supplicatos dandorum et solvendorum. Quibus quidem ordinatione et diffinitiva sententia per nos ut præfertur Latis, et Lectis dicti Procuratores fiscalis et Supplicantium actorum easdem ordinationem et Sententiam diffinitivam tanquam iustas, Sanctas et æquas, in quantum potuerunt et debuerunt Laudaverunt Communiterque et divisim approbaverunt et rattifficaverunt ipsasque in Scriptis et debitam formam per Scribam et Secretarium Nostrum prædictum Subsignatum sub Sigillo Nostro in talibus solito redigi petierunt, quibus concessimus et per præsentes concedimus sub prædicto sigillo per dictum Nostrum subsignatum /668/ scribam et Secretarium Levandum et Grossandum in vim, robur et testimonium Omnium et Singulorum præmissorum ad opus et Interesse, cujus et quorum interest intererit et interesse poterit in futurum. Datæ, Latæ et Lectæ fuerunt hææ nostræ ordinatio et Sententia diffinitiva in Montemeliano in aula magna inferiori Iusta Claustrum Conventus Fratrum Prædicatorum ipsius Loci ubi iura partibus per Nos reddi sunt solita, anno et die Superius primo Loco descriptis. Per Consilium Præsentibus Dominis Petro de Sancto Michaele Cancellario et præsidente Sabaudiæ.

A. Noyelli.


XCV.

CHARLES DUC DE SAVOIE ACCORDE AUX GENS DE LAUSANNE LA MODÉRATION DES ÉMOLUMENTS DES SCEAUX DE LA COUR DE CHAMBÉRY.

Du 2 mai 1483.

(Archives de Lausanne. A. no 173, parchemin.)

Supplique des sindics et citoyens de Lausanne.

(Sine data.)

Illustrissimo inclitoque principi et domino nostro domino Carolo Sabaudie duci sacri Imperii vicario perpetuo necnon libertatum et franchisiarum ciuitatis castrorum /669/ villarum opidorum ei locorum sancte lausannensis Ecclesie et terre eiusdem cesarea auctoritate conseruatori. Pro parte totius communitatis et terre lausannensium predictarum Humiliter exponitur supplicando Quod cum ipsa communitas sindici et gubernatores dictorum locorum nomine eiusdem infractores infringentes siue infracturos presentes et futuros dictarum libertatum et franchisiarum coram vobis siue magnifficis vobiscum et Chamberiaci residentibus consiliis nomine quo supra conseruatorie fisco ducali siue imperiali adjuncto et instante in causam trahere conuenire et euocare ad suos excessus corrigendos condempnandosque ad mulctam siue penam Per serenissimos imperatores contra predictos infringentes inflictamque esse pro qualibet vice centum marcharum auri pro medietate fisco vestro et pro alia (altera) medietate communitati lausannensi applicandarum intendant et proponant Et ne ipsi supplicantes pro lege sigillorum scripturis et laboribus notariorum scribarum aduocatorum et procuratorum inuoluantur siue circunducantur quibus videtur esse satisfaciendum Pro causarum qualitatibus et quantitatibus et non laboribus sumptis et sumendis Supplicant humiliter et requirunt tam scripturarum quam sintentiarum in fauorem fisci et dicte communitatis latarum et ferendarum quecunque sigilla dicte communitati libere et sine costu dari remitti et expediri Cum illa potissimum fisci jura concernant Super quo jure fisci vberius possint compensari Et quod memorialia copie dictarum scripture allegationes cedulle Procuratorum comparitiones patrocinia diligentie et ceterorum sollicitationes /670/ ad instar aliarum causarum debeantur et persoluantur Et quod vbi predicta salaria erunt vberiora quod illud sit non ex debito sed gracia. Sed quia sintentie in forma redacte propter inserenda in eisdem equali non possunt reddi labore Supplicant vt supra ordinem poni Quod dictarum sintentiarum scriba et notarius Pro qualibet carta pergamenea de duobus scutis auri vltra alias copias minutas memorialia sibi debitas debeat contentari vel quod pars obtinens sintentiam certam quantitatem pro corpore dicte sintentie secundum numerum centenariorum marcharum auri dicto scribe soluere habeant et non vltra. Huius tamen moderationis vel ampliationis precium illustrissime domine vobis remittendo requirentes et supplicantes super premissis taliter prouideri quod via experiundi apperta judicia vestra libentius venerentur et affectent Et ipsis eminentius suffragetur. vestram illustrissimam celsitudinem humiliter implorando.

Lettres de Charles, duc de Savoie, annexées à la supplique qui précède.

Du 2 Mai 1483.

Carolus dux Sabaudie Chablaysii et Auguste sacri Romani Imperii princeps vicariusque perpetuus marchio in Ytalia Pedemontium princeps Nycieque Vercellarum dominus necnon libertatum et franchesiarum Ciuitatis castrorum villarum opidorum Ecclesie lausannensis /671/ et terre eiusdem cesarea auctoritate conseruator. Vniuersis modernis et posteris facimus manifestum. Quod nos supplicacioni benedilectorum nostrorum sindicorum et gubernatorum Communitatis et terre lausannensium presentibus subjuncte. Causis in ea expressis et aliis laude dignis respectibus annuentes. Ex nostra igitur sciencia Pro nobis et successoribus nostris volumus et declaramus Ac prefatis supplicantibus Pro se eorumque posteritate Humiliter et Cum gratiarum actione acceptantibus et recipientibus Concessimus concedimusque et largimur per presentes Quod ex nunc et imperpetuum ac totiens quotiens a modo in antea per ipsos supplicantes vel eorum predictam posteritatem suscitare continget aliquas causas et inde proferri diffinitiuas sentencias coram altero consiliorum nostrorum nobiscum et Chamberiaci residentium occasione penarum de quibus dicta reffert supplicatio Quod tunc et eo casu ipsi supplicantes eorumque predicta posteritas teneantur et debeant dare soluere et expedire exactoribus emolumentorum sigillorum cancellarie nostre et dictorum consiliorum seu alteri eorumdem cui spectabit pro singulis centum marchis auri de quibus tamen ibidem fit mentio duos florenos et secretariis siue scribis ipsarum causarum vnum florenum parui ponderis monete nostre Pro memorialibus vero copiis scripturis allegationibus cedulis procuratorum comparicionibus patrociniis et solicitacionibus juxta et secundum mentem et tenorem statutorum nostrorum. Et ad quicquid vltra premissa soluendum ipsos actare et conuenire presentibus prohibemus. Mandantes propterea cancellario Sabaudie necnon memoratis Consiliis Nobiscum /672/ et Chamberiaci Residentibus. Etiam secretariis et exactoribus emolumentorum sigillorum Cancellarie et consiliorum nostrorum predictorum presentibus et futuris ac ipsorum cuilibet quantum ad eum spectaverit. Sub pena quinquaginta marcharum argenti per quemlibet dictorum secretariorum et exactorum qui non paruerit committenda et fisco nostro applicanda Quatenus huiusmodi declarationem concessionem et litteras prefatis supplicantibus et eorum predicte posteritati teneant attendant et obseruent ac per quorum intererit teneri attendi et obseruari faciant illesas. In nulloque contraueniant vel opponant. Quibuscunque statutis contraditionibus et exceptionibus ac aliis forsitam in contrarium obicientibus et facientibus non obstantibus. Quibus quoad hec derogamus et derogatum esse volumus per presentes. Datas Chamberiaci die secunda mensis maii anno Domini millesimo quatercentesimo octuagesimo tercio.

Per dominum presentibus dominis Anthonio Championis cancellario Sabaudie. A. domino Myolani marescalo. Vrbano de Chiurone appostolico prothonotario. A. de Plozascho presidente. Michaele de Canalibus. Oldrado Cauanoxii. Laffranco de aduocatis deffendentibus. de Pectenatis aduocato fiscali. Ruffino de Muris financiarum generali. Iacobo Lamberti magistro requestarum et Alexandro Richardonis. I. (Iohanne) Sabaudie thesaurario.

A. Lar...

(Grand sceau pendant indéchiffrable.)


/673/

XCVI.

CHARLES, DUC DR SAVOIE, SUSPEND LA LEVÉE DES SUBSIDES IMPOSÉS PAR SES OFFICIERS SUR LES TERRES DE L’ÉVÊCHÉ DE LAUSANNE.

Du 5 Février et 16 Mars 1487.

(Archives de Lausanne. A. no 177.)

Karolus dux Sabaudie etc. Dilectis Philippo Allegreti consiliaro et receptori subsidiorum necnon bailliuo et procuratori Vuaudi Castellanisque Melduni Yuerduni Rote Rotondimontis Viuiaci de Cossonay Morgie Nyuiduni omnibusque et singulis aliis officiariis et commissariis nostris quibus spectabit et presentes peruenerint seu ipsorum locatenentibus salutem. Certis bonis considerationibus moti vobis et cuilibet vestrum insolidum quantum suo incombit officio districte precipimus et jubemus quatenus homines et juridiciabiles ciuitatis ac totius terre episcopatus lausannensis ad solutionem rate subsidii eis nouissime imposite conjunctim vel diuisim vsque aliud a nobis habueritis in mandatis compellere aut alias eos in personis vel bonis propterea molestare differatis nam sic ad requisitionem magnifici fidelis consanguinei et cambellani nostri sincere dilecti Ludouici comitis Gruerie Proinde factam duximus concedendum /674/ litteris et mandatis in contrarium concessis et disponentibus non obstantibus quibuscunque. Datum in Largniasco die quinta februarii millesimo quatercentesimo octogesimo septimo Reddantur littere portitori.

Bocherii.

Per dominum presentibus dominis Petro Anthonio Championis episcopo Montis regalis Sabaudie cancellario, Ludouico comite Challandi, Ludouico de Talliandis armorum capitaneo, Claudio de Marcossey magistro hospicii et A. de Montheolo

Rauoyre.

(Sceau en cire rouge.)

Vniuersis et singulis fiat manifestum Quod die subscripta comparuit in villa huius Chamberiaci scilicet in camera computorum illustrissimi domini nostri domini Caroli Sabaudie ducis Petrus Chouz ciuis Lausanne Qui litteras dominicales retroscriptas parte nobilium sindicorum hominum et communitatis dicte ciuitatis lausannensis nobili et egregio Philippo Allegreti clauario dicte camere computorum et thesaurario ac receptori subsidiorum Sabaudie presentauit et realiter exhibuit requirendo illas in singulis suis punctis obseruare Et idem dominus thesaurarius et receptor ipsis litteris reuerenter visis et perlectis humiliter paratum se /675/ obtulit et obfert posset serius obedire mandatis De hisque precepit fieri per me ducalem secretarium subsignatum litteram testimonialem quam eidem Petro Chouz poscenti concessi datam Chamberiaci die sexdecima martii millesimo quatercentesimo octogesimo septimo.

Ita fuit

Carra, cum parapho.


XCVII.

FORMULE DE MONITOIRE CONTRE LES VERS ET AUTRES ANIMAUX NUISIBLES.

Circa annum 1509.

(Tiré d’un registre de la cour de l’officialité de Lausanne.)

Monitorium contra vermes seu alia animalia bruta.

Officialis... etc. Curatis vniuersis, etc. Nobis ex parte N. procuratoris in hac parte totius communitatis et villagii N. Reuerenter expositum extitit querelose atque Intimatum Quod deo permittente aut forsan peccatis humanis exigentibus In pluribus et diuersis locis campis pratis possessionibus et terris territoriorum locorum et villarum predictorum tot et tanta animalia bruta vulgariter dicta et nuncupata vermes seu bruti In tanta multitudine Irruerunt et apparent In et super fructibus prediorum, locorum et territoriorum quod nec vi humana /676/ nec quauis alia arte vel Ingenio quomodolibet moueri seu etiam ab eisdem locis terris pratis et possessionibus ac arboribus eorumdem unquam segregari putatur Que animalia ... Nisi deus aduertat Ipsa loca prata terras et possessiones ac Ipsarum fructus vnde genus humanum et animalia ad vsum humanum conuenientia viuere et sustentari debent a certo tempore citra vastauerunt vastantque et annichillant comedentque annichillabunt et de facto grauius vastabunt et annichillabunt Nisi vt prefertur In hoc diuina dei prouidentia opponetur Quare nobis supplicauit Indempnitatibus quantum cum deo possumus prouidere et obuiare vobis propterea omnibus et singulis ut In virtute sancte dei obedientie exorcizetis et moneatis huius modi animalia bruta vulgo dicta vermes seu brutas dictis pratis terris campis et possessionibus ac Ipsorum fructibus Nocuos et nocentes Que seu quos nos exorcizamus In hiis scriptis et monemus vt ipsi in virtute sancte dei obedientie et In nomine eiusdem dei nostri Jesu christi a dictis locis pratis terris et possessionibus Recedant atque indilate Remoueant vt ad loca in quibus generi humano nec animalibus suis nocere nequeant se transferant nec a modo in dictis locis vnquam accedere seu nocere audeant vel presumant Alioquin ad actorem sententiam et maledictionem contra eos seu ea concedemus Et si forte quis pro dictis animalibus brutis vulgariter dictis vermes seu brutis huiusmodi nostro mandato opponere voluerit Ipsum citetis et assignetis coram nobis Lausanne ... die N. et omnesque alios et singulos se huic nostro mandato opponere volentes suarum oppositionum causas proposituros et allegaturos Necnon visuros et audituros Ipsis vermibus /677/ seu brutis de curatore seu deffensore ad huiusmodi causam per nos prouideri Et ad suscipiendum quecunque mandata siue proceta Iuridica Intimantes omnibus et singulis quibus Interest et Interesse potest quod et quis se ad hec opposuerit siue non nos in premissis procedemus et procedere curabimus ad Remedia opportuna et ueriora quantum cum deo possumus et poterimus Et Insuper Inhibemus et vos quoque super nostri parte Inhibeatis eisdem brutis seu vermibus sub excommunicationis et aliis Iuris penis ne vlterius et pendente huiusmodi nostre citationis termino et causa coram nobis Indecisa aliquid innouare in predictis terris campis arboribus et possessionibus et eorum fructibus seu vastare aut deuorare nequeant seu presumant quod si secus factum fuerit se nouerint In dictas sententias excommunicationis Incidisse et Incurrisse. Datum Lausanne die N ... etc.


XCVIII.

FORMULE DE RELATION POUR L’EXAMEN DES TÉMOINS.

Circa annum 1509.

(Tirée d’un registre de la cour de l’officialité de Lausanne.)

Relatio fienda per commissarium qui testes examinavit.

Vobis venerabili et circonspecto viro magne auctoritatis et scientie domino officiali curie Lausan. N. clericus curie vestre Iuratus Reuerentie et honoris promptam /678/ exhibitionem cum dominatio vestra suis patentibus litteris michi commiserit constitutos testes parte N. In quadam causa coram eadem dominatione vestra mota et vertente Inter predictum N. actorem ex vna et N. Reum partibus ex altera Ad probationem quorumdam ipsius N. actoris articlorum exordentium in eorum preambulo Articlos eorum producionem et compulsionem tam propter loci distantiam quam viarum discrimina Reciperem. Et super dictis articlis singulariter singulis ac secrete et dilligenter suo et cuiuslibet Ipsorum primo Iuramento examinarem et Interrogarem et alias sic et prout In dictis litteris commissionis contineri videtur. Idcirco nouerit prelibata dominatio vestra nostre commissionis huiusmodi michi facte vigore ad locum subscriptum videlicet N. transtulisse et In vbi scilicet dicto N. (tales in compulsorio et processu constitutos nominatos) Super dictis articlis Ipsius N. actoris parte productis eisdem testibus supra proxime nominatos et cuilibet Ipsorum pre lectis et distincte lingua vulgari declaratis et per ipsos vt asseruerunt Intellectis examinasse unum seorsum et alios singulariter et secrete prestito per quemlibet Ipsorum propriis in manibus meis Iuramento ad sancta dei euangelia de dicendo puram meram et simplicem veritatem quam sciuerint viderint audiuerint et nouerint Et Ipsorum quilibet sciuerint nouerint et audiuerint de contentis in articlis prementionatis partialitate pretio odio timore amore fauore et quauis alia partialitate siue sinistra Inclinatione Reiectis Quiquidem testes et quilibet Ipsorum aduisati de penis falsi testamenti ostendendo eisdem qualiter testis falcidicus tribus personis est obnoxius scilicet deo cuius presentiam contempnit /679/ Iudici cuius conscientiam fallit et parti quam testimonio falso ledit dixerunt et deposuerunt videlicet quilibet ipsorum prout Inferius describitur Et quum N. Reus fuit citatus In N. ad singulos dies et horas Iuridicos Ipsum testem Iurare visurus dicta testium. Et primo.

On trouve dans cette formule les principaux caractères de la procédure écrite, telle qu’elle a prévalu plus tard dans le pays. Les témoins sont entendus en particulier et en secret, mais ils sont assermentés en présence de l’accusé. C’est un exemple des nombreux emprunts qui ont été faits à la jurisprudence canonique.


XCIX.

BULLE D’INVESTITURE DE L’EMPEREUR MAXIMILIEN EN FAVEUR D’AYMON DE MONTFAUCON, ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Du 2 Décembre 1510.

(Vidimus du 15 septembre 1531.)

(Archives cantonales, Lausanne, no 3154, parchemin.)

IN NOMINE DOMINI AMEN. Nos officialis Curie Lausannensis vniuersis et singulis Notum fieri volumus atque manifestum Quod hodie date presentium nobis pro parte Reuerendissimi In Christo patris et domini Sebastiani de Montefalcone Dei et apostollice sedis gratia lausannensis episcopi sacrique romani Imperii principis exhibitum fuit quoddam Instrumentum pargamineum Inferius Insertum sigillo aquille more serenissimorum /680/ dominorum Imperatorum sigillatum non rasum non cancellatum non viciatam nec In aliqua sui parte suspectum sed omni vicio et suspitione carens quod vnacum secretario curie nostre subsignato In presentia testium Inferius nominatorum vidimus legimus et palpavimus Cuiusquidem Instrumenti tenor sequitur et est talis.

MAXIMILIANUS diuina fauente clementia romanorum Imperator augustus, Germanie ac Hungarie Dalmacie Croatie etc. Rex, archidux Austrie, dux Burgundie Lottaringie Brabancie Stirie Carniole Lunburgie Lucemburgie et Geldrie, lantgrauius Alsacie princeps Sueuie palatinus In Habsburg et Hannouie princeps et comes Burgundie Flandrie Tyrolis Goricie Artesii Holandie Selandie Ferretis Kiburgii Namurcii et Dusburgii, marchio sacri romani Imperii super Anasum et Burgonie, dominus Frisie Marchie selauonice Portus Naoms et Salmarum, ad perpetuam rei memoriam tenore presentium notum facimus vniuersis, etsi regie dignitatis benignitas vniuersorum fidelium quos Imperii sacri amplitudo complectitur felicibus profectibus gratis comodis et speratis augmentis fauorabiliter dignatur Intendere ad Illorum tamem comoda et amplitudines diligentiori promptiorique studio Inclinari consueuit quorum fides bene merita prompteque deuotionis Integritas continuis temporibus antecedunt, Idcirco cum ad nostre maiestatis presentiam accesserit venerabilis Aymo de Montefalcone episcopus lausannensis princeps et deuotus noster dilectus nobisque quam humillime applicauerit vt eundem de ciuitate et villa Lausanna ac vicariatu et territorio eiusdem Iurisditionibusque dominiis castris castellis oppidis villis aliisque locis quibuscumque a nobis et sacro /681/ romano Imperio In feudum dependentibus ac etiam hominibus homagiis feudis eiusdem et ecclesie sue prefate lausannensis Inuestire atque regalia siue feuda concedere et priuilegia libertates Immunitates largitiones Insignia honores preeminentias dignitates regalia Iurisditiones facultates omnesque et singulas litteras per diue recordationis romanorum Imperatores reges predecessores nostros ac allios quosuis eidem ecclesie lausannensi seu antistitibus eiusdem concessas et concessa approbare ratifficare auctorisare confirmare et de novo vbi et quathenus opus sit concedere, necnon quascumque litteras et mandata quecunque per prefatos predecessores nostros romanorum Imperatores et reges ac alios quosuis etiam auctoritate Imperiali fungentes contra Iurisditiones preheminencias franchesias libertates et obseruantias ecclesie lausannensis iamdicte et episcoporum eiusdem forte etiam concessas et concessa reuocare anullare et anihilare Cesarea auctoritate fauorabilius dignaremur, Nos considerantes Inconcusse fidei constanciam et sincere deuotionis affectum gratissima etiam obsequia quibus prefatus Aymo episcopus lausannensis et fidelis princeps noster dilectus ac sui In dicto episcopatu predeccessores nos et sacrum Imperium feruentibus honore affecerunt et Ipse et successores sui Infuturum honorare poterunt et debebunt, ydeo animo deliberato non per errorem aut Improuide sed sano et maturo principum comitum et baronum et procerum nostrorum accedente consilio ex nostra certa scientia et de cesaree potestatis plenitudine accepto ab eodem Aymone fidelitatis subiectione et obedientie Iuramento debito et consueto regalia necnon temporalia scilicet feudum dicte sue /682/ lausannensis ecclesie vnacum villa lausannensi Iurisditionibusque dominiis castris castellis oppidis villis hominibus homagiis mero et mixto Imperio et exercitio Iurisditionis temporalis et vicariatu ciuitatis et territorii lausannensium etiam cum vniuersis eiusdem pertinenciis necnon quibuscumque suis Iuribus honoribus priuilegiis franchesiis libertatibus Immunitatibus largitionibus dignitatibus consuetudinibus obseruanciis et pertinenciis sicut bone memorie sui predeccessores episcopi lausannenses hactenus possederunt et a diuis romanorum Imperatoribus et regibus predeccessoribus nostris In feudum tenuerunt, Que omnia et singula prenominatim hic expressis et singulatim specifficatis ex predicta nostra scientia et potestatis plenitudine haberi volumus contulimus et tenore presentium conferimus ac Ipsum Aymonem de eisdem omnibus et singulis Inuestiuimus et tenore presentium liberaliter Inuestimus dictasque omnes et singulas gratias Iura libertates priuilegia honores antiquas consuetudines Immunitates Insignia preheminentias dignitates franchisias regalia obseruantias Iurisditiones facultates omnesque et singulas Litteras cesareas et regias per nunquam delende memorie predeccessores nostros romanorum Imperatores et reges eidem lausannensi ecclesie et antistibus eiusdem datas et data concessas et concessa In omnibus suis tenoribus sentenciis punctis et clausulis de verbo ad verbum prout scripta sunt et Iacent acsi tenores Ipsorum presentibus fuerint Inserti etiam si de Iure vel consuetudine specialis mentio fieri deberet ex dictis scientia et potestatis plenitudine confirmamus ratifficamus auctorisamus et approbamus roborisque firmitatem perpetuo obtinere volumus /683/ et decernimus, Immo quathenus opus est denuo concedimus omnesque et singulas litteras ac mandata quecumque cuiusuis speciei vel tenoris existant quouis motu vel quauis certa sciencia a nobis vel predictis Dicte memorie predeccessoribus nostris contra predictas Iurisditiones priuilegia gratias Iura libertates honores antiquas consuetudines et maxime vicariatum Lausanne que omnia etiam hic habeantur pro expressis et specifficatis emanatis et emanata concessasque et concessa harum serie ex eisdem sciencia et plenitudine potestatis cassamus Irritamus et anihillamus cassa Irrita et anihillata ab inde esse volumus et decernimus, Renunciauimus et tenore presentium renunciamus omni Iuri actioni exceptioni cuius causa regalia Iurisditiones vicariatum et allia predicta cum suis attinenciis et pertinenciis In toto vel In parte nobis et Imperio sacro ratione cuiuscumque Ingratitudinis culpe seu cause propter quas ad nos et Imperium sacrum fuissent deuoluti et deuoluta dictasque Ingratitudines et culpas remittentes huiusmodique Ius ad nos siue sacrum romanum Imperium forte devolutum In feudum vt predicitur eidem Aymoni et ecclesie sue Lausanne predicte concedimus per presentes non obstantibus In premissis aliquibus legibus statutis municipalibus consuetudinibus aut alliis auxilliis generalibus vel specialibus quibus posset premissis quomodolibet obuiari Illis enim omnibus Inquantum premissis obsistant De certa nostra sciencia et de cesaree potestatis plenitudine totaliter expresse derrogamus Supplentes nichillominus de potestatis nostre plenitudine et ex certa nostra scientia omnem defectum si quis In premissis ex obscuritate verborum vel sententiarum ambiguitate /684/ oriretur, Decernentes et hoc Imperiali statuentes edicto ea omnia et singula perpetui roboris obtinere firmitatem Mandamus vniuersis et singulis principibus ecclesiasticis et secularibus ducibus marchionibus comitibus baronibus nobilibus militibus clientibus vassallis officialibus ceterisque terrarum ciuitatum et locorum dicti episcopatus et ecclesie lausannensium subdictis nostris et Imperii sacri fidelibus dilectis quathenus eidem Aymoni de Montefalcone episcopo lausannensi tanquam vero ordinario et legitimo suo domino In omnibus et singulis tam In Iudiciis quam aliis Iurisditionem episcopalem concernentibus reuerenter firmiter et debite parere et obedire debeant ac Intendere difficultate et Impedimento quibuslibet proculmotis litterasque nostras Inuestiture confirmationis ratifficationis Innouationis concessionis annullationis Irritacionis renunciationis remissionis Decreti et statuti litteras obseruent In singulis suis punctis et passibus ac per quosuis faciant Inconcusse obseruari et In nullo contraueniant quomodolibet vel opponant harum testimonio litterarum sigilli nostri appensione munitarum, Datum In oppido nostro Brisacho Die secunda mensis Decembris Anno Domini millesimo quingentesimo Decimo regnorum nostrorum Romani vigesimo quinto et Hungarie vigesimo primo.

Quoquidem Instrumento per nos cum scriba nostro viso et lecto pro parte prefati Reuerendissimi domini episcopi fuimus requisiti quathenus de Ipso Instrumento litteras transumti et de vidimus decernere et concedere dignaremur Et nos officialis prefatus de Ipso Instrumento superius Inserto litteras Iudiciales et testimoniales siue /685/ auctencticum Instrumentum transumti et de vidimus duximus concedendas et tenore presentium concedimus quibus auctoritatem nostram pariter et decretum Interponimus Datum sub sigillo curie nostre et signeto scribe eiusdem curie die quindecima mensis septembris, Anno Domini millesimo quingentesimo trigesimo primo, Presentibus Ibidem venerabili viro domino Petro Bochardi cappellano Lausanne discretis viris Hugone Vuangnyerrez et Guidone Gigniliatti ciuibus et notariis Lausanne testibus ad premissa vocatis et rogatis

Johannes Gigniliatti.

Landricus de Montefalcone officialis.

(Le sceau pendant.)


/686/

c.

RECOGNOISSANCE GÉNÉRALE DES CITOYENS, BOURGEOIS ET HABITANS DE LA VILLE ET COMMUNAUTÉ DE LAUSANNE, ET DE TOUS LES SUBIECTS DES TERRES DE L’ÉGLISE DE LAUSANNE, FAICTE AU SEIGNEUR ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Du 10 Octobre 1518 1.

(Archives cantonales, Lausanne, no 3222.)

AU NOM DE DIEU, AMEN.

L’an prins à la natiuité de nostre Seigneur Mil cinq cens dixhuict, Indiction sixieme, et le dixieme iour du mois d’Octobre, qui fut le Dimanche apres la feste de Sainct François, fut faict et passé le present Instrument publiq; Par la teneur duquel soit notoire et manifeste à tous, Que comme ainsi soit que par cydeuant il y eust eu plusieurs differents entre feu d’honnorable memoire reuerend Seigneur Monseigneur Ayme de Montfaulcon Euesque et Prince de Lausanne, d’vne part. Et nobles et egreges personnages Maistre Benoict Raverj, François Gemel, Claude de Praroman, Claude Croserens, Estienne /687/ du Flon, Louys Seigneur, Jehan Floret, Claude Goumoëns, et Claude Corson, autrement dict Martin, tant en leur nom que de la Communauté de Lausanne, d’autre part. Sur ce que lesdicts citoyens aux noms predicts auoyent establi vn herault, assçauoir ledict Claude Corson, portant sur sa poictrine ou espaules l’escusson des armoiries de ladicte Communauté, scauoir est de rouge et de blanc, peinct et pourtraict à la maniere et coustume des Princes. Lequel establissement auoit esté faict et dressé contre l’authorité dudict reuerend Seigneur et de son Eglise. Et sur ce que lesdicts citoyens aux noms predicts ou autrement auoyent erigé certains colliers attachez à la muraille de l’entrée de la maison de ladicte Communauté, et aussi quelques ceps, et auoyent faict vne certaine collecte ou iect sans la licence de leur predict Seigneur. Ce qu’il ne leur auroit esté loisible de faire contre l’authorité de leurdict Seigneur, veu que telles choses semblent concerner les actes de Jurisdiction, laquelle toutesfois lesdicts citoyens et bourgeois n’auoyent pas. Item sur plusieurs autres articles et excez par lesdicts citoyens aux noms susdicts ou autrement commis et perpetrez contre leur prenommé Seigneur et contre sa Jurisdiction et authorité. Pour desquelles choses auoir reparation et reintegration, et pour leur faire garder le serment de preseruer les droicts de son Eglise de Lausanne, Le prenommé tresreuerend Seigneur les auroit tirés en cause par authorité Apostolique par deuant le reuerend Seigneur Amblard Guetj Abbé de Filly Juge Apostolique, par deuant lequel la chose auoit esté certain temps debatuë et plaidoyée, et puis apres en auroit esté appellé dudict /688/ Juge au siege Apostolique par lesdicts citoyens, Et la cause d’appellation auroit esté commise à reuerend Seigneur Antoine Morelli Chanoine et Chantre de Sion, par deuant lequel aussi la chose auroit esté appellée de la part du predict reuerend Seigneur à la Cour de Rome, en laquelle apres auoir gardé les termes requis a esté donnée sentence en faueur du prenommé Seigneur Euesque contre lesdicts citoyens aux noms predicts ou autrement. Apres laquelle sentence ainsi obtenuë le predict reuerend Seigneur Ayme deceda de ce monde par le vouloir de Dieu. En la place duquel auroit succedé par la faueur et clemence diuine reuerend Seigneur et Pere en Christ, Monseigneur Sebastien de Montfaulcon, lesdicts differents n’estans encores assoupis.

Et seroit aduenu qu’apres que ledict reuerend Seigneur Sebastien eut prins possession de son Euesché, le tresillustre Seigneur Charles Duc de Sauoye allant par deuers les Magnifiques Seigneurs de Suisse auroit passé par ceste cité de Lausanne, ou ayant entendu les differents d’entre ceux que dessus, assauoir le prenommé reuerend Seigneur Euesque de Lausanne et ses subiects, les exhorta et feit exhorter comme vn bon prince, à ce qu’ils assoupissent et meissent fin à tels differents, et les changeassent en accord de bonne paix, et feissent vn compromis de se tenir à ce qu’il en feroit. A l’occasion desquelles exhortations ledict reuerend Seigneur Sebastien croyant qu’vn tel compromis et prononciation se debuoit faire en sa faueur et de son Eglise, comme on luy donnoit à entendre et promettoit-on de la part dudict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye, Par crainte aussi des menaces qu’on luy faisoit à tout propos s’il ne /689/ se soumettoit à l’arbitrage dudict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye, Iceluy reuerend Seigneur Sebastien et sesdicts subiects promirent par ensemble de se tenir à la prononciation que feroit desdicts differents qui estoyent entr’eux ledict tresillustre Seigneur Charles Duc de Sauoye comme leur arbitre et procurateur amiable de paix, ainsi que de tel compromis (sans que toutesfois il soit approuué) il se peut conster, lequel est produict cy apres quand il est faict mention de la prononciation. Il commence ainsi, Au nom de Dieu , etc. Signé par spectable Monsieur Jehan Vuilliet Secretaire ducal soubs la datte dudict compromis au dixieme iour du mois de Nouembre L’an Mil cinq cens dix sept. Lequel compromis ayant esté faict le susdict tresillustre Seigneur Duc seroit allé par deuers lesdicts Magnifiques Seigneurs de Suisse, Et retournant de deuers eux seroit venu en ceste cité de Lausanne et auroit faict sa prononciation et arbitrage touchant lesdicts differents, comme il peut conster de ladicte prononciation qui commence: Au nom de Dieu, etc. Receuë par celuy que dessus, en date du quatrieme iour du mois de Decembre, an susdict. Et icelle prononciation estant faicte ledict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye se seroit retiré de ceste cité sans que le prenommé reuerend Seigneur de Montfaulcon Euesque de Lausanne sceust rien ni fust informé de la teneur et substance de la dicte prononciation, ou pour le moins de plusieurs poincts adioustez en icelle. Finalement apres ledict depart l’instrument du compromis et prononciation auroit esté monstré au tresreuerend Seigneur de Lausanne et à ses citoyens et subiects /690/ par reuerend Seigneur Eustache Chappuis Official de Geneue et spectable Monsieur Pierre de Beaufort Baillif de Vaud, deputez (comme on asseure) de la part du susdict tresillustre Seigneur Duc; et puis apres auroit esté leu tant au predict reuerend Seigneur de Lausanne qu’à sesdicts subiects. Lequel Instrument estant ainsi leu, puis retiré et remporté par lesdicts deputez de la part du tresillustre Seigneur Duc, Le prenommé Seigneur de Lausanne apperceut et entendit que tel compromis et prononciation en plusieurs poincts et passages cy apres declairez faisoit directement contre l’authorité et Jurisdiction d’iceluy Seigneur de Lausanne, et contre les libertez de sesdicts citoyens et subiects.

Semblablement il seroit venu à certaine notice au predict reuerend Seigneur de Lausanne outre les choses predictes, que les Conseillers et Conseil general de sa cité de Lausanne auoyent faicte quelque recognoissance au tresillustre Seigneur Duc de Sauoye sans le consentement sceu et volonté de leur predict Seigneur, par laquelle entre autres choses (ainsi comme on afferme) ils ont recognu que ledict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye seroit et estoit Vicaire de l’Empire en ceste cité de Lausanne, et leur souuerain Seigneur, et ont promis de luy seruir en guerre, Et ont faict telles autres choses, comme on dit estre contenu en la recognoissance par eux faicte (sans qu’il l’eust approuuée) receuë et signée par Pierre Vuavre notaire de Lausanne, en date du (cinquième) iour du mois (de décembre) L’an de nostre Seigneur Mil cinq cens dixsept.

Iceluy donc reuerend Seigneur de Lausanne cognoissant /691/ que telle recognoissance tendoit aussi directement contre l’authorité, Jurisdiction et priuileges de son Eglise et Euesché, et aussi contre les libertez et franchises de sesdicts subiects et de toutes les autres terres subiectes à l’Eglise de Lausanne, Asscauoir d’Avenche, de Lustry, de la Vaud, de Sainct Saphorin, Lucens, Buloz, Villarsel, La Roche, Albevue, et du ressort de tous les villages du Balliage de Lausanne. Iceux aussi entendans que telle prononciation et recognoissance auoyent esté faictes contre l’authorité de leur Seigneur et contre leurs propres libertez sans qu’ils y fussent appellez ni ouys, ains du tout negligez, Pource que combien que la cité de Lausanne soit le chef des autres terres de l’Eglise de Lausanne, A ceste occasion quand le chef est malade les autres membres le sont aussi, A ces causes par plusieurs et reiterées fois ils ont faict instance enuers ledict tresreuerend Sieur Euesque leur Seigneur et Prince, Entant qu’il procederoit à la reuocation et annullation de toutes les choses qui faisoyent contre l’authorité dudict leur Seigneur et leurs libertez, et s’employeroit pour les amender en mieux. S’Offrans comme bons et fideles subiects à luy donner secours et faueur de toute leur force et pouuoir comme à leur vray et souuerain Seigneur.

Pour ces causes le prenommé reuerend Seigneur Sebastien, à fin d’obtenir telle reuocation et annullation, et maintenir les droicts, authoritez et preeminences de son Eglise et les libertez de ses subiects, apres plusieurs sollicitations et journées associées faictes et tenues pour cest affaire, ayans esté deputez ambassadeurs par le venerable Chapitre de Lausanne tant enuers le susdict tresillustre /692/ Seigneur Duc de Sauoye, que vers les Magnifiques Seigneurs des trois villes Berne, Fribourg, et Soleurre. Ce qui ne fut faict sans grands despens, labeurs et poursuites. Il estima qu’il falloit assembler les trois Estats de son Eglise et de ses terres, Lesquels il feit assembler et assembla Vendredy dernier en la Sale Episcopale, et ce tant par ses lettres et mandements que par voix de crie. Assçauoir premierement les reuerends et venerables Seigneurs Chanoines et Chapitre de Lausanne avec le Clergé, Et ce pour le premier Estat. Item les nobles et Conseillers de Lausanne, et les autres gentilzhommes des terres de son Eglise, pour le second Estat. Item les citoyens, bourgeois, habitans, et toute la Communauté de Lausanne, auec le ressort de son Bailliage, ensemble les bourgeois et habitans de toutes les terres et villes de ladicte Eglise de Lausanne, pour le tiers Estat.

Lesquels Estats estans ainsi conuoquez, Comparurent en ladicte sale de la maison Episcopale.

Pour le premier Estat, Reuerends et venerables Seigneurs Jehan de Saluces Docteur en Decrets Thresorier, François de la Faverge Chantre, Baptiste de Aycardis Docteur és Droicts, Guillaume de Montdragon Protonotaire du siege Apostolique, François de Lustry Professeur és Droicts, François du Verney Celerier, Amblard de Gertaux Protonotaire, Pierre Perrin, Jehan Musard, Laurent Cinquensal, Chanoines de Lausanne, au nom de tout le Chapitre, Puis venerables Seigneurs Claude Denysat, Guillaume Perrier, Antoine Ferranche, Henri Sappentis, Louys Burnet et Louys Bourgeois, /693/ Chappelains habituez, au nom de tout le Clergé de ladicte Eglise de Lausanne.

Et pour le second Estat, nobles hommes Maistre Benoict Raverj Docteur en medecine, Claude de Praroman, François de Prez, spectable Monsieur Girard Grand Docteur és Droicts, François de Galleraz, Jehan Louys de Versoney, Janin Louys Maistre des monnoyes, bourgeois et citoyens de Lausanne, Et nobles Jehan Majoris Major de Lustry, Barthelemi de Prez Seigneur de Corselles, Jehan et Claude Muriset, Rodolph Chalon de Cully, George Maillardo de Grandvaux.

Item pour le tiers Estat, honnorables hommes Claude Planellet notaire, Jehan Guichard potier Gouuerneurs et Syndiques de la Communauté de Lausanne, Jehan Bouerat, Jehan de Leyraz, Claude Fontannaz et Nicod Jaquier Banderets de Lausanne, Claude Croserens, Estienne du Flon, Pierre Rusty, Guillaume de Lalex, Maistre Benoist Curnillon, Claude Goumoëns, Guillaume Rauanel Conseillers de la Communauté, auec toute la Communauté ou la meilleure et plus grande partie de ladicte Communauté et cité de Lausanne. Pierre Crosel, Jaquet Tornier Gouuerneurs de Lustry au nom de la paroisse de Lustry. Ayme Sordet notaire de Cully, Guillaume Myschoz, Jehan Pinjard d’Espesses, Antoine de Grandvaux et Jaques Meigroz grand Gouuerneur, et ce au nom de toute la paroisse de Villette. Honnorables hommes Antoine Philippon du Montellier, Rolet Bon et Guillaume Cheualier de Sainct Saphorin, Claude Blanc, Louys Bugnion de Cheysbres, Pierre Chavaroz, Pierre Testu de Riue, au nom de toute la paroisse de Sainct Saphorin et de la Chastelainie /694/ de Glerole. Antoine Perrin Banderet et Claude Gignilliat au nom de toute la Communauté d’Avenche. André Nicod et Jaques Trolliet au nom de toute la Chastellainie de Lucens. Pierre Muratel et Claude Tissot au nom de toute la Communauté de Villarsel. Pierre de Marsens Banderet au nom de toute la Communauté et Chastellainie de Buloz ... preud’hommes assistans au nom

de toute la Chastellainie de La Roche et Albevue. Hugonin Domenjoz et Girard Diserens au nom du village de Pully, Martin Corbat, Jehan du Bugnion et Jehan Baucion au nom du village de Belmont, Jehan Forney de Regnens, Pierre Coquerel d’Escublens, Pierre Forestay de Sainct Sulpy, Pierre Baucion de Prilly, Estienne Generoz de Jouxtens, Guillaume du Bussy de Cressy, Claude du Clod et Nicod Cueret du Villard saincte croix, Jehan Pache et Guillaume Barbaz d’Espalinjoz, Aymonet des Pales du Mont, Pierre de Mievillaz de Romanel, Jehan Chenaux de Riue d’Ochy, Claude Vuillaux de Morrens, Claude et Jaques Vaney de Cugy.

Tous subiects dudict tresreuerend Seigneur Euesque et de son Eglise de Lausanne, et plusieurs autres appellez, assemblez et deputez specialement et generalement pour tenir et celebrer lesdicts trois Estats en presence des Magnifiques Seigneurs Gaspard de Melunes Cheualier Ambassadeur enuoyé de la part des Magnifiques Seigneurs de Berne, Pierre Faulcon Cheualier Aduoyer deputé pour Ambassade de la part des Magnifiques Seigneurs de Fribourg, et noble Nicolas Hosibert Boursier Ambassadeur de la part des Magnifiques Seigneurs de Soleurre, Lesquels auoyent esté deputez tant pour procurer /695/ la paix, concorde et vnion, qu’aussi pour leurs propres interests, puis qu’ils sont enfans spirituels et vrays defenseurs et protecteurs de la saincte Eglise de Lausanne et du prenommé leur Prelat és choses spirituelles, A celle fin que ladicte Eglise et le Prelat d’icelle soyent preseruez en leurs droicts priuileges et authoritez. Ce qui ne se peut commodément faire sans vne bonne paix et tranquillité entre le susdict tresreuerend Seigneur de Lausanne et ses subiects.

Lesquels Estats ainsi assemblez, et comparoissants ceux que dessus, le prenommé tresreuerend Seigneur Sebastien Euesque et Prince de Lausanne proposa ce qui s’ensuit.

ASSÇAUOIR que lesdicts citoyens, bourgeois et toute la Communauté de Lausanne ses subiects n’ignoroyent pas et n’ont deu ignorer les differents et procez qui auoyent esté entre feu de bonne memoire tresreuerend Seigneur Monseigneur Ayme de Montfaulcon Jadis Euesque et Prince de Lausanne, oncle et dernier predecesseur d’iceluy reuerend Seigneur moderne, et lesdicts citoyens et Communauté. Et ce tant à cause qu’iceux auoyent establi et constitué vn herault, et erigé des colliers, que pour plusieurs menaces et iniures qu’ils auoyent faictes et improperées tant à feu leur predict Seigneur, qu’à ses officiers et seruiteurs, Et à cause de plusieurs autres actes et deportemens perpetrez contre l’authorité et Jurisdiction d’iceluy leur Seigneur, par lesquels ils ne faisoyent point de difficulté et ne craingnoyent de se nommer Conseigneurs de ceste cité: Comme aussi pour auoir dressé vn Conseil des deux cents contre l’vsage accoustumé, en mespris de leurdict Seigneur. /696/

Et encores pour d’autres faicts par lesquels ils taschoyent de se soustraire de la Jurisdiction de leur predict Seigneur, et de cercher des confederations et alliances, ou de s’assuiettir à d’autres pour se fortifier contre leur Seigneur et Prince. Ce qui ne leur estoit loisible de faire, attendu mesmes la benignité et bonté dudict feu leur Seigneur, qui les auoit maintenus de tout son pouuoir en leurs libertez et franchises, et les auoit preseruez en paix, Et qui ne leur auoit baillé aucune occasion de perpetrer contre luy les choses susdictes.

Item il remonstra que sesdicts subiects n’ont peu ignorer la sentence que ledict feu leur Seigneur auoit obtenuë contre eux en la Cour de Rome auec grandes peines et despens.

En outre ledict tresreuerend Seigneur proposa aussi que combien que luy par l’aide de Dieu auroit succedé au prenommé d’heureuse memoire feu son oncle et predecesseur en l’Eglise et Euesché de Lausanne, Et n’auroit donné aucune occasion ausdicts citoyens et Communauté de perseuerer en leur deliberation; Ce neantmoins iceux citoyens tant en leur nom que de toute la Communauté, ou autrement, n’ont desisté de leur mauuaise entreprise, ains ont continué en leur deliberation, et se sont efforcez de l’amener et mettre eu effect. A cause dequoy il a esté necessaire que ledict tresreuerend Seigneur en ensuyuant les pas de son predecesseur obuiast de tout son pouuoir aux predictes entreprises auec fort grandes peines et despens.

Item iceluy tresreuerend Seigneur proposa que durant lesdicts differents le tresillustre et magnifique Seigneur Charles Duc de Sauoye se trouuant en ceste cité, comme /697/ sus est dict, exhorta ledict tresreuerend Seigneur moderne de Lausanne et ses subiects à ce qu’ils promissent par ensemble de se tenir à l’accord que ledict tresillustre Seigneur Duc feroit desdicts differents. A quoy il les sollicita instamment et tascha de le leur persuader par les tresreuerends Seigneurs Claude de Seysel Archeuesque de Turin, Claude d’Estavaye Euesque du Bellay, Claude de Forest Seigneur de Montjoux, de Payerne et Nantua, Et par spectables et puissants Seigneurs Le Baron de Sellanoue, Philippe de Geneue Seigneur de Lullin, Bertrand de Lucinge Seigneur dudict lieu, et par le Seigneur de Baleyson, et Jehan Vulliet Secretaire Ducal. Et pour ce faire il asseuroit que ledict compromis et prononciation se feroyent en l’honneur dudict tresreuerend Seigneur de Lausanne, et au bien et preseruation des droits de l’Eglise et Jurisdiction d’iceluy.

A quoy le prenommé Seigneur de Lausanne refusa lors de condescendre, pource que desdicts differents sentence auoit esté obtenuë en la Cour de Rome à l’instance de feu susdict reuerend Seigneur Euesque et Prince de Lausanne contre sesdicts citoyens et subiects. A l’occasion de laquelle il n’entendoit pas qu’il peust ni deust se soumettre à l’accord et prononciation qu’aucun en feroit, notamment ledict tresillustre Duc de Sauoye, qui n’estoit pas personne Ecclesiastique, et par consequent n’estoit competent pour cognoistre des droicts de l’Eglise contre ce dequoy il auroit esté cognu et donné sentence par les auditeurs du Siege Apostolique à Rome. Que toutesfois pource qu’il auoit esté dict et accordé de la part du prenommé tresillustre Seigneur Duc de Sauoye /698/ que s’il se tenait à l’accord qu’il en feroit, vn tel compromis luy profiteroit pour le restablissement de sa Jurisdiction spirituelle et manutention ou restauration des autres droicts de l’Eglise de Lausanne. Et que s’il ne se soumettoit audict arbitrage et accord qu’il luy en pourroit aduenir fort grand dommage, et que cela pourroit apporter grand preiudice à son Eglise. Et iceluy tresreuerend Seigneur de Lausanne ne voulant encourir l’indignation dudict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye, et craignant que ledict Seigneur Duc ne maintinst les subiects dudict Seigneur de Lausanne à l’encontre de luy, dont il pourroit prouenir encores de plus grands differents entr’eux. A ces causes iceluy reuerend Seigneur de Lausanne desireux de la restauration de sa Jurisdiction spirituelle, et redoubtant la puissance du predict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye, attendu les paroles de menaces d’iceluy, bref desirant euiter de plus grands differents, En contemplation du predict Seigneur Duc, les exhortations et persuasions susdictes ayant esté reiterées, Considérant et entendant que le faict deuroit respondre aux paroles, se soubmit auec sesdicts subiects à l’accord que feroit le predict tresillustre Seigneur Duc de Sauoye touchant lesdicts différents qui subsistoyent encores, comme leur arbitre et procurateur amiable de paix. Saufz toutesfois ladicte sentence donnée en la Cour de Rome et les choses contenues en icelle, touchant lesquelles il ne se vouloit aucunement soubmettre à arbitrage, ni y deroguer en aucun poinct pour les raisons sus alléguées. Finalement que le susdict tresillustre Seigneur Duc feit vne prononciation touchant lesdicts differents, le predict reuerend Seigneur de Lausanne faisant /699/ solennellement protestation et contestes que, si telle prononciation faisoit aucunement contre les droicts, Jurisdiction et priuileges de son Eglise, il n’entendoit de l’aduouër et approuuer, ains de la reietter et annuller et les choses qui y seroyent contenuës, Comme il conste par l’Instrument de la protestation, receu et signé par egrege François Billiard. Aussi iceluy reuerend Seigneur de Lausanne donna les articles de toutes les choses dont il se soumettoit à arbitrage, entendant que ledict tresillustre Seigneur Duc feroit sa prononciation seulement touchant iceux et non autrement. Lesquels articles aussi furent monstrez et leus aux susdicts citoyens, qui aussi les entendoyent ainsi qu’ils leur furent leus. Mais que puis apres il fut trouué qu’on auoit passé plus outre en la prononciation, comme il conste d’icelle prononciation, receuë et signée par le susdict spectable Jehan Vuilliet Secretaire Ducal. Laquelle prononciation estant faicte on feit instance enuers ledict reuerend Seigneur Euesque de Lausanne à ce qu’il ratifiast telle prononciation, Lequel pour scauoir que cest qu’il debuoit ratifier demanda copie des articles contenus en ladicte prononciation, laquelle il ne peut auoir, mais on luy donnoit à entendre de la part du prenommé Seigneur Duc de Sauoye que telle prononciation faisoit en faueur d’iceluy Seigneur de Lausanne. Partant qu’estimant comme au parauant et croyant que le faict respondroit aux paroles, Il ratifia ladicte prononciation quant aux poincts qui estoyent contenus aux articles qu’il auoit donnez et produicts, comme sus est dict, derechef auec protestation que si puis apres on trouuoit en ladicte prononciation quelque chose escripte et prononcée outre ce /700/ qui estoit contenu esdicts articles qu’il n’entendoit ratifier ni approuuer telle chose. Consequutivement il declara que certain temps apres ladicte prononciation ayant esté presentée à iceluy Seigneur Euesque de Lausanne, et l’ayant veuë, il fut trouué tout manifestement qu’en plusieurs poincts elle faisoit contre l’authorité et Jurisdiction d’iceluy, et contre les priuileges de l’Eglise de Lausanne.

ET EN premier lieu pource que sur le commencement d’icelle prononciation on dit estre contenues les paroles suyuantes ou semblables, Asscauoir, Que d’autant qu’il importe et attouche à tout prince de maintenir en paix et union tous ceux qui luy sont soubmis, etc. Par lesquelles paroles il semble que le predict Seigneur Duc conclud que le prenommé Seigneur de Lausanne et les subiects d’iceluy luy sont soubmis, Ce que toutesfois ils ne sont: ains les citoyens et Communauté de Lausanne sont subiects entierement dudict Seigneur de Lausanne, Et iceluy Seigneur de Lausanne est prince et vassal du serenissime Empereur quant au temporel et à la Jurisdiction seculiere.

EN SECOND lieu pource que sur le commencement de ladicte prononciation il semble estre declaré que le prenommé Seigneur Duc soit venu en ceste cité de Lausanne à la requeste et instance du predict Seigneur de Lausanne, pour pacifier les differents qui estoyent entre luy et ses subiects, etc. Mais l’experience manifeste monstre que ce n’a point esté pour ces differents qu’il est venu en ceste ville, ains à cause des grands et importans affaires qui luy concernoyent et attouchoyent auec les Magnifiques Seigneurs de Suisse ses confederez, /701/ vers lesquels allant il passa par ceste cité, et disoit on que c’estoit principalement pour confermer l’alliance entre iceluy Seigneur Duc et lesdicts Magnifiques Seigneurs de Suisse, comme de faict l’issue manifesta que c’estoit pour cela et approuua le bruit qui en estoit. Aussi il se conste en ladicte prononciation ou compromis és repliques faictes par le predict Seigneur de Lausanne, que ledict Seigneur de Lausanne ne vouloit promettre de se tenir à arbitrage, attendu la sentence qu’auoit obtenuë en la Cour de Rome sondict feu oncle et predecesseur, à laquelle il n’entendoit rien deroguer, comme aussi il ne pouuoit. Toutesfois que pour le regard dudict Seigneur Duc il s’estoit soubmis à accord, etc. Dequoy il appert que le compromis et prononciation n’ont esté faicts à la requeste dudict Seigneur de Lausanne, mais pour le respect et à cause des persuasions que dessus.

EN troisieme lieu, au Compromis jusques au commencement de la Prononciation sont contenues et reiterées plusieurs paroles qui semblent inferer que le prenommé Seigneur Duc de Sauoye se pretend estre Vicaire de l’Empire en la cité de Lausanne, et souuerain Seigneur des susdicts, asscauoir du predict Seigneur Euesque de Lausanne, et des subiets d’iceluy, et qu’ils s’estoyent soubmis à l’accord qu’il feroit comme le recognoissans tel, etc. Ce que sauf son honneur n’a iamais esté ainsi faict ni dict, ains seulement le tenans comme leur arbitre et procurateur amiable de paix. Et de faict iceluy Seigneur de Lausanne n’a aucun superieur sinon le Pape et l’Empereur, comme il appert par les priuileges /702/ donnez et concedez par les Papes et Empereurs à l’Eglise et aux Prelats de Lausanne.

Et premierement par la donation de la Comté de Vaud faicte par le serenissime Seigneur Rodolph Roy de La Bourgogne, en l’an Mil et onze.

Item par vne autre donation faicte par Henri Roy des Romains, en l’an Mil et septante.

Item par la donation faicte par Conrad Roy des Romains, en l’an Mil cent quarante cinq.

Item par vne autre donation faicte par Albert Roy des Romains et Empereur, datée de l’an premier du regne d’iceluy Seigneur, le septième d’Apuril.

Item par vne autre donation faicte par ledict Albert, l’an Mil trois cents et deux.

Item par vne autre donation faicte par l’Empereur Venceslaus L’an Mil trois cents nonante huict.

Item par vne autre donation faicte par Rodolph Empereur, en l’an du Seigneur neuf cent sept, le huictieme iour de feburier.

Item par vne autre donation faicte par le susdict Rodolph L’an huit cent octante huict.

Item par vne autre donation faicte par l’Empereur Sigismond L’an Mil quatre cents vingt deux.

Item par vne autre donation faicte par l’Empereur Frideric L’an Mil quatre cens octante-sept.

Item par vne autre donation et confirmation faicte par l’Empereur Maximilien L’an Mil cinq cens et dix.

Item par la confirmation faicte par le Pape Innocent second, L’an du Seigneur Mil cent trente huict, et de son Pontificat l’an dixieme.

Item par la confirmation faicte par le Pape Eugene /703/ troisieme, L’an Mil cent quarante six, et de son Pontificat le second.

Item par vne confirmation faicte par le Pape Alexandre troisieme, L’an Mil cent septante huict et de son Pontificat le vingt vniesme.

Par lesquels droicts et tiltres et par plusieurs autres il appert que le prenommé Seigneur Euesque et Prince de Lausanne et ses predecesseurs ont esté et sont constituez Princes et Vicaires de l’Empire en la Cité de Lausanne et és autres terres subiectes à la dicte Eglise. Que si quelquesfois les predecesseurs dudict Seigneur Duc y ont esté constituez Vicaires de l’Empire, pource que telles constitutions tendoyent au dommage de l’Eglise, elles ont esté reuoquées entant qu’il concerne la Cité et les terres de l’Eglise de Lausanne, comme il conste par trois ou quatre reuocations, L’vne faicte par l’Empereur Charles quatrieme, datée l’an du Seigneur Mil trois cens septante six, le dixseptieme de feburier. L’autre faicte par le mesme Empereur Charles quatrieme L’an Mil trois cens soixante six, Indiction quatrieme, le treizieme de Septembre. Vne autre reuocation faicte par l’Empereur Sigismond L’an Mil quatre cents douze, le cinquieme iour de May. Item vne autre reuocation faicte par l’Empereur Maximilien L’an Mil cinq cens et dix, le second iour de Decembre.

Item sur le commencement de ladicte prononciation il est dict que le reuerend Seigneur de Lausanne est feal du Seigneur Duc de Savoye, etc. Bien est vray que ledict Seigneur de Lausanne a dict que quant à sa race et origine, assauoir entant qu’il est Sebastien de Montfaulcon, il est nay (né) son subject, et desire estre treshumble /704/ seruiteur et Ambassadeur dudict Seigneur Duc. Toutesfois entant qu’il est Euesque de Lausanne, et que ses predecesseurs l’ont esté, ils n’ont iamais presté aucune fidelité audict Seigneur Duc ni à ses predecesseurs, ains tousiours aux Empereurs. Ce que le prenommé Seigneur de Lausanne pretendoit faire ensuyuant les pas de ses predecesseurs.

Item en ladicte prononciation on dit estre contenu que le dict Seigneur Duc de Sauoye a faict proclamer vn edict ou decret en ceste cité de Lausanne, Que personne n’eust à se passer bourgeois ou contracter alliance, soubs peine de l’indignation d’iceluy et de confiscation des corps et des biens, et priuation des libertez et franchises, etc. Par laquelle proclamation d’edict et par son contenu il semble qu’il s’approprie toute la preeminence et souuerain domaine et les confiscations des corps et des biens en ceste cité, etc. Ce qui a esté et est, sauf son honneur, outre la puissance que luy auoyent baillée les parties, et contre la Jurisdiction et authorité de l’Eglise de Lausanne et du Prelat d’icelle, auquel insolidement appartiennent les confiscations des corps et des biens, et à nul autre qu’à luy et aux siens est la puissance de faire faire proclamations criées et deffenses en sadicte cité de Lausanne. Lesquelles criées faictes de la part du predict Seigneur Duc touchant ledict edict estoyent aussi et sont contre les libertez et franchises de ceste cité de Lausanne. Ausquelles proclamations et edict feirent aussi opposition les bourgeois et subiects dudict Seigneur Euesque, et protesterent de la nullité d’icelles.

Item il semble estre contenu en ladicte prononciation /705/ que lesdicts citoyens de Lausanne n’ignorent le prenommé Seigneur Duc de Sauoye estre leur souuerain Seigneur comme Vicaire de l’Empire, auquel ils veulent estre tresfeaux, etc. On ne croit point (comme aussi ce n’est chose qui soit ou qui ait iamais esté) que lesdicts citoyens ayent eu aucun Seigneur ou Prince au spirituel et temporel, sinon le prenommé Seigneur de Lausanne et les predecesseurs d’iceluy, Lequel aussi ils recognurent et receurent pour tel quand il se meit en possession de son Euesché. Et combien qu’ait esté faicte vne certaine recognoissance au susdit Seigneur Duc moderne, de laquelle il a esté faict mention cy dessus: si est-ce que ce n’a pas esté par toute la Communauté, ni par le consentement d’icelle, ains par aucuns citoyens et certains particuliers et par le Conseil, qui cerchoyent se fortifier contre leur Seigneur, à cause des differents sus mentionnez. Laquelle recognoissance ils n’ont peu ni deu ainsi faire, veu que c’est contre l’authorité et Jurisdiction de l’Eglise de Lausanne. Aussi leurs predecesseurs n’en feirent iamais aucune telle ou autre quelconque audict Seigneur Duc ni à ses predecesseurs, comme de faict c’est chose contreuenante aux franchises et immunitez de la Cité de Lausanne, et à la preeminence dudict Seigneur de Lausanne leur Prince. Veu aussi que lesdicts citoyens ne recognoissent point et ne recognurent iamais aucune chose de l’Empereur, moins donc doiuent ils recognoistre aucune chose de celuy qui se dit son Vicaire. Mais iceluy reuerend Seigneur de Lausanne recognoit l’Empereur tant pour soy que pour sesdicts subiects, et lesdicts subiects recognoissent ledict /706/ Seigneur de Lausanne pour leur Seigneur. Attendu aussi qu’vne telle recognoissance seroit preiudiciable à l’Empereur et à l’Empire, puis qu’il est plus vtile à l’Empereur d’auoir deux princes vassaulx qu’vn seul. D’aillieurs consideré que ladicte recognoissance a esté faicte non seulement contre les libertez et franchises de ceste Cité, mais aussi contre les libertez des autres terres de l’Eglise de Lausanne, veu qu’ils n’eurent iamais et ne doibuent auoir qu’vn Seigneur et Prince, assauoir le Seigneur Euesque de Lausanne, Et iceluy Seigneur de Lausanne, l’Empereur. Mais iceux subiects par ladicte recognoissance seroyent assubiettis à trois Seigneurs, assauoir à leurdict Seigneur de Lausanne, et au Duc de Sauoye, puis à l’Empereur. Et au lieu qu’ils sont et estoyent francs et libres, outre ce que personne ne les pouuoit contraindre d’aller en guerre, sinon leurdict Seigneur de Lausanne, par ladicte recognoissance ils pouuoyent estre contraincts par le susdict Seigneur Duc de Sauoye à luy servir en guerre. Dauantage veu que par ladicte recognoissance il semble qu’ils nient leurdict tresreuerend Seigneur de Lausanne estre leur Prince et Vicaire de l’Empire en la Cité et és terres de l’Eglise de Lausanne, combien qu’il soit notoire par les susdictes iustes concessions, donations, et confirmations faictes par les Papes et Empereurs, qu’iceluy Seigneur de Lausanne a esté et est Prince et Vicaire de l’Empire és terres de ladicte Eglise de Lausanne, mais par ladicte recognoissance il semble qu’ils attribuent au prenommé Seigneur Duc ledict Vicariat et Principauté ésdicts lieux. Ce qu’aussi est contre le sainct Empire, d’autant qu’au /707/ lieu que l’Empereur ha deux Princes et Vicaires de l’Empire, assauoir le prenommé Seigneur Duc en ses terres, et le predict Seigneur de Lausanne és terres de son Eglise de Lausanne, par ladicte recognoissance il n’en auroit qu’vng, qui seroit le prenommé Seigneur Duc. En outre attendu qu’on asseure que lesdicts citoyens ont faict ladicte recognoissance audict Seigneur Duc par vigueur d’vne certaine concession faicte Jadis dudict Vicariat au Seigneur Amy Comte de Sauoye par l’Empereur Charles quatrieme, aussi en vigueur d’vne certaine reception audict Vicariat faicte iadis par feu tresreuerend Seigneur Ayme de Cossonay lors Euesque de Lausanne, et par les venerables Preuost et Chanoines de l’Eglise de Lausanne qui lors estoyent, et pareillement par les Conseillers et citoyens de ladicte Communauté de Lausanne. Laquelle susdicte concession du Vicariat fut toutesfois iustement reuoquée par ledict Empereur Charles quatrieme tant generalement que specialement et particulierement. Aussi lesdictes reuocation furent intimées au predict Seigneur Comte de Sauoye par l’Empereur Sigismond. Et ne se trouue point que le susdict Seigneur Comte de Sauoye ait esté receu audict Vicariat par ceux que dessus, puis que la susdicte admission et reception sur laquelle ils se fondoyent auoit esté faicte auant la concession dudict Vicariat, et que la reception et admission ne doibt preceder la concession. Ainsi ladicte admission et reception audict Vicariat ne pouuoit estre, puis qu’il n’estoit pas concedé. Mais bien dit-on que c’estoit touchant vne commission de certaines causes d’appellations, Et encores d’vne telle pretenduë admission /708/ et reception touchant les causes d’appellations il ne se conste rien sinon par certaines paroles narratiues, par lesquelles le predict Seigneur Amy Comte de Sauoye afferme qu’il a esté receu ausdictes appellations comme il appert clairement à quiconque verra les Instruments susmentionnez, et les dates d’iceux. Et ne contreuient en rien à cecy la confirmation dudict Vicariat qu’on pretend avoir esté faicte à feu le Seigneur Philibert Duc de Sauoye par l’Empereur Maximilien moderne, pource qu’il n’a peu confermer vne chose qui n’estoit pas. Joinct que telle confirmation a esté faicte sans aucune mention des reuocations sus alleguées, Et pource aussi qu’apres ladicte confirmation faicte audict Seigneur Philibert, feu de bonne memoire reuerend Seigneur Ayme de Montfaulcon Euesque de Lausanne fut inuesti des Regales, Jurisdiction, Principauté et Vicariat de la cité et des terres de l’Eglise de Lausanne, et y fut de nouveau establi autant que besoing estoit, et ce par le prenommé Empereur moderne. Esquelles inuestiture et concession le susnommé Empereur reuoqua tout ce qui auoit esté faict contre telle concession et Inuestiture.

TOUTES lesquelles choses susdictes estants ainsi proposées et alleguées par le prenommé Seigneur Sebastien Euesque et Prince de Lausanne esdicts Estats et en la presence de ceux que dessus, Iceluy reuerend Seigneur Euesque et les venerables et honnorables Seigneurs Chanoines habituez, Prebstres, nobles et bourgeois de Lausanne et des autres terres de l’Eglise de Lausanne, cognoissants que esdicts poincts sus mentionnez la prononciation /709/ faicte comme sus est dict par le predict Seigneur Duc de Sauoye, et les autres choses fort amplement cy dessus declairées, tendoyent directement tant contre l’authorité et Jurisdiction de l’Eglise de Lausanne, que contre les libertez et franchises de tous les subiects d’icelle Eglise, Lesquelles le predict Seigneur de Lausanne promit de maintenir quand il print possession de son Euesché. A ces causes ledict reuerend Seigneur de Lausanne ayant ouy les opinions de ceux que dessus, reuoque et annulle par le consentement et conseil desdicts Estats, icelle prononciation entant qu’il attouche à sa charge, et se deporte d’icelle et y renonce, Quittant et remettant aux predicts citoyens et Communauté de Lausanne le serment qu’ils ont presté ésdicts compromis, prononciation et ratiffication. Considerant aussi que la susdicte recognoissance faicte par lesdicts citoyens de Lausanne au predict Seigneur Duc de Sauoye moderne, contreuient à l’authorité et Jurisdiction de son Eglise, et aux franchises et libertez de ses subiects, Iceluy reuerend Seigneur de Lausanne, tant luy qu’aussi les prenommez Magnifiques Seigneurs Ambassadeurs des trois villes susnommées, ont exhorté les predicts citoyens et Communauté de Lausanne à ce qu’ils renonçassent à vne telle prononciation et recognoissance, aux fins que par ce moyen l’Eglise de Lausanne et les subiects d’icelle demeurassent en leurs authoritez , Iurisdictions, priuileges , préeminences, libertez et franchises, comme leurs ancestres et predecesseurs ont faict.

TOUTES lesquelles propositions allegations et exhortations susdictes ayans esté ouyës et entenduës par les predicts citoyens et Communauté, Iceux citoyens et /710/ Communauté par la bouche du predict Claude Planellet qui estoit l’vn des Syndiques et Gouuerneurs de ladicte Communauté de Lausanne, supplierent humblement leur prenommé Seigneur de Lausanne qu’il leur donnast terme de deliberer que c’est qu’ils auoyent à respondre à toutes les choses sus declairées, par ce qu’ils entendoyent en tout et par tout se monstrer bons et vrays subiects audict reuerend Seigneur. Laquelle supplication le prenommé Seigneur de Lausanne ne leur refusa pas. Finalement ce Jourd’huy date des presentes sus specifiée, toute la Communauté estant assemblée au matin par la voix de la Crie en la maison de la ville et Communauté de Lausanne, comme desia hier iour de Sabmedy elle auoit esté assemblée pour cest affaire en ladicte maison, Ont comparu à l’instance et requeste d’icelle Communauté et par le commandement du predict tresreuerend Seigneur de Lausanne, egreges François Billiard Secretaire d’iceluy reuerend Seigneur, et Iehan Gignilliat le ieune Commissaire general du siege Episcopal de Lausanne, Lesquels auec spectable Seigneur Benoict Raverj premier Conseiller de la Communauté leurent et monstrerent à ladicte Communauté les droicts, priuileges, bulles tant des Papes que des Empereurs, sus mentionnées, et autres preuues et tiltres dudict siege Episcopal de Lausanne, et notamment la donation faicte par l’Empereur Rodolph de la Comté de la Vauld. Lesquels tiltres et droicts ayans esté ouys et entendus par ladicte Communauté, Le mesme iour à vne heure apres midy, les trois estats predicts qui auoyent seiourné en la Cité de Lausanne depuis le Vendredy susdict, estants assemblez et comparoissants comme deuant en la sale /711/ Episcopale en la presence des Magnifiques Ambassadeurs susdicts, le prenommé reuerend Seigneur de Lausanne seant au tribunal, Ont comparu les susnommez nobles gouuerneurs, citoyens, conseilliers, riereconseilliers, Banderets et toute la Communauté, ou soit les hommes de ladicte Communauté, faisants et representants icelle Communauté, ayants pour ce esté conuoquez et assemblez solennellement à la maniere accoustumée, d’vne mesme voix, vnanime consentement et deliberation, publiée par la voix de la Crie par toute la Cité et ville de Lausanne, Et par la bouche du prenommé spectable Seigneur Benoict Raverj ont dict et proposé que touchant les differents qui auoyent esté autrefois entr’eux et leurdict Seigneur, Ils s’en estoyent soumis auec luy à l’accord qu’en feroit le prenommé Seigneur Charles Duc de Sauoye, comme leur arbitre, et ne s’estoyent iamais autrement soumis à ce qu’il en feroit, et n’auoyent entendu plusieurs poincts contenus en la susdicte prononciation. Item que quant à la recognoissance susdicte ilz l’ont faicte estans induicts par crainte et menaces, Et pource aussi qu’on leur auoit dict et asseuré de la part du predict Seigneur Duc de Sauoye que le prenommé Seigneur Euesque et le Chapitre de Lausanne auoyent faict vne telle recognoissance, Ce que puis apres ne s’est ainsi trouué. D’aillieurs aussi pourautant qu’il leur fut dict et asseuré que leurs predecesseurs auoyent faict vne semblable recognoissance, de laquelle toutesfois on ne leur feit point apparoistre. POURTANT iceux Gouuerneurs, Syndiques, Conseillers, Banderets, Riereconseillers, citoyens, bourgeois, habitans, et toute la Communauté, estants assemblez /712/ audict lieu comme deuant, par la voix de la Crie, Scachants, de leur bon gré et spontanée volonté, non contraincts ni circonuenus par dol ni seduits, par la bouche du prenommé spectable Seigneur Benoict Raverj, pour eux et leurs successeurs audict Gouuernement et Communauté, et pour les habitans en la ville et cité de Lausanne, et pour ceux qui y habiteront à l’aduenir, quels qu’ils soyent, Ont reuoqué et annullé, reuoquent et annullent la predicte recognoissance faicte au prenommé Seigneur Duc de Sauoye moderne par les citoyens, Conseilliers, et Conseil general de la Communauté de Lausanne, et renoncent à icelle et s’en deportent. A laquelle recognoissance aussi desia auparauant auoit renoncé ladicte Communauté, comme il conste par l’Instrument d’icelle reuocation et renonciation, Receu et signé par Pierre Vuavre Secretaire de ladicte Communauté. Par laquelle recognoissance il estoit dict que le predict Conseil general auoit recognu le prenommé Seigneur Duc de Sauoye pour leur souuerain Seigneur et pour Vicaire de l’Empire en ceste cité de Lausanne, et auoit promis à iceluy Seigneur de luy seruir en guerre. Et font la presente reuocation pourautant que la predicte recognoissance a esté faicte contre l’authorité Iurisdiction et priuileges de l’Eglise de Lausanne, et de leur Seigneur et Prince de Lausanne, Et semblablement contre les libertez et franchises de la cité et ville de Lausanne, et de toutes les autres terres de ladicte Eglise. Pourautant aussi que lesdicts Conseillers ou soit le Conseil general n’auoyent peu ni deu faire icelle recognoissance. Joinct qu’elle n’a esté faicte ni approuuée par toute la Communauté. Et en signe de /713/ vraye reuocation, renonciation et annullation lesdicts Gouuerneurs, Conseillers, Riereconseillers, Banderets, et toute la Communauté, sont tenus de rendre et remettre au prenommé reuerend Seigneur Euesque et Prince de Lausanne la predicte recognoissance qu’ils ont par deuers eux, et faire canceller et annuller le registre d’icelle receu par ledict Pierre Vuavre leur Secretaire.

Et à fin que telle reuocation ait force et demeure ferme, et qu’il apparoisse du contraire par vn acte contraire, LES PRENOMMEZ Gouuerneurs, Syndiques, et Conseillers, citoyens, riereconseillers, Banderets et toute la Communauté des hommes, Confessent et recognoissent ouuertemçnt et publiquement le prenommé reuerend Pere en Christ Monseigneur Sebastien de Montfaulcon par la clemence diuine moderne Euesque de Lausanne, present et acceptant, et ses successeurs audict Euesché, auoir esté et estre leur vray Seigneur, Prince et Vicaire de l’Empire. Et lesdicts Claude Planellet et Jehan Guichard Gouuerneurs et Syndiques de ladicte Communauté, spectable Seigneur Benoict Raverj, noble Claude de Praroman, François de Prez, Claude Croserens et Estienne du flon, ont promis et iuré au nom de toute la Communauté d’estre et deuoir estre et eux et lesdicts Conseillers et toute la Communauté bons fideles et loyaux subiects du predict leur Seigneur et Prince, Item de luy seruir selon la forme et teneur du plaict general. Et ont faict et recognu les choses predictes, pource que le Conseil general auoit recognu le prenommé Seigneur Duc de Sauoye comme Vicaire de l’Empire, et d’autant que leur predict reuerend Seigneur et Prince de Lausanne leur auoit monstré /714/ et fait conster par bonnes et legitimes preuues que luy et ses predecesseurs les Seigneurs Euesques de Lausanne ont esté et sont leur Prince et Seigneur et Vicaire de l’Empire en la cité et és terres subiectes à l’Eglise de Lausanne, et non pas le prenommé tresillustre Seigneur Duc de Sauoye. Et si les susdicts Conseillers, Riereconseillers, Banderets et toute la Communauté et leurs successeurs sont doresenauant vrays et loyaux subiects des susdicts Seigneurs Euesques et Princes de Lausanne, qu’adonc iceux subiects et leurs successeurs ne pourront estre contraincts par cy apres à faire autre recognoissance sinon celle qui est contenuë au plaict general.

PAREILLEMENT pource que la susdicte prononciation faicte par le prenommé Seigneur Duc de Sauoye fait et semble faire contre l’authorité, preéminence, priuileges, et Jurisdiction de la susdicte Eglise de Lausanne, et dudict reuerend Seigneur Euesque et Prince, Item aussi contre les libertez et franchises de ladicte cité et ville de Lausanne, Aussi pource qu’en icelle prononciation sont contenues plusieurs choses desquelles les parties n’auoyent donné aucune puissance. Semblablement pource qu’en icelle il y auoit plus d’escript qu’il n’auoit esté accordé et prononcé, comme ont asseuré les parties predictes.

A CES CAUSES les susdicts Gouuerneurs, Syndiques, Conseillers, et toute la Communauté renoncent à ladicte prononciation et se deportent d’icelle, l’annullent et l’improuuent en tout et par tout. Quittans et remettans à leur predict Seigneur le serment qu’il a presté audict compromis, prononciation, et ratiffication. Comme aussi le prenommé Seigneur a remis ausdicts /715/ Gouuerneurs, Conseillers et Communauté le serment par eux presté audict compromis, prononciation, et ratiffication. Comme aussi le prenommé Seigneur a remis ausdicts Gouuerneurs, Conseillers et Communauté le serment par eux presté audict compromis, prononciation et ratiffication, en les quittant dudict serment, et renonçant à ladicte prononciation, et se deportant d’icelle pour les causes predictes.

LESQUELLES choses susdictes estants ainsi dictes et faictes par ceux que dessus aux noms susdicts, toute la Communauté assemblée audict lieu et les particuliers d’icelle se trouuans aussi au mesme lieu, furent interroguez si les choses predictes estoyent bien faictes, et s’ils entendoyent de les obseruer. Laquelle Communauté et particuliers d’icelle crians et parlans d’vne mesme voix ont dict et respondu, disent et respondent Ouy, Ouy, Ouy. Jurants ceux que dessus sur les saincts Euangiles de Dieu, les ayants touchez manuellement aux noms que dessus, d’auoir pour certaines, agreables, fermes et valides toutes et vne chascune des choses susdictes, et de les obseruer inuiolablement, de iamais n’y contreuenir, ny consentir à quiconque voudrait y contreuenir en aucun poinct. Renonçant expressement à toutes et vne chascune exception et opposition qui feroit ou pourroit faire contre les choses predictes, Et nommément au droict disant La generale renonciation n’auoir aucune valeur si la speciale ne precede.

DE toutes et vne chascune desquelles choses le reuerend Seigneur Euesque et Prince de Lausanne a commandé estre faict vn ou plusieurs Instruments autant qu’il sera necessaire pour ceux qui y ont interest, /716/ ou qui l’y pourront et deburont auoir à l’aduenir, Ce qu’aussi ont requis les Citoyens, Gouuerneurs, Conseillers, Riereconseillers, Banderets, et toute la Communauté de Lausanne, et les autres subiects des terres de l’Eglise de Lausanne, cy dessus nommez. Priants qu’en tesmoignage des choses susdictes soyent apposez aux presentes les seaux d’iceluy reuerend Seigneur de Lausanne, du venerable Chapitre de l’Eglise de Lausanne, des Communautez des Magnifiques Seigneurs de Berne, Fribourg, et Soleurre, et de ladicte Communauté et ville de Lausanne. Ces choses ont esté faictes et passées, comme sus est dict, en la sale du palais Episcopal de Lausanne le susdict iour de Dimanche, an predict Mil cinq cens dix huict. En presence des trois Estats et de ceux qui sont cy dessus nommez et mentionnez.

Jehan Gignilliat.

Ladicte recognoissance a esté receue par feuz egreges François Billiard, Jaques Richard, Benoict Troilliet, et Pierre Vuavre.

Le texte latin de cette pièce se trouvant altéré en quelques endroits, nous avons préféré en donner la traduction.


/717/

CI.

SENTENCE ARBITRALE RENDUE PAR LES DÉPUTÉS DE BERNE, FRIBOURG ET SOLEURE, SUR LES DIFFÉRENDS EXISTANTS ENTRE L’ÉVÊQUE ET LA VILLE DE LAUSANNE.

Du 8 Novembre 1525.

(Archives cantonales. Lausanne, no 3264, copie signée.)

Nous Bastian de diesbach conseilleur, peter stuller banderet de berne, Diestrich de englisperg aduoyer, Humbert de Praroman cheuallier, Anthoyne villing, Hanns kromestoll, Vuilhelm schwiezer, tous conseilliers de fribourg, Hanns stolly aduoyer Et nyclaus ochssembein banderet de saloure, Deputes par nos superieurs des troys villes, berne, fribourg et saloure pour ouyr entendre et ordonner des choses et sus les differences cy dessoubs mentionnees faysons scauoir a vng chescungs par ces presentes, Comment ainsin soit, que differentes questions estoyent, Entre reuerend pere en dieu monseigneur de lausanne, Et les citoyens dudict lausanne ses subiects, Et desiaz par avant aultre Journee avoyent estez Les commys dudict monseigneur de lausanne, Et aussi les citoyens par deuant nous et nostre de partie vouloir estre actrix, Toutesfoys que adoncques par les commys desdicts nos superieurs des troys villes, fust ordonner que les citoyens deussent fayre leur dolleances, Lesquelles furent myses par escript /718/ par deuant Les commys a la premyere Iournee, Diuisant principallement sus les prisonnyers Et de la monnoye, avecque aultres articles non necessaires, a cause de euiter prolixite, fayre mention, sus ce Les commys dudict reuerend seigneur fust fayte la response par escript, Reseruant tousiours a nostre reuerend seigneur fayre sa response plus ample; Et pour ce que monseigneur de lausanne ne pouuait comparoir a la premyere Iournee Luy fust ordonner ceste presente, a laquelle Ledict nostre reuerend seigneur est comparent, accompagne De mon seigneur son vicaire et sont estat honnorablement, Et aussi de plussieurs de sa terre et seigneurs desglise de lausanne, Semblablement les nobles bourgeois et communaulte en bonne quantite de gens, Et avoir ouyr les dolleantes responses de partie a partie, et sus ce desirans Nous les susnommes deputes des troys villes, de pacifier les parties, avoyr premyerement regarde les articles de clergie audictes parties comment sensuyt;

Et Premyerement que nostre reuerend seigneur de lausanne peult fayre detenir et prendre par ses officiers personne suspecte et diffamee en cas de crym sans contradiction des nobles et bourgeois de lausanne, Toutesfoys pour les Interroguer Il doibt fayre demander au conseil de lausanne de en ordonner quattre du conseil, ou des bourgeois, pour assister et Iuger de la tourture, avec les commys de mondict reuerend seigneur ainsin que raison Le pourraz Induyre, Et ce que lesdictz de lausanne doibuent envoyer gens non partial ny suspectz; Et que lessusdictes personnes diffamees et suspectz en cas de crym ne soy doibuent prendre dedans /719/ les maysons de lausanne, Toutesfois non Intendant par cecy que moultriers de boys, heringes, detrosseurs de chemyns, fauteurs de lettres et larrons publicques doibgent estre frans auxdictes maysons, mais quand le gouverneur de lausanne seraz requis par les officiers de monseigneur de lausanne quil soyt entenuz les acompagnyes auxdictes maysons sans dilations pour prendre Les maulfacteurs, Et quand ledict gouverneur vouldra dillayer la detention dudict malfaicteur, que aduncques Il est licite aux officiers de monseigneur de lausanne, de entrer en la mayson, Et prendre et redduire les maulfacteurs aux prisons de mondict seigneur de lausanne.

2. Item, Tous prisonnyers seculiers se doibuent examiner a leuesche ainsin que aultresfoys estoit accoustume; Touchant des gens clers de la ville de lausanne, avons ordonnes quand monseigneur de lausanne auraz tetenus aulcungs, Et que le cas requerraz examiner de executer Iustice de la mort, Monseigneur de lausanne debura fayre demander les quattres du conseil des bourgeois non suspectz ny partial quilz doibuent congnoistre de la torture comme dessus est mentions; Touchant les seculiers et les gens lays, Nous les laysons ainsi comment danciennete par cy deuant a este vse et accoustume par monseigneur de lausanne Et les nobles et bourgeois, sellon Leurs Libertes et franchisses;

3. Et quand a la monnoye avons ordonner que mondict seigneur de lausanne peult suyvre cella quil ast commence, quand Il vouldra fayre aultre monnoye novelle, quil debge demander Les estas de lausanne, Et par leur conseil fayre monnoye novelle a luy honnorable /720/ et profitable pour le commung, Toutesfoys quand lesdictz estas ne vouldroyent consentir, quil pourraz suivre a son entreprise a son honneur.

4. Item touchant le riuage sil ast este poyer a feu monseigneur dernierement trespasse, que ceulx de lausanne le doibuent encoure de present poyer sil ne monstrent des lettres de exception.

5. Item mais ordonnons que toutes demandes et questions par le passe des parties soyent accordees au mode sil deuant declaire, Et a la reste nous laysons chescune des parties sellon Les tiltres et lettres quelles pourroyent avoir.

6. Et finalement voulons nous susdictz arbitres, que les parties soyent accordees comment dessus est dict, La premyere quil sera a lencontre ceste nostre ordonnance et quil sera commencee quelle soyt condampnee a poyer troys cens escus au soleil, Cest assauoir les cinquante a lesglise de nostre dame de lausanne aultre cinquante a la fabrique de sainct nycolas de fribourg; et les aultres deux cens escus a nous les susnommes arbitres, ou a lordonnance de nos superieurs des troys villes;

Lesquelles choses pronunciations ainsin declarees; Nous sebastian de monfalcon par la grace de dieu euesque et prince de lausanne les auons acceptees et ratiffiees pour nous et noz successeurs; Et promettons en parolles de prince et de verite de Iamais non contrevenir par noz ou par aultruy en maniere quil soit; Et nous estienne grand gouverneur, Iohan bouerat, Iohan de leyra Et glaude fontannes Tous troys banderet de lausanne, En presence de plussieurs aultres nobles conseilliers /721/ 721 et bourgeois dudict lausanne, avons acceptes et ratiffies pour nous et tous noz successeurs les choses dessus declarees, En promettant en la main du notaire cy dessoubz signe par nostres bonnes foys en lieu de serement, Et en obligation des biens de nostre communaulte de lausanne, de non Iamais contreuenir en sorte quelcunque; En Renunceant nous les deux parties a tous droyctz canons ciuil et cautelles par lesquelles ces choses sus et dessoubz escriptes pourroyent estrez Infringees et anichillees; Et nous les dessus nommes arbitres et commys en corroboration des choses sus escriptes par puyssances de nos superieurs donnees, avons faictz seeler ces lettres de nos superieurs des troys villes, berne, fribourg et salloure; Et avons commander au notaire cy dessoubz signe den fayre deux Instrumentz pour Les parties susnarrees quilz furent;

Donne audict fribourg Le huyctiesme Iour du moys de novembre, Lan de grace nostre seigneur courant milcinq cens vingt et cinq.

Kromnenstoll.

Pour copie, Gigniliati.


/722/

CII.

ACTE D’ALLIANCE ET DE COMBOURGEOISIE ENTRE LES VILLES DE BERNE, FRIBOURG ET LAUSANNE.

Du 7 Décembre 1525.

(Original, archives de Lausanne, EE, no 339.)

DIVINI NVMINIS AVSPICATV. Cunctis quibus harum legendi audiendive copia dabitur palam sit, Nos Consules, Senatores, Ciuesque, Vrbium Bernensis et Fryburgensis ab vna, Ac Nos Gubernatores, Senatores et Ciues Ciuitatis et Communitatis Lausanensis ab alia Parte, Hanc mutuam amiciciam sub Ciuilegii nomine bene consultos, ad nostrum nostrarumque rerum publicorum, subditorum, Ditionum que presidium ac propugnaculum, ad Iusticie, pacis, tranquillitatisque fomentum et sustentaculum, mutua benuolencia et antiqua vicinitate, ad hec nos admonente, animis iniisse gratissimis, In hunc qui sequitur modum, IMPRIMIS vtrinque Ciuitatibus nostris earumque immunitatibus et libertatibus donantes, vna pars alteram, in suos veros alboque ciuium suorum descriptos Ciues suscipientes, mutuum honorem, Commodum, profectum, fidem , presidium, constantemque amorem Iurando, ac omne quod fidos ciues decet exequendo; VT AVTEM ferendi auxilii propulsandarum iniuriarum, hostiliumque adgressionum /723/ ratio habeatur, huiusmodi inter nos facta est enucleatio, Quod scilicet, si imposterum hoc Ciuilegio durante contingat prefatos Gubernatores, Senatores, Ciuesque Ciuitatis et Communitatis Lausanensis, hostibus armis a quibuscunque Citra fas et equitatem, inuadi, oppugnari aut opprimi eorum Priuilegiis, Libertatibus, Iuribus, Dominiis, terris, bonis, possessionibus, vis et detrimentum inferri, Nobis prefatis Consulibus, Senatoribus, Ciuibusque Bernensibus et Fryburgensibus, Iuramentorum nostrorum alligatione, vtrum huiusmodi armorum Iniuriarumque illatio, preter Ius et equitatem vique fiat pensidandum, trutmandum cognoscendumque erit, Facta autem Cognitione et declaratione, huiusmodi inuasionem, lesionem, oppressionem molestiam ac violenciam preter Ius et equitatem fieri, Nos predicti Bernenses et Fryburgenses prefatis (Lausanensibus) sic inuasis, lesis, molestia affectis, oppressis, necessarias suppetias, auxilium, Iuuamen, et deffensionem pro viribus nostris eorum tamen Lausanensium propriis sumptibus et stipendijs prestare tenebimur, E REGIONE, Nos prenominati Gubernatores, Senatores, Ciuesque Ciuitatis et Communitatis Lausanensis predictis Bernensibus et Fryburgensibus simili fortuna laborantibus, inuasis, molestatis et oppugnatis, pro nostris viribus et facultatibus etiam sumptibus et stipendiis nostris propriis, auxilium prestare, promittimus et tenemur, Volentes insuper Ciuitatem nostram quacunque necessitate, fortuna, bellorumque tumultibus ipsis patere, PRETEREA INTER NOS prefatas partes unanimi consilio proloquutum conclusumque est, Quod neutra nostrarum pretactarum partium alterius /724/ partis, hostes, inimicos vel aduersarios suo scitu in suis vrbibus, Ciuitatibus, ditionibusve toleret, aut foveat, Nec transitum ullo pacto prebeat, verum pro viribus eliminet et propulset, parti tamen Iusticiam imploranti, eadem quocies oportunum videbitur administranda erit, ET NE INTER Nos sepefatas partes, subditosque nostros Iusticie defectu, quicquam dissenssionum ac querelarum imposterum emergat conuentum est, Quod si contingat aliquem nostrum nostrorumve alium pro quacunque causa Iuridice prosequi, Actor forum Rei sequetur debebitque Ius sine aliqua dilatione de die in diem administrari, Quod si Reus prima citationis die non bene consultum nec consideratum, accusationi et petitioni in se facti respondendi, causamque dicendi alleget, dabitur ei secunda, si in secunda non respondet tertia et ultima dies ei concedetur, eademque respondere cogetur. Insuper quum in huiusmodi causis, testium attestationibus, et depositionibus opus fuerit, Si testes producendi intra limites Heluccie fuerint, intra trium, Sin extranei, et Longinqui duodeviginti hebdomadarum spatium produci debebunt, Deinde lata Sententia, Si Actor vel Reus aggrauatus prouocet et appellet, trahenda erit huiusmodi Appellatio ad Communem Marchiam in vrbe Paterniaci constitutam ad quatuor Arbitros ad hec deputatos et electos, Videlicet ex qualibet urbe Bernensi et Fryburgensi vnum, et ciuitate Lausanensi duos, omnes Senatorii ordinis, Qui scilicet quatuor Arbitri in huiusce causa appellata Iuramentorum suorum obligatione Iuxta equitatem Iudicabunt, aut consensu partium amicabiliter pronunciabunt, Et quicquid per eos unanimiter, seu maiorem partem, diffinitum, promulgatum, /725/ pronunciatumve fuerit, obseruari debebit, omni Appellationis refugiique spe remota, Quod si in sentencia discordes, ita quod duo unius, et alii duo alterius sentencie fuerint, debebunt ipsi Arbitri, si Actor Bernensis aut Fryburgensis ex senatu Valesiensi Solodorensi et Biennensi Sequestrum, siue mediam personam conscribere Et eis dari ab illis Senatoribus petere, Qui scilicet Sequester se pari Iuramento astringet, onus pronunciandi, in se suscipiens, sentencias discrepantes, causarum merita ... allegationes et defensiones pensiculate perpendens, deinde sua decisione et sentencia ... Arbitrorum sentencie qui equitati rationique vicinior, magisque conformis visa fuerit adherere, Debebitque huiusmodi appellatio viginti duarum hebdomadarum effectum sortiri et ad finem deduci. QVVM VERO FAMA publica feratur, in ciuitate Lausanensi, ob eiusdem libertates et priuilegia, multos malefactores impunitos, flagitiosos diffamatosque sceleribus ... ac illud tanquam ad azylum confluere, Ne imposterum id vicio ascribatur facinorumque portenta opprimanti hiis cautum est, Quod si prefati Lausanenses publicos malefactores aut huiusmodi denigratos in eorum ciuitate esse intellexerint, eosdem ausu proprio capere possint et debeant, Deinde Reuerendi Domini Episcopi Lausanensis Baliuo, siue officiario ad hec deputato remittendos et tradendos, Qui pro facinorum demeritis exequutionem Iusticie procurabunt, Iuxta tenorem viam et formam pronunciationis nuper Friburgi inter prefatum Reuerendissimum dominum Episcopum et dictos Lausanenses per oratores vrbium Bernensis, Friburgensis et Solodorensis circa hunc articulum promulgatae, Insuper conuentum /726/ est, QVOD SI QVANDO accidat Nostros Bernensium et Friburgensium milites, Regis aut Principis cuiusdam bella sequi stipendiisque mereri, Et ad huiusmodi expeditionem bellumque aliquot ciuitatis Lausanensis milites ab illis Regibus, Principibus, aut eorum exercitium Ducibus acceptari conscribique volumus Nos sepedicti Bernenses et Fryburgenses erga prefatos Reges Principes ac eorum Duces, nostris instantibus precibus intercedere, quod illi Lausanensium militibus, paria cum nostris militibus stipendia elargiantur, DEMVM PRESENS Ciuilegium, solum viginti quinque Annorum spacio, perdurare, ac vigere volumus, Nihilominus illo tempore effluxo nostrarum ambarum partium consensu prorogare posse, ET QVOD singulo quoque quinquennio solemnibus Iuramentis, in prefatis tribus vrbibus, presentibus utrinque oratoribus nostris, coram Consulibus, Gubernatoribus, Senatoribus, Ciuibusque, die decima quinta Ianuarii renouetur et stabilietur, ET IN hiis parte nostrorum Consulum Senatorum Bernensis et Fryburgensis reseruantur Sancta sedes Apostolica, Sacrum Romanum Imperium, omnes Confederati et Colligati nostri veteres et noui, omnesque et singuli Ciues et ceteri cum quibus vel eorum maioribus, vniones, intelligencias, Foedera, Ciuilegia, obligationesque, huc usque iniuimus et contraximus, Quod omnes ac si nominatim et sigillatim hic exprimerentur, pro expressis haberi volumus, PARTE VERO nostrorum Gubernatorum, Senatorum, Ciuiumque Ciuitatis et Communitatis Lausanensis, excipiuntur et reseruantur Sacrum Romanum Imperium, Reuerendissimus dominus noster Episcopus Lausanensis eiusque successores /727/ canonice electi, Quos tanquam Superiores Supremosque et veros Dominos in omni auctoritate et Superioritate recognoscimus, ITEM INITVM est hoc presens Ciuilegium Illustrissimi Ducis Sabaudie, et Reuerendi domini Episcopi Lausanensis, suis Iuribus, Preeminenciis et auctoritatibus quibuscunque reseruatis ac intactis nulloque proposito illis derogandi, ET IN PREMISSORVM OMNIUM et singulorum stabilitatem, inconcussamque obseruationem, Nos Consules, Senatores, Ciuesque vrbium Bernensis et Fryburgensis, Etiam nos Gubernatores, Senatores et Ciues Ciuitatis et Communitatis Lausanensis has litteras huius mutue inite amicicie verissimas testes triplicata pagina erectas, quibus inviolabiliter integraque fide satisfacere, stare parereque utrinque pollicemur, vrbium nostrarum maioribus sigillis appensis communiuimus, Datas Berne septima die mensis Decembris, Anno Diuini Verbi Incarnati currente, millesimo, quingentesimo, vigesimo quinto.

Sont pendants deux sceaux de la ville de Lausanne:
SIGILLVM: MAIVS: CIVIVM: LAVSANE. .

Charte de 1011
Sceau de la ville de Lausanne: SIGILLVM: MAIVS: CIVIVM: LAVSANE

Les sceaux de Berne et Fribourg ont été arrachés.


/728/

CIII.

EXTRAITS DES REGISTRES SOIT MANUELS DE LA COMMUNE DE LAUSANNE.

De l’an 1480 à 1531.

NB. Ces extraits, que sous voudrions pouvoir multiplier davantage, serviront à compléter certains sujets dont il a été question plus haut. Ils serviront, entr’autres, à donner une idée de la transformation qui s’opéra dans les institutions de Lausanne aux approches de la réformation.

Jean douz Monguet, baillif de Vaud, est admis à Lausanne en qualité de Juge de Billens.

Anno 1480 (Tome II, p. 314).

Anno domini millesimo quatercentesimo octuagesimo, die veneris post dominicam de Cantare, que fuit quinta mensis maii, in Ecclesia parrochiali Sancti Petri Lausanne, ante altare Sancti Petri, Nobiles viri Iohannes douz Monguet Baillivus Vuaudi tanquam Iudex causarum appellationum que veniunt ad Curiam de Billens Lausanne, ab audientia curie Ballivatus Lausanne et aliorum Iudicum Lausanne secularium, Et Nobilis Henricus de Praromant Burgensis Lausanne ejus Locumtenens in dicta curia de Billens, et Iohannes Chambaz Burgensis Lausanne eorum nuncius, ad instantiam et requisitionem Nobilis Ludovici Gimelli et Iohannis Vullieri clerici et Burgensis Lausanne, Prioribus et Gubernatoribus /729/ Ville et Communitatis Lausanne et eo nomine, in presentia plurimorum Nobilium et Burgensium Lausanne, prestiterunt Iuramenta super sacro corpore Christi, ambabus manibus, videlicet, quod ipsi facient, tandiu quamdiu fuerint in dicto officio, unicuique bonam, equam et justam justitiam, et quod servabunt et manutenebunt pro eorum posse Libertates, Franchesias, consuetudines, vsagia ipsius ville Lausanne et omnium de Valle et terra Ecclesie Lausanne, scriptas et non scriptas, Necnon juraverunt quod, pretextu dicti officii, nullum indebite oppriment, Et si contra fecerint ignoranter aut alias, Reparare et in pristinum statum reponere, juxta tamen Ritum et modum Iuramentorum suorum aliorum predecessorum in dicto officio, et omnia alia exigentia ratione dicti officii complere et contra premissa non facere, etc.

François de Billens, seigneur de Maconens, avait été baillif de Vaud en 1476 et 1477 (Ruchat, Abr. de l’hist. ecclés.). C’est probablement lui qui avait donné son nom à l’office du juge de Billens. — Il est à remarquer que l’Evêque n’intervint point dans l’admission de ce juge.


Nomination du Conseil ordinaire de la commune,

Anno 1481 (T. II, p. 354).

Die dominica ante festum nativitatis Beate Marie Virginis, secunda mensis septembris ... Eadem die fuerunt electi consiliarii pro anno futuro, per Banderias more solito, hominibus cujuslibet Banderie ad partem retractis. Fuerunt electi consules, primo. /730/

Per illos de Banderia Civitatis, in vico Paludis: Arthaudus Loys, Petrus Blecheret, Petrus Sottens et Iohannes Perrodeti.

Per illos de Palude, in Banderia Sancti Laurentii: nobiles Henricus Ioutens, Ludovicus de Monteolo, Guillelmus de Chabie et Iohannes Luxiriandi.

Per illos de Sancto Laurentio, in Ponte: Girardus Bosson, Ianinus Loys, Iohannes Franceys et Iacobus Gauté.

Per illos de Ponte, in vico Burgi: Nobiles Henricus de Praroman, Ludovicus Gimelli, Iohannes Fabri alias Prodon et Stephanus Clavelli.

Et per illos de Burgo, in Civitate: Amedeus Vallancheti, Bisuntius de Fonte, Petrus Vuavraz et Amedeus de Ruppe, Cives et Burgenses Lausanne.

Qui omnes juraverunt... etc.

On voit ici que les représentants de chaque bannière étaient nommés par les ressortissants d’une autre bannière.


Nomination du Rière-Conseil

Anno 1481 (T. II, p. 361).

Anno domini 1481, die vero dominica post festum Sancti Michaelis Archangeli, convocato populo, videlicet Nobilibus, Civibus, Burgensibus et Incolis Lausanne, voce Preconis in unum, in aula domus Communitatis, ad dicte Communitatis Negotia tractanda: Fuit electum Retro-Consilium pro tractando melius et securius Negotia /731/ Communitatis. etc. Quia Communitas est de gravi et difficili congreganda, videlicet ...

(Suivent les noms des conseillers élus au nombre de 97, savoir 4 a la Cité, 14 dans le Bourg, 25 à la Palud, 33 au Pont et 21 à St.-Laurent.)

La nomination du rière-conseil était une modification aux décisions prises dans l’acte du 6 juillet 1481, qui attribuait les délibérations importantes à l’assemblée générale de la commune (Voir plus haut, page 613).


Humbert Ponterousaz d’Estavayer, baillif de Vaud, est admis à Lausanne, en qualité de juge de Billens.

Anno 1482 (T. II, p. 405).

Anno domini Millesimo quatercentesimo octuagesimo secundo, die vero Lune, festi Beati Marij, decima tertia mensis Ianuarii, Nobilis vir Humbertus Ponterousaz de Staviaco Ballivus Vuaudi fuit inductus in Possessionem Iudicature de Billens, per providum virum Magistrum Iohannem Bagnion et Iohannem Valancheti Syndicos et Gubernatores Lausanne. Qui quidem Iudex Iuravit Super Sacro-Sanctis reliquiis, quas in suis tenebat manibus dominus Stephanus de Cresto Vicarius Sancti Petri Lausanne, in ipsa Sancti Petri Ecclesia ante Altare Beati Petri, videlicet, quod Iura officii et Magistri sui manutenebit, et vnicuique ministrabit bonam justitiam, neminem ledendo, neminemque pretextu officii sui opprimendo , secundum laudabiles vsus et consuetudines /732/ Lausanne; quod observabit et manutenebit Placitum Generale et alias Franchesias et Libertates Civitatis Lausanne et totius terre Lausannensis Ecclesie, scriptas et non scriptas; Et alia faciet que suo incumbunt officio. Presentibus, videlicet, Nobili Francisco de Tretorens et Iohanne Cergat Burgensi Morgie, Nobili Henrico Jouttens, Ludovico Gimel, Nobili Henrico de Praroman et quamplurimis aliis civibus Lausanne.

Die et anno quibus supra, Guido Vincent deputatus Locumtenens prefati nobilis Humberti Ponterouzaz Iudicis prenominati, iuramentum consimile supra scriptum fecit et prestitit. Presentibus quibus supra.


Pierre de Saint-Saphorin est admis à Lausanne, en qualité de juge de Billens.

Anno 1487 (Msc. G. Rouge, greffier, cahier. G).

Anno domini millesimo quatercentesimo octuagesimo septimo, die vero tertia mensis Julii, Nobilis Philibertus de Menthon Ballivus Vuaudi nomine et pro parte Illustris Principis domini Ducis Sabaudiæ Vicarii Imperii, presentavit in Lausanna Iudicem de Billens, nobilem virum Petrum de Sancto Symphoriano qui juravit super sacrosanctis Evangeliis in Ecclesia Sti Petri Lausannæ sibi presentatis per dominum Stephanum de Cresto Vicarium dictæ Ecclesiæ et in suis manibus officium Iudicaturæ de Billens fideliter et probe exercere, unicuique ministrare bonam justitiam et legalem, neminem lædendo neminemque opprimendo, secundum /733/ consuetudines laudabiles Lausannæ, Et observare inconcusse Franchesias et Libertates Lausannæ scriptas et non scriptas pro posse suo. De et super quibus Providus vir Iohannes de Canturio gubernator Lausanæ petiit a me notario subsignato instrumentum et instrumenta, unum et plura tot quot sibi et dictæ communitati fuerint necessaria. Et fuerunt præsentes in premissis, Nobilis Nicodus de Gojonai, Steph. de albona Burgensis morgiæ, L. daux, ant. Gellin, J. Borgeis, J. Perrin, Petr. Re ... Js Clavel, testes ad hæc vocati et rogati.

Signé Perrodeti.


Election du Rière-Conseil.

Anno 1487 (T. III, p. 632).

Anno domini millesimo quatercentesimo octuagesimo septimo, die vero Lunæ post Festum Sancti Illarij, Convocato universo Populo totius Communitatis Lausannæ, fuerunt electi pro Retro-Consilio, per Banderias, hii qui sequuntur.

(Suivent les noms de 61 conseillers élus, dont 9 à la Cité, 15 au Bourg, 11 au Pont, 13 à la Palud et 13 à St Laurent.)

Eadem die Tota Communitas contulit potestatem quibus supra concludendi cum consilio in omnibus agendis respectu Communitatis et promiserunt de rato. /734/


La commune de Lausanne fournit des hommes d’armes au duc de Savoie,

Anno 1488 (T. III, p. 641).

Die Mercurii septima Maii qua Consilium fuit præventum certis legitimis occurrentibus de causis, fuerunt electi servientes ad serviendum domino Duci Sabaudiæ nomine communitatis, primo capitaneus, Guillelmus Morel cum famulo suo: Glaudius Croserens, Iohannes Sottens, Bonifacius Vincent, Amedeus Vulliermoz.

Die Martis ante festum apostolorum Philippi et Iacobi, convocato universo populo Lausannæ in aula domus Paludis, unacum ressorto, fuit expositum populo, quod Illustrissimus Princeps dominus Dux Sabaudiæ requisivit de gratia speciali, totam civitatem et terram, quatenus eidem domino subveniant de gentibus suis quibus necessario indiget ad præservationem patriarum et prosecutionem quærimoniarum et jurium suorum contra suos inimicos. Fuit conclusum per populum Lausannæ in præsentia illorum de ressorto, quod fiat contributio gentium præfato domino Duci, et fuit conclusum quod fiant in Lausanna viginti quinque servientes quibus fiant vestes et fulciantur pecuniis cuilibet pro uno mense, et quod mandetur Terra; Et fuerunt electi undecim de ressorto, videlicet in Sancto Surpitio Mermetus Bron; in parrochia de Excublens, item in parrochia de Vizi Glaudius douz Chabloz; in parrochia de Crissie, Villarii Sanctæ Crucis, Sancti Germani et de Bussigniez, Saturninus Vivian et Anthonius Viveys; in parrochia /735/ de Prillie, Mexieres, Joutens et Romanel, Petrus Curninjoz; in Frigida Villa, Cugie, Bretignie et les dos Monts, Iohannes Rossier et Nico Borjaul; item apud Bemond, Challie et Expalinjoz, Petrus douz Bugnion; in parrochia de Pullie, Iacobus Mathé, Glaudius Lex; in Rippa Ochiaci, Ochie et Cors, Franciscus d’Ochie: qui noluerunt assentire, sed remiserunt se ordinationi dominorum de Capitulo, dicentes se non teneri ad contributionem.

Signé Perrodeti.

Anno 1488 (T. III, p. 664).

Die Iovis ante festum Sancti Clementis, Guillelmus Morel remisit Gubernatoribus litteram per Illustrissimum dominum Ducem Sabaudiæ concessam datam Thaurini super subsidio armorum gentium sibi concessorum in sua ultima armata contra Sabucienses in Papiro scriptam.

Signé Ludovicus Daux.


Assesseurs choisis pour la Cour séculière.

Anno 1490 (T. III, p. 746).

Die Iovis ante festum Sancti Gregorii fuerunt deputati sex qui habeant conferre et consentire captioni malefactorum secundum exigentiam casuum, visis accusationibus /736/ et indiciis, Etiam non servatis libertatibus, dummodo pro quolibet capto fiat littera quod trahi non debeat in consequentiam. Et sunt isti electi, Nobilis Nicodus de Gojonay, Magister Gothofridus, Amedeus de Chissie, Petrus Raveri, Petrus Reynaudi et Gubernator Ludovicus Daux.


Renouvellement du Rière-conseil.

Anno 1492 (T. III, p. 809).

Die dominica post festum Sancti Bartholomæi, vigesima sexta Augusti ... Item quod renovetur Retro-Consilium et quod eligantur sexaginta viri burgenses Lausannæ qui teneantur, quotiens fuerint vocati parte Consilii et Gubernatorum comparere præstito juramento; cum quibus venerabile Consilium conferat in arduis; et quod conclusio facta cum dictis sexaginta habeat locum ac si Interesset tota Communitas.


Nomination du Rière-conseil.

Anno 1494 (T. IV, p. 20).

Anno quo supra, die vero dominica ante Festum Conceptionis Beatæ Mariæ Virginis, convocato voce Præconis universo Populo in Stupha Paludis, pro negotiis Communitatis, Hii qui comparuerunt cum Venerabili Capitulo elegerunt unum Retro-Consilium, pro quo /737/ Retro-Consilio elegerunt Consules infrascriptos, quorum consilio voluerunt ardua pertractari communiter, ita tamen quod in arduis Consilium ordinarium teneatur dictum Retro-Consilium evocare et eorum frui et uti consilio; ita tamen quod quicquid fuerit actum et conclusum per Consilium et Retro-Consilium habeatur ad instar ac si tota Communitas foret evocata.

(Suivent les noms de 40 Conseillers élus, dont 10 dans le Bourg, 10 au Pont, 10 à la Palud et 10 à St Laurent.)


Assesseurs choisis pour la Cour séculière.

Anno 1500 (T. IV, p. 214).

Die Iovis ante festum Sancti Galli. Dominus Ballivus proposuit quod in Lausanna inhabitant multi malefactores qui propter defectum justitiæ, faciunt multa forefacta et postmodum impugniti absentant locum, Quare petiit sibi largiri potestatem tales malefactores capiendi sine clama. Cui fuit largitum quod capiat, extra tamen domos, et quod in executione participet Consilium eligendum. Et sunt electi pro adeundo præsentiam domini Ballivi, Dominus Petrus Grant, nobilis Glaudius de Monte, Petrus de Soucens, Iohannes Grant, Petrus Choux, Petrus Carillieti. /738/


Assesseurs choisis pour la cour de Billens.

Anno 1501 (T. IV, p. 264).

Die dominica post festum sancti Martini yemalis ... Item fuerunt electi pro assistendo in Curia de Billens, die veneris sequenti, videlicet, venerabilis dominus Stephanus Loys, Glaudius de Montey, Petrus Choux, Petrus Regnaudi, Stephanus Clavel et Petrus Carillieti. Les membres du conseil sont chargés de siéger à tour dans les Cours séculières.

Anno 1513 (T. V, p. 783).

Die jovis post festum Sancti Glaudii Confessoris, fuit ordinatum et conclusum per Consilium quod debeant assistere in curiis Domini Commissarii et domini Ballivi et aliis curiis sæcularibus, videlicet quatuor domini de Consilio pro assistendo in dictis curiis per unum mensem, et lapso mense iterum alii quatuor, usque ad ultimum.


Nomination d’assesseurs pour les Cours séculières.

Anno 1520 (T. V, p. 1023).

Die jovis post dominicam de Quasi-modo ... fuerunt electi pro assistendo in curiis sæcularibus per tres menses, /739/ videlicet, Ysbrandus Daux, Anthonius de Yverduno, Petrus Rusti, Stephanus de Fluvio; qui acceptaverunt qualibet die Lunæ et Veneris comparere in dictis causis.


Nycod de Prez est admis en qualité de lieutenant pour l’office de juge de Billens.

Anno 1520 (T. V, p. 1028).

Die post festum Penthecostes, ultima mensis maii ... Comparuit in consilio Nobilis Nycodus de Prez de Rote, exhibens certas litteras decretas per Nobilem et potentem virum Petrum de Belloforti Gubernatorem et Ballivum Vuaudi Iudicem de Billens, petens se propterea admitti locum tenentem dicti officii judicaturæ de Billens. Quibus litteris visis et lectis, præfatum Consilium eumdem Nobilem Nycodum acceptaverunt, qui Iudex se obtulit præstare Iuramentum præstari solitum.


La commune de Lausanne refuse d’admettre le seigneur de Lullin, gouverneur de Vaud, en qualité de juge de Billens.

Anno 1526 (T. V, p. 1357).

Die veneris quarta januarii, anno domini quingentesimo vigesimo sexto ab annunciatione dominica sumpto, Comparuit in Consilio in domo Villæ congregato, Nobilis /740/ vir Iohannes de Gebennis dominus de Lulyn, Gubernator Vuaudi, exponens quod per comburgensiam et alliancias factas per Communitatem Lausannæ cum Magnificis Dominis Bernensibus et Friburgi dicti Magnifici Domini non intendebant derogare Autoritatibus et Preeminentiis Metuendissimi Domini Karoli Sabaudiæ Ducis. Ad quæ præmissa fuit dicto Domino Gubernatori responsum illud non posse facere quin primo allocutum fuerit Reverendo Domino nostro Episcopo Lausannensi, scilicet Sebastiano de Montefalcone moderno Episcopo, quia dictum Iuramentum erat contra Autoritatem et Preeminentiam Episcopi, qui et ejus prædecessores semper opposuerunt dicto Iuramento, necnon etiam Gubernatores nomine Communitatis et protestati fuerunt de nullitate. — Cui quidem Reverendo Episcopo existenti in Ecclesia Cathedrali audienti missam, fuerunt præmissa voce Egregii Domini Benedicti Raveri prælibato Reverendo Domino nostro Episcopo exposita. Qui respondit quod finita missa haberet Consilium cum Consilio suo et haberet Conferentiam cum eodem et post modum daret Responsum. Adveniente hora vesperorum, idem prælibatus Reverendus Dominus Episcopus respondit, quod non intendebat quod Dominus de Lulyn Gubernator Vaudi præstet neque faciat Iuramentum prædictum quod erat contra Autoritatem suam, sed illi potius contravenire. Post modum eadem die, in sero, fuit responsum præfato Domino Gubernatori in hospitio Leonis in Burgo, quod dictum Iuramentum præstari petitum concernit totum Commune, et illud non posse admittere donec evocatis omnibus Burgensibus Communitatis et post modum daret Consilium præfatum /741/ præfato Gubernatori responsionem. De qua quidem responsione idem dominus Gubernator Vuaudi se tenuit pro contento, et quod rediret auditurus dictam responsionem fiendam.

Die vero Sabbati sequenti, quinta die mensis Ianuarii, fuerunt convocati omnes Burgenses in mane hora septima, et propter hoc cum Consilio ordinario congregati; Qui omnes simul in domo Communitatis existentes concluserunt præfatum Dominum de Lulyn Gubernatorem non admittere neque audire ad illud Iuramentum præstandum ad causam dictæ Iudicaturæ de Billens.


Assesseurs choisis pour la Cour séculière.

Anno 1529 (T. VI, p. 1512).

Die Lunæ post festum Eucharistiæ Christi, fuerunt electi pro assistendo in Curia temporali, videlicet, Petrus Gautheri, Anthonius Gavet, Saturninus Ruffi, Georgius dou Crest et Gerardus Bosson, hinc ad proximum festum sancti Bartholomæi Apostoli.

Anno 1529 (T. VI, p. 1532).

Die Martis festi Sancti Mathæi apostoli ... fuerunt electi pro assistendo in curia temporali per unum quartum temporis, tam de Consilio quam Retro-Consilio et Burgensibus, primo, Petrus Gautheri, Guillelmus Ravinel, Girardus Briguet, Petrus Blecheret, Petrus Rusti, Iohannes Chuard, Aymo Clavel, Hugo Thorenchy, /742/ Guillelmus Genevaz Antenatus, Rodolphus Daux, Petrus Clavel, Antonis Grandis.


Nomination du conseil des Deux-Cents.

Anno 1529 (T. VI, p. 1532).

Die Martis festi Sancti Mathiæ apostoli, fuit congregatum Consilium, Retro-Consilium et omnes Burgenses, videlicet super perfectione Duorum Centum, qui die dominica præcedenti non comparuerant neque præstiterant Iuramentum, qui comparentes juraverunt plures qui nondum juraverunt.


La commune de Lausanne décide d’imposer un giète soit contribution à ses ressortissants.

Anno 1531 (T. VI, p. 1689).

Anno Domini Millesimo quingentesimo trigesimo primo, die vero dominica, vigesima nona octobris, fuerunt simul congregati de mane, hora septima, per sonum campanæ, ut est moris, videlicet, Consilium, Retro-Consilium, et ducentum, in domo Communitatis sita in Palude: visuri et deliberaturi pro modo habendi et exigendi Pecunias ad subveniendum et succurrendum necessitatibus Communitatis nunc occurrentibus et vigentibus propter guerram nobis minas inferentem et jam prius et inter confœderatos inceptam et vigentem. Propter /743/ quod fuit per quos supra personaliter assistentes, nemine tamen contradicente, deliberatum et conclusum, debere facere et imponere unum Gietum rationabile per Venerabile Consilium et electos parte Retro-Consilii et Duorum Centorum videndum et terminandum secundum quod eisdem videbitur imponendum et ordinandum. Et fuerunt electi.

In banderia Civitatis, Pro parte Retro-Consilii: Petrus Menestrey Hospitalarius et Leodegarius Semauraudi; et pro parte duorum Centum, Ianinus Soudal et Petrus Amaddon.

Item, in banderia Paludis, pro parte Retro-Consilii: Benedictus Blecheret et Rodulphus Daux; pro Parte Duorum Centum, Iohannes Boverat et Iohannes Baleyson.

Item in Banderia Sancti Laurentii, Pro Retro-Consilio: Ludovicus Bouz et Glaudius Rosset; pro Duobus Centum, Antonius Grandis et Guillelmus Lulyn.

Item in Banderia Pontis, pro parte Retro-Consilii: Guillelmus de Lalex et Glaudius Pasquier, Pro Duobus centum Iohannes Relebachiz et Anthonius Floret.

Item in Banderia Burgi, pro parte Retro-Consilii: Iohannes de Plassis et Iohannes Vdry; Pro parte Duorum Centum Iohannes Breytie et Iohannes Richardi.

Qui quidem supra electi comparuerunt die dominica sequenti, crastinum Sancti Martini, in domo Communitatis, Et fecerunt atque ordinaverunt Gietum prout in Papyro et Roleto Banderiarum Continetur.

Pro Majoribus, octo floreni.

Pro mediocribus, sex floreni.

Pro Tertiis, quatuor floreni.

Pro vltimis, duo floreni.


/744/

CIV.

CONFIRMATION ET EXPLICATION DE L’ACTE DE COMBOURGEOISIE ENTRE LES VILLES DE BERNE, FRIBOURG ET LAUSANNE.

Du 13 Janvier 1533.

(Original aux archives de Lausanne. A. no 215.)

Nous les aduoyers bourguymaystre conseil et bourgeois des troys villes Berne frybourg et Lausanne faysons scauoyr a tous coment ainsin soit que par nostre combourgeoisie cy deuant factes nostre mode de viure soit este obscur, D’entre nous par comun accord sommes convenuz de le declayrer par le mode suivant toutesfoys sans corrumpre ladicte Combourgeoisie laquelle vollons en tous ses poins estre obseruee comment lavons Iure Et premierement avons declayre quant vng de nous Bourgeois ouz Soubiects de lune de nous villes de berne ouz de Frybourg qui ara cause dappell en marche que deux de nous conseillieurs de la ville dont Ilz sera soubiectz doiburont assister a la marche yceulx doibuent estre admys mais quil ne soyent parthye Sans ce quilz aye vng de berne et de frybourg adoncques Ilz conviendra avoyr vng conseillieur de Berne et vng conseillieur de fribourg pour assister a ladicte Marche, tochant toute la reste le layssons oux contenuz de ladicte Combourgeoisie Sinon autant que en ladite Combourgeoisie est contenuz que les arbitres doybuent avoyr /745/ quinze jours de Conseill pour rendre la sentence Vollons quil puissent avoyr vng moys par entier de conseill pour rendre ladicte Sentence aussy vollons que le Moyant puisse avoyr vng moys despace pour se conseillier a rendre la sentence a la forme de ladicte Combourgeoisie. Si pour conclusion Sommes nous les devandictes troys villes Convenuz que pour causes civilles et temporelles dentre nous soubiects Nulle Inhibition Soy doye fayre ne estre admyse par vertuz de ladicte Combourgeoisie Laquelle coment des est dis nentendons aulcunement avoyr Infringi ne Corumpue Mais ycelle en tous ses poins avecques ceste declaration vollons obseruer et garder Et en veriffication des chouses preescriptes auons corroborer ces presentes de nous seaulx de nous dictes communaulte et en furent faittes troys semblables a chescune ville vne. Donne a frybourg le treziesme Iour de Ianvyer Lan pryns a la nativite nostre Seigneur Courrant Mille Cincq cent trente et troys.

(Deux sceaux pendants, le troisième manque.)


/746/

CV.

ORDONNANCE FAITE PAR LES MAGNIFIQUES SEIGNEURS AMBASSADEURS DES VILLES DE BERNE ET DE SOLEURE ENTRE MONSEIGNEUR SÉBASTIAN DE MONTFAUCON, EVESQUE DE LAUSANNE, ET LA VILLE DE LAUSANNE, POUR LE REGARD DE PLUSIEURS ARTICLES.

Anno 1533, 29 Maij.

(Archives cantonales. Livre du bailliage de Lausanne, page 322.)

Sensuit l’ordonnance faite par les Magnifiques Seigneurs Messieurs les Ambassadeurs de Berne et de Soleure, c’est assavoir par magnifiques Seigneurs Nicolas de Graffenried et George Schoenj bourgeois et Conseillers de la dite ville de Berne et honnorables Rudolff de Roll et Thurs Schlunj 1 Embassadeurs de Messieurs de Solleure à cause des discords et differents estant entre reverend Seigneur Monseigneur Sebastian de Montfalcon Evesque et Prince de Lausanne et les venerables Seigneurs les Seigneurs de chapitre de Lausanne d’vne part et les Nobles bourgeois Bourguemaistre et Conseil de la Communauté de Lausanne d’autre part, lesquelles ont esté faites en la présence de Noble homme Jehan Coustable Lieutenant du Balliage de Lausanne et de discret homme François Deplaict Clerc commun des Cours seculieres /747/ de Lausanne le Lundy 29 du moys de May, l’an nostre Seigneur courant mille cinc cents trente trois.

1 Et premierement quant à vn article mis en advant da part mondit Seigneur disant que ceux de la Ville de Lausanne ont souventesfoys fait et perpetré Actes contre son autorité et preheminence infringant sa Jurisdiction et autorité, sur quoy a demandé premierement estre reintegré de sadite autorité et preheminence non consentant autrement à aucune ordonnance, ordonnons nous lesdits arbitres et Ambassadeurs dessus nommés que à cause de cecy le Bourguemaistre de Lausanne accompagné d’aucuns du Conseil de ladite ville de Lausanne doivent venir auec nous devant Monseigneur de Lausanne luy priant et suppliant que s’ils avoyent fait quelque cas contre son autorité, seigneurie et preheminence qu’il luy pleust les pardonner et que moyennant cecy ledit Monseigneur de Lausanne soit et doige estre rehintegré en son autorité, seigneurie et preheminence , comme par advant il estoit et doit estre, en outre que ladite priere faite ou que se fera par ledit Bourguemaistre accompagné comme dessus à mondit Seigneur nj aussj la pardonnance par ledit Seigneur à eux faite ou qu’il se fera n’y soit n’y ne doige estre dommageable nj preiudiciable aux libertés, franchises, coustumes, privilleges, vsances et Jurisdictions, mais plustost que mondit Seigneur de Lausanne et ceux de ladite ville de Lausanne et vn chascun d’eux doivent estre et remaner en son autorité, liberté, franchise, coustume, privilege, vsance et Jurisdiction comme dessus.

2. Touchant vn autre article faisant mention comme /748/ ceux de Lausanne ont esleu vn Conseil faisant nombre de gents en icelluy, laquelle chose dit non estre ainsj vsée au temps passé, lequel Conseil ils sonnent et tirent la cloche pour tenir ledit Conseil, nonobstant qu’il fust vsé crier et non sonner ledit Conseil, ordonnons nous lesdits Ambassadeurs que d’ores en advant ladite ville de Lausanne puisse et doige faire tenir leurdit Conseil au nombre de gents, comme ils en ont vsé et vsent maintenant pour ce que plus meurement se peuvent voir les matieres quand plus de gens d’honneur il y a, en sonnant toutesfoys ladite cloche sans faire nj perpetrer aucun insulte nj innovation en faisant cecy à messeigneurs de Chapitre, Et pour ce qu’en icelluy article se contient qu’audit Conseil l’on ne doige mettre aucune personne infame nj aussj deshonneste, ordonnons qu’en icelluy Conseil ne se doige mettre nj deputer aucune personne, sinon personne honneste et non deshonneste comme en cas mere criminel.

3. Outre plus à l’autre article disant non devoir imposer Bourguemaistre au Gouverneur de la Ville ainsj anciennement nommé, changeant cedit nom de Gouverneur en faisant et imposant nom nouveau en disant Bourguemaistre, que veu et attendu que au temps passé ont esté changé les noms lesquels premierement se disoyent Prieurs, Sindicques et depuis Gouverneurs sans toutesfoys varier ni infringer l’authorité de mondit Seigneur de Lausanne qu’ensuivant ce changement de nom comme il a esté changé que maintenant ils puissent et doigent auoir et mettre vn Bourguemaistre comme ils le nomment maintenant veu maximement qu’il ne porte dommage nj preiudice à mondit Seigneur nj à son authorité, /749/ prions à mondit Seigneur que ce nom de Bourguemaistre leur doige conceder et admettre.

4. A l’autre article faisant mention de ceux de la ville de Lausanne ont prohibé à mondit Reverend Seigneur non devoir tirer nj faire tirer aucunes pierres dessous la place de Montbenon, estre veu les droits d’vne part et d’autre et aussj la commodité de ladite place ordonnons que mondit Seigneur de Lausanne deshormais et d’ores en advant puisse et doige tirer et faire tirer desdites pierres pour sa commodité iusques autant que ceux de Lausanne luy fassent apparoistre d’autres droits et tittres comme il ne le peut nj doit faire.

5. En outre touchant les bois des Raspes de Lausanne ayants veu les droits des Nobles bourgeois de Lausanne auec leurs livres et papiers du Conseil de ladite ville de Lausanne auxquels tittres il se conste que par plusieurs foys tant feu Monseigneur que Monseigneur à present par aucuns d’eux serviteurs ont et sont plusieurs foys allé et parlé en conseil de ladite ville de Lausanne pour auoir du boys desdites Raspes pour l’affouage de mondit Seigneur que d’ores en advant quand mondit Seigneur en voudra auoir pour sondit affouage que le doige faire demander comme dessus et comme ia fit autresfoys et qu’alors ils luy doigent faire plaisir et seruice comme ils vourront qui leurs fit et comme ils sont tenus le faire vns aux autres.

6. touchant l’office de la mestralie de Lausanne ayants veu les droits comme dessus ordonnons nous les dicts Ambassadeurs que mondit Seigneur de Lausanne puisse et doige mettre, ordonner et aussj deputer vn mestral quj soit homme de bien pour faire /750/ l’office par ledit Mestral accoustumé de faire en faisant le serment à mondit reverend Seigneur qu’il est accoustumé de faire à luy en cecy que nous prions mondit Seigneur quj luy plaise vouloir laisser le present mestral ou cestuy la qu’ils appellent mestral quatre ans à venir en l’office de ladite mestralie depuis le commencement de son entrage et au deffaut de luy pendant ces quatre ans ou estre passés lesdits quattre ans que mondit Seigneur, s’il bon luy semble, en puisse et doige mettre, ordonner et deputer vn autre comme dessus, iouxte les mode et forme susdites et que ledit mestral doige faire promesses à messieurs les nobles et bourgeois de Lausanne iouxte le contenu du plaid general, des seaux et mesure dudit office, ordonnons que nonobstant que se contienne audit plaid general lesdites mesures et seaux estre et devoir estre remis en la maison ditte mastin, pour ce qu’alors ceux de Lausanne navoyent nulle maison commune, que d’ores en advant ils doigent estre remis en la maison de la ville non voulants pour cecy desroger au contenu dudit plaid general.

7. En oustre touchant les murs et murailles de la ville et Cité de Lausanne et les portes adherants auxdits murs estre veu les droits d’vn costé et d’autre, et pour ce que de long temps lesdits nobles et bourgeois de Lausanne ont eu le maniement desdites murailles et portes, nous ordonnons que lesdits Nobles et bourgeois de Lausanne ayent et doivent avoir le gouvernement et maniement desdits murs et portes qu’ils ont vsé et accoustumé et qu’apres le trespas de nostre reverend moderne Seigneur monseigneur de Lausanne, lesdits Nobles et bourgeois de Lausanne à l’entrée du Seigneur de Lausanne /751/ succedant et à tous autres Seigneurs succedants en apres doivent presenter toutes les clefs desdites portes en cecy, qu’ils les doivent presenter remettre et restituer auxdits nobles et bourgeois de Lausanne. Des trois portes de la Cité de Lausanne lesquelles adherent et sont cituées entre ladite Cité et Ville de Lausanne pour ce que plusieurs foys à cause de ce qu’en icelles n’a point de portes de bois serrées nj qu’ils se clausent se font et commettent plusieurs insultes et violences les vns contre les autres de nuict, maximement nous ordonnons que d’ores en advant messieurs de chapitre puissent et doivent faire ou faire à faire en chascune desdites trois portes vne porte aux missions et despends de mesdits Seigneurs de Chapitre, auquelles portes et en chascune d’icelles doige avoir deux clefs esgales et semblables lesquelles clefs et chascune d’icelles puisse ouvrir entierement la porte competante à icelle telle clef, desquelles clefs l’vne doit estre aux mains de mesdits Seigneurs de chapitre qu’ils la doivent mettre en garde à vn homme de bien de ladite Cité et l’autre doit estre aux mains desdits Nobles et bourgeois de Lausanne et qu’ils la mettent en garde dans ladite Ville à vn autre homme de bien lesquelles portes se doivent claure de nuict, c’est assavoir en esté à neuf heures et en temps d’hyuer à huict heures et les ouvrir en tout temps le matin iouxte la coustume ouvrir les portes de Lausanne. Et quand mesdits Seigneurs de chapitre ou ceux de la Cité voudront aller ou descendre en la ville qu’ils puissent ouvrir ou faire ouvrir lesdites portes à tout (avec) leursdite cle et lesdits nobles et bourgeois aussj à tout la leur, quand ils voudront aller en la cité et qu’en temps de /752/ necessité, de faire le guet que lesdits nobles et bourgeois de Lausanne le puissent faire tant en la Cité qu’en la ville et là où il sera necessaire sans contreditte quelconque.

8. D’autre part touchant l’Abbé et l’Abbaye quj se fait et est faite à Lausanne par les enfants de Lausanne pour ce que à cause d’icelle et vieille Abbaye assés nous conste comme bien sommes informés qu’ils se pourroyent faire et perpetrer plusieurs maux et insultes, voulants à cecy obvier, ordonnons que ledit Abbé auec son Abbaye et moennes doivent estre bas et abolis et que d’ores en advant à Lausanne n’y doige estre nj avoir neulle abbaye, non entendant pour cecy que les enfants de Lausanne ne puissent et doigent honnestement les vns auec les autres passer leur temps sans faire insulte, prendre actions nj querelles quelconques.

9. Au surplus touchant la gabelle et maille imposées sus la cher du masel laquelle a esté concedée par mondit reverend Seigneur aux nobles et bourgeois de Lausanne par certain temps desja passé cognoissants que lesdits Nobles et bourgeois de Lausanne ont plusieurs charges, tant pour maintenir les murs de Lausanne qu’autre chose necessaire nous ordonnons que d’ores en advant lesdits Nobles et bourgeois de Lausanne puissent et doigent avoir icelle gabelle et maille que dessus tant de temps qu’auxdits Nobles et bourgeois il plaira. En cecy (réservé) que d’ores en advant et pendant ce qu’ils voudront auoir lesdites mailles que mondit Seigneur de Lausanne doige auoir le quart denier d’icelle gabelle et maille et que mondit Seigneur en ladite Boucherie aye /753/ les langues et autorité comme paravant et qu’il ne doige estre entenu de payer aux maselliers nj à autre ladite gabelle nj maille pour la chair laquelle se prend vers les maselliers pour son hostage et vsage de mondit Seigneur non desroguant à l’authorité desdits Nobles et bourgeois de Lausanne laquelle ils ont audit masel ou maselliers.

10. Touchant les Curtils des terraux de la ville de Lausanne lesquels ont esté baillés par ledit Seigneur auxdits nobles et bourgeois pour certain temps desja passé à cause des gros supports que lesdits Nobles et bourgeois ont aux reparations des murs et autres choses de la ville, Nous ordonnons que d’ores en advant lesdits nobles et bourgeois doivent aller prier et requerir mondit Seigneur de Lausanne qu’il luy plaise leur conceder lesdits Curtils, comme ils ont maintenant laquelle chose il doit accepter et conceder pour neuf ans advenants et successivement de neuf ans en neuf ans et que maintenant et à l’entrée d’vn chascun neuf ans lesdits nobles et bourgeois de Lausanne donnent et doivent donner à mondit Seigneur deux livres de poivre pour icelle soufferte et cas advenant que à l’advenir seroyent ou adviendroyent quelques insultes ou bruit de guerre et qu’alors lesdits nobles et bourgeois voudroyent laisser et destruire lesdits Curtils qu’estre laissés n’y doivent donner audit Seigneur ledit poivre, mais que ceux qu’ils se doivent ayder à la restauration et reparation desdits terraux ou fossel soi doivent ayder et alors venir pour s’ayder à les restruire Jouxte la forme du contenu du plaid general.

En apres cecy s’ensuivent les articles donnés et presentés /754/ par les Nobles et bourgeois de Lausanne contre mondit Reverend Seigneur.

11. Et premierement touchant le gibet de Montbenon pour ce qu’il est trop pres de la place de Montbenon et qu’à cause de cecy le lieu de Montbenon lequel est pour convenable soulas de Lausanne nous prions à mon Reverend Seigneur que ledit gibet de Montbenon du temps qu’il pourra durer au lieu de Montbenon en suffisance pouvoir faire illec Justice qu’en ce lieu il doige demeurer, Et quand il sera necessaire en faire vn nouveau que mondit Seigneur le doige faire à faire au lieu où il estoit pour advant, c’est assavoir au lieu dit en Sevelyn ou au lieu accordant entre mondit Seigneur et lesdits Nobles et bourgeois de Lausanne.

12. Touchant vn autre article faisant mention du gibet estant à St Saphorin de cheybiez, lequel les nobles et bourgeois de Lausanne asserissent là non devoir estre disants qu’aucuns malfaiteurs au temps passé ont esté de là amenés au lieu de Lausanne ayants entendu par nous que ledit lieu de St Saphorin est vne Seigneurie et mandement distainct et à part lequel autresfoys a esté acheté d’vn Seigneur de Lausanne lequel mandement et lieu n’est pas compris au plaid general de Lausanne mais à vn plaid general à part, par icelles raisons et autres, nous ordonnons que mondit Seigneur peut et doit auoir audit lieu de Sainct Saphorin ledit gibet et là des malfaiteurs faire Justice iouxte leurs demerites et que moyennant cecy l’on ne doige faire tort, innovation nj finesse contre les nobles bourgeois et Citoyens de la Ville de Lausanne. /755/

13. En apres touchant les Seigneurs d’Eglise tenants Ribaudes en leurs maisons nous ordonnons que l’arrest et ordonnance faite à cause de cecy par messieurs de chapitre et de la Clergié doige auoir son lieu et effect laquelle ils doivent observer iouxte le contenu d’icelle et quand ils voudront faire Justice de vieux cas que alors les nobles et bourgeois de Lausanne ne se doigent empescher nj mettre pour prier nj requester pour eux.

14. Touchant la relaissée de feu Henry Guvet à cause de son mariage, nous nous contentons de la responce faite par mon reverend Seigneur monseigneur de Lausanne quj dit la vouloir contenter iouxte la raste quj vient des biens dudit Henry Guvet en cecy quj le fasse dans la feste St Martin prochainement venante et aussj que ceux qu’ils tiennent desdits biens doivent faire comme mondit Reverend Seigneur.

15. Au surplus touchant le mur estant aupres de l’enclose du moulin de Guvet et du pont de boys quj est dessous et aupres dudit mur Nous ordonnons que mondit Seigneur doige refaire ou faire reffaire à cestuy là à quj il a admodié ledit moulin lesdits murs et pont iouxte le contenu d’vne lettre laquelle les Nobles et bourgeois de Lausanne ont à cause de cecy pour non devoir porter dommage nj preiudice aux murs de Lausanne estants là aupres.

Les articles des seigneurs de Chapitre contre les Nobles et bourgeois de Lausanne et ceux desdits Nobles et bourgeois contre les dits Seigneurs de Chapitre sont.

16. Et premierement touchant l’hospital de nostre Dame de Lausanne, Nous ordonnons que d’ores en advant /756/ le premier de Messeigneurs de Chapitre mette et puisse mettre vn homme de bien de la ville de Lausanne quj soit Gouverneur et hospitallier dudit hospital faisant le profit d’icelluy hospital et quand il voudra rendre comte dudit hospital quj le rende en la presence de quatre Seigneurs de chapitre et quatre autres bourgeois de Lausanne deputés et Commis lesdits quatre bourgeois par les Seigneurs du Conseil de Lausanne à icelle fin que les biens dudit hospital soyent maintenus et observés.

17. Touchant le different estant entre monsieur le Doyen de Prez, d’vne part, et l’Abbé de Lausanne ensemble aucuns bourgeois d’autre part, pour ce que c’est acte particulier nous ne nous (en) voulons point mesler, mais sj entre eux ils ne se peuvent accorder qu’ils se tirent en Justice.

18. En apres touchant la dissention des deux maisons de feu Messire Jaques de Montfalcon nous ordonnons que Messire Benoit de Pontherouse doige demeurer en icelles sa vie durant par la vertu de l’argent qu’il a donné à cause de cecy à l’abbaye des Enfants de Lausanne, Et apres son trespas qu’elles doivent demeurer et remainmj à messeigneurs de chapitre entierement, non derogants aux directes, lesquelles les Nobles et bourgeois de Lausanne ont et pourront avoir dessus icelles maisons en cecy qu’alors lesdits Seigneurs de chapitre ne doivent repeter ledit argent donné par ledit Messire Pontherouse à ladite Abbaye, mais qu’à icelle entierement il doige demeurer.

19. Puis apres du different de l’artillerie de Messeigneurs /757/ de chapitre, Nous ordonnons que les Nobles et bourgeois de Lausanne doigent remettre et restituer à Messeigneurs de chapitre les cinc pieces ou ils sont leurs armées (armoiries) de Messeigneurs de chapitre auec deux autres qu’ils sont esté amenées de DompMartin en cecy que lesdits Seigneurs de chapitre ne doivent ces pieces alliener, mais garder en la Cité de Lausanne pour le profit de ladite Cité et de Lausanne en cas de necessité et que les autres pieces doivent demeurer aux nobles et bourgeois de Lausanne.

20. Tant quj touché l’arche laquelle estoit à St.-Maurj, Nous ordonnons qu’entr’eux ne doige avoir different à cause d’icelle, mais que le cas reste comme il est, fors que si en icelle arche auoit quelque lettre faisant à l’vtilité de Messeigneurs de Chapitre que les Nobles et bourgeois de Lausanne telles lettres à messeigneurs de chapitre doivent restituer.

21. Plus outre à cause des violences et insultes lesquels ont esté faits par les vns contre les autres, tant de Jour que de nuict à deffaut de Justice laquelle n’a pas esté faite d’vne part nj d’autre contre tels violateurs et malfaisants, estants cause de tous les maux quj se sont faits Nous ordonnons que d’ores en advant ceux qui feront telles violences doivent estre punis et chastiés par les Officiers de Monseigneur de Lausanne iouxte leurs demerites, vsances et coustumes de Lausanne et que les nobles et bourgeois de Lausanne doivent envoyer et accompagner la Justice pour faire telle punition, et cas advenant que mondit Seigneur se plaindroit ou voudroit plaindre des Nobles et bourgeois de Lausanne /758/ à cause de ce qu’ils ne voudroyent pas envoyer nj accompagner nulle Justice, ou que lesdits Nobles et bourgeois se plaindroyent de mondit Seigneur sj ne fesoit Justice comme dessus, nous y mettrons vne peine et somme d’argent sj bon semble à monseigneur et auxdits Nobles et bourgeois de Lausanne iouxte ce que bon leur semblera à devoir payer par le contrevenant comme il sera regardé.

22. Touchant aussj les insultes et violences lesquelles ont esté faites les vns contre les autres comme par advant nous ordonnons qu’ils se doivent pardonner les vns aux autres, priand à nostre reverend Seigneur monseigneur de Lausanne leur vouloir pardonner et donner les bancs (bans) qu’ils luy pourroyent estre (dûs) à cause de cecy d’vne part et d’autre, et tant du dernier insulte que fust fait contre Monseigneur le Doyen de Prez que autres, fors que de ce dit insulte l’vne des parties et l’autre puisse demander ses droits et interets.

23. Tant quj touché aux Heraux portants armes comme ils ont accoustumé, pour ce que long temps y a quj les ont portées, Nous prions à mon reverend Seigneur de Lausanne quj luy plaise vouloir consentir à tels heraux portants telles armes et de cecy rapporterons son bon vouloir à nos redouttés Seigneurs nos Superieurs entendants ayants veu en cecy son bon vouloir que touchant la monnoye de laquelle n’avons pas entiere charge de nosdits Superieurs, Ils auront bon respect et regard envers mondit Reverend Seigneur de Lausanne.


/759/

CVI.

STATUTS ET ORDONNANCES DE LA CONFRÉRIE DES ARBALÉTRIERS DE LAUSANNE.

Sine Data.

(Archives cantonales, layette BB, ancienne copie sur papier non vidimée).

IN NOMINE DOMINI AMEN.

Secuntur statuta et ordinationes Confratrie ballistatorum lausannensium que confratria incepta fuit et ordinata per dictos confratres et socios in honore et memoria Domini nostri Iesu Christi gloriose Virginis Marie et omnium sanctorum Paradisi amen. Et in honore et reuerencia nostri domini episcopi lausannensis presentis et futuri etiam pro bono pacis amoris et concordie quam Deus pacis reformator sua gratia confratribus et sociis dicte confratrie per suam piissimam misericordiam presentibus et futuris infondere dignetur.

1. Et primo ordinatum est per dictos confratres qui nunc sunt dicte Confratrie confratres quod eligantur duo priores qui gubernationem et onus regendi dictam confratriam habeant et secum sint decem consiliarii de quolibet vexillo lausannensi duo tali forma modo manerie quod omnes confratres et socii qui nunc sunt dicte confratrie et qui pro tempore fuerint veniendi debeant et teneantur dare plenam potestatem dictis duobus prioribus /760/ et decem consiliariis qui eligentur et qui pro tempore fuerint eligendi faciendi ordinandi quicquid eis vnanimiter et concorditer videbitur faciendum pro meliori honore statu et proficuo dicte confratrie.

2. Item statutum est et ordinatum per dictos confratres et socios dicte confratrie quod faciant quolibet anno vnam et honorifficam torchiam de cera quam portet alter dictorum priorum ad processionem que offeratur die festi assumptionis beate Marie Virginis et vadant cum dicta torchia omnes dicti confratres et socii dicte confratrie bini et bini bene ordinate ante ymaginem gloriose Virginis Marie ecclesie lausannensis et ante altare eius et ibi offerant dictam torchiam propter sacramentum Domini nostri Iesu Christi illuminare tociens quociens ibi celebrabitur missa in honore Domini nostri Iesu Christi et beate Marie Virginis matris eius totiusque curie supernorum in memoriaque confratrum dicte confratrie qui nunc sunt et qui pro tempore fuerint cuius torchie onus habeant faciendi dicti duo priores.

3. Item ordinatum est per confratres et socios predictos quod quilibet confrater et socius dicte confratrie faciat confestim vnam cotam et vnum caputium eiusdem et talis coloris que fuerit designata et ordinata per dictos confratres tali modo quod quicunque confrater habeat ipsas vestitas et portet in processionem quum portabitur et offeretur dicta torchia.

4. Item ordinatum est per confratres et socios dicte confratrie quod faciant incontinenti quatuor cereos de cera quemlibet cereum ponderantem quatuor libras cere qui semper sint bene seruati et manutenti pro portando ad sepulturam cuiuslibet confratris qui migrabit a seculo /761/ et eius vxoris ad quam sepulturam veniant et intersint dicti confratres dicte confratrie pro sociando corpus defuncti quousque sit sepultum et quando casus aduenerit vestiant se cota et caputio dicte confratrie omnes confratres supradicti talibus quales fuerant ordinate per dictos confratres et portet quisque confrater secum vnam candelam cere vnius denarii et vnum denarium positum in dicta candela quam quilibet offeret in magna missa de Requiem que celebrabitur pro remedio anime dicti confratris defuncti seu vxoris sue in casu quo amici defuncti denuntiabunt dictis duobus prioribus tempore debito ad finem quod dicti duo priores notifficare possint ceteris confratribus dicte confratrie tempus et horam ante.

5. Item ordinatum est quod confrater qui decesserit teneatur dare dicte confratrie suam cotam et suum caputium facta et designata per dictos confratres et socios dicte confratrie et ballistam suam munitam talem qualem habebit vnacum munitione seu garnitione eiusdem et hec tradantur manibus dictorum duorum priorum ad opus et proficuum dicte confratrie.

6. Item statutum est quod priores dicte confratrie qui nunc sunt et qui pro tempore fuerint non valeant aliquem recipere in confratrem dicte confratrie sine consilio decem consiliariorum predictorum nec ad mutuum tradere aut alias commendare aurum et argentum aut in redditum ponere quin de voluntate et mandato confratrum dicte confratrie expresso processerit.

7. Item ordinatum est quod ille qui receptus fuerit confrater et socius dicte confratrie post datam littere que laudabitur et recipietur per notarium super statutis et /762/ ordinationibus dicte confratrie super et de infrascriptis soluat decem solidos lausannenses semel in manibus dictorum duorum priorum et est ordinatum quod nullus se valeat amouere de dicta confratria nullo tempore quousque conuiuium dicte confratrie fuerit factum inter confratres predictos.

8. Item ordinatum est quod si aliquis dictorum confratrum habeat seu habuerit nunc uel in futurum aliquas rixas discordias lites placita aut dissensiones vnus contra alterum quacunque causa seu re quod absit (!) dicti priores vnacum decem consiliariis possint totaliter concordare ipsos confratres visis informationibus et juribus de parte ad partem saluo jure et honore nostri carissimi domini lausannensis episcopi.

9. Item ordinatum est quod si aliquis confrater dicte confratrie fuerit extra villam Lausannam circa quinque leucas et non audeat venire aliquo casu seu regart aut aliqua dubitatione quod omnes confratres dicte confratrie teneantur ire quesitum et sociatum vnusquisque cum sua ballista et sua faretra munita duodecim carrellis aut amplius qui habere poterit in casu quo requisitum fuerit per dictos priores tali modo quod quum requisitum fuerit per dictos priores quod ipsi faciant scire confratribus quod quisque vadat per duos dies suis missionibus propriis quibus duobus diebus lapsis sint missionibus dicti confratris quem iretur quesitum et habeat quisque suam cotam et caputium supra dicta vestita,

10. Item ordinatum est quod quis qui sustinuerit excommunicationis sententiam in presenti confratria et societate non recipiatur in confratrem et si sit confrater dicte confratrie et excommunicationis sententiam sustineat /763/ per vnum mensem a dicta confratria expellatur.

11. Item ordinatum est quod quisque confratrum et sociorum predictorum teneatur ire lusum ad ballistam cum ceteris confratribus et sociis dicte confratrie quolibet mense vna vice.

12. Item ordinatum est quod tociens quod priores evocabunt dictos confratres et dicent quod se trahant simul seu conveniant pro facto dicte confratrie seu pro aliqua alia re seu causa ordinanda jure nostri domini carissimi lausannensis episcopi presentis et futuri saluo quod omnes dicti confratres vadant illuc vbi dicti priores sibi notifficabunt.

13. Item statutum est quod nullus dictorum confratrum exeat extra villam cum sua ballista sine faretra seu covret munita sex carrellis ad minus.

Que statuta omnes confratres et socii dicte confratrie presentes et futuri juste et honoriffice teneantur perpetuo obseruare bene firmiter et legaliter per modum et maneriem superius declaratam et ut superius declaratum est et expressum jure et honore nostri domini domini lausannensis episcopi semper saluis.


/764/

CVII.

DISPOSITIONS DE LA COUTUME DE LAUSANNE.

Sine data.

(Coutumier ancien des archives cantonales, folio 120 et 121)

 

I.

De Generali consuetudine Lausannensi.

Si pater familias eius filiam, frater eius sororem vel avunculus eius neptem maritaverit et quantitatem pecuniarum vel alia bona mobilia sibi In dotem et nomine dotis constituerit pro omni Iure Talis dos constituta acquiritur filie sorori vel nepte conjugate pro se et suis Liberis naturalibus ac Legitimis ac pro omnimoda eius voluntate fienda.

II.

De eadem consuetudine.

Defuncta vxore ante eius virum suscepta prole ab eodem uiro suo, vir Ipse habet et habere debet vsumfructum suum suo vivente In tota dote constituta et omnibus bonis dotalibus sue uxoris deffuncte, viventibus liberis susceptis aut non; Et contra deffuncto viro ante vxorem susceptis liberis vxor habet et habere debet /765/ usumfructum suum ad vitam In bonis viri deffuncti si velit medietatem sue dotis fundere; Si vero non fuerint liberi suscepti constante matrimonio nullum usumfructum habet vir in bonis dotalibus sue uxoris nec vxor in bonis sui viri.

III.

De eadem consuetudine.

Si constituto dotalis fiat per constituentem In prediis et aliis Inmobilibus vt in domibus, grangiis vineis terris etc. vel de omnibus Iuribus paternis et maternis Talia predia et bona Inmobilia sic In dotem constituta transeunt de constituente In recipientem cum omnibus et singulis suis honnoribus et honeribus tam annualibus quam pro semel.

IV.

De eadem consuetudine.

Vir non habet nec habere debet usum fructum suum In prediis et bonis Inmobilibus dotalibus sue vxoris deffuncte nisi solum et dumtaxat In paternis et maternis dicte eius vxoris et non In aliis que ex ordinatione testamentaria parentum et predecessorum vxoris subjacent restitutioni substitutioni post decessum talis vxoris.

V.

De eadem.

Cuius utriusque Iuris sexus sui Iuris et etatis Legittime effertus potest et valet de Rebus et bonis suis omnibus /766/ ordinare disponere et testamentum condere Nec non heredes suos et substitutos unum vel plures facere et nominare provt vult.

VI.

De eadem.

Omnes testamentarie ordinationes et vltime voluntates deffunctorum complende, tenende et inconcusse servande sunt Iuxta illud commune dictum Disponat testator et Lex erit.

VII.

De consuetudine predicta.

Omnis heres Institutus sive etiam substitutus, omnia ordinata per eum cuius est heres Institutus sive substitutus facere solvere complere et adimplere tenetur si ordinationem testamentariam acceptauerit.

VIII.

De eadem consuetudine.

Omnis testamentaria substitutio habet et habere debet locum post decessum heredis Instituti, Iuxta et secundum ordinationem dispositionem et voluntatem testatoris siue testatricis.

IX.

De simili consuetudine.

Omnis heres Institutus non potest neque debet donare /767/ de bonis Illius cuius est heres In prejudicium sibi substitutorum quod si secus fiat non valet quia contra voluntatem et mentem testatoris seu testatricis et contra legem testamentariam que seruanda est ut prefertur.

X.

De eadem.

Omnis Institutus heres non potest neque debet hereditatem et bona sui testatoris vniuersaliter vendere donare transportare nec quouismodo alienare quia sic agendo testator priuatur sua Intentione et substituti Iure suo quod est absurdum Iuri et consuetudini contrarium.

XI.

De eadem.

Mortuus revestit viuum videlicet heredem Institutum sive substitutum et eos qui ab Intestato succedere debent et possunt.

XII.

De simili.

Constante matrimonio Licet vir possideat bona dotalia sue vxoris Inmobilia non possidet Illa sibi Ipsi sed mulieri sue que est proprietaria dotis Nec posset ille vir alienare sine voluntate et consensu sue vxoris. /768/

XIII.

De eadem.

Defuncta vxore Illamet possessio quam tenebat et possidebat tempore sui decessus sive eius vir suo nomine transfertur In heredem sive substitutum ex testamentaria ordinatione parentum Quiquidem heredes siue substituti Ipsa bona possunt Intrare sine Iuris injuria et pretoris offensa Quia veri possessores per decessum etc. Nec licet vir amplius Invicem In bonis restitutioni et substitutioni subjacentibus Et si per premissa que vera sunt deffuncta uxore proprietaria extinguitur possessio eius rerum substitutioni subjacentium et per consequens possessio viri et vsufructus eiusdem.


CVIII.

PETITE LARGITION.

Du 1er Novembre 1536.

(Archives de Lausanne. Copie sur papier, cotée C, no 9.)

Sur les Supplications Requestes et demandes que les seigneurs Ambassadeurs des nobles Et Bourgeois de Lausanne, souuent fois ont faites, Soy sont mes Tres redoubtés Seigneurs Messeigneurs L’Avoyer, Petit et Grand Conseilz de Berne finalement resolus. /769/

Premierement en Contemplation des bons seruices que lesdicts de Lausanne ont faicts à mesdicts seigneurs Et pour le temps aduenir encores bien pourront faire Sont contens d’octroyer, laisser et liberallement donner ausdicts de Lausanne toutte haute, moyenne et basse Jurisdiction sur touttes causes tant Ciuiles que Criminelles, et sur touttes personnes et biens de quelle condition et qualite quilz soyent, estans dans les limittes escriptes par lesdicts de Lausanne comme s’ensuict.

La Seigneurie de Lausanne Et le Balliage Commenceant au milieuz du Pont de la viueysiz pres de Viuey de la part du Soleil leuant tendant par le milieuz du Lac deuers le vent Jusques sur le milieuz du Pont de la Venoge tendant contre St Germain et Villard Ste Croix deuers l’occident tendant au dessus de Morrens, Brittigniez, freydeuille, et la riuiere nommée la Menthoez tendant Aucrest deuers la bize, depuis ledict Aucrest tendant aux premieres limittes du millieuz du Pont de la viueysiz.

Toutesfois est assauoir que mesdicts Tresredoubtéz Seigneurs Ont faict suyvantes reseruations conditions et exceptions.

Premierement que lesdicts de Lausanne administrent bonne et briefue Justice à vngchescung.

En apres que dans les susdictes et escriptes limittes ne doibgent estre comprises et enclauées les trois Parroisses en la vaulx, Assauoir Lustriéz, Villette, Et sainct Saphorin, ny aussi la parroisse de Corsier, Ensemble touttes leurs appartenances et deppendances, lesquelles doibuent demeurer à mesdicts Seigneurs de Berne. /770/

Secondement que lesdictes limittes ne soy extendent plus oultre que iusques à la riue du Lac, Assauoir que iusques à l’eaue.

Pareillement que le Chasteau d’Ochiez et ses appartenances non estre comprins dans lesdictes limites Car Messeigneurs les reseruent à eux.

Et affin que pour l’aduenir l’on sache lesdictes limittes est necessaire que l’on les visite et regarde et que l’on dresse des boennes pour eviter different.

Il est aussi pourparle si lesdictes Parroisses ensemble Corsier ont quelque debuoir à vne ville de Lausanne, cela soit en suitte de guerre, ou que lesdicts de Lausanne eussent cognoissance et adjudication sur lesdictes quattre Parroisses, Cela ne veulent mesdicts Seigneurs oster esdicts de Lausanne, mais leur laisser Comme par le passé.

Tiercement reseruent aussi mesdicts Seigneurs de Berne à eux la Sonueraineté, Assauoir la monnoye, la Grace, la suitte en Guerre, et la derniere appellation.

Par Declaration touchant ladicte appellation en Causes et querelles, que ne montent plus haut que Vingt florins petitte monnoye, que l’on ne puisse les sentences sur ce données appeller Ains Icelles appellations demeurer et estre acheuées et terminées par deuant lesdicts de Lausanne, Toutesfois Causes Concernantes directes, diesmes, et semblables, puis bien que Icelles querelles ne monteront pas Vingt florins l’on les pourra appeller, Et par ainsi la derniere appellation ne viendra pas à Berne, mais deuant le Bourcier des pays gaignez et les Commis que annuellement seront envoyez par delà, lesquelz orront et termineront ladicte appellation en la ville ou Cité de Lausanne. /771/

Quartement reseruent mesdicts Seigneurs de Berne à eux l’Euesche, le Chappitre, et la Clergié, ensemble touttes appartenances et deppendances d’Icelles.

Pareillement les Droictz d’autruy esquels ne veulent ne pretendent par ceste Donation aucunement desroguer, Aussi les pasturages, Communances et Contributions lesquelles doibuent demeurer en leur estre et valeur comme du passé.

Sur ce Donnant, laissant et habandonnant ausdicts de Lausanne tout le demeurant non reserué et excepte cy dessus, Comment les deux Conventz dans la ville Assauoir de sainct franceois et de la Magdeleyne.

Item les Cinq Parroisses aussi dans la ville, Assauoir sainct Pierre, sainct Paul, sainct Estienne, sainct Laurens, Et saincte Croix en l’Eglise Cathedrale, Item le Priore de sainct Sulpice pres du lac, apres le trespas de Monsr de Bonmont.

Item l’Abbaye de Montheron, aussi Bellesvaux aupres de Lausanne, Saincte Catherine dans le Jourat, Ensemble touttes appartenances et deppendances desdicts Cures, Abbayes, Conventz, Priorez, etc. Icelles soyent dedans ou dehors desdites limittes.

Toutesfois par condition qu’ils pourvoyent les predicans quj seront sus lesdictes Cures, Aussi que es Moynes et Nonnains qui voudront viure sellon l’Euangile et se faire conformes à la reformation de mesdicts Seigneurs, que à Iceux et Icelles leurs vies durantes soyent donnez leurs viures sellon leur necessitte.

Et davantage, Ont mesdicts Seigneurs donne ausdicts de Lausanne, le chaslet, aussi le moulin de Goubet pareillement la maison aupres de la grande Eglise appellée le vieux Euesché. /772/

Souffrantz mesdicts Seigneurs de Berne que quant le cas aduiendra, que le Chappitre et Clerge seront par decés abolis de non point oublier lesdictz de Lausanne, ne tenir leurs mains serrées envers eux. Actum prima Nouembris 1536.

Secretaire de Berne.

Extraict de mot a aultre et signé pour Coppie

François, notaire.


CIX.

GRANDE LARGITION.

Du 18 Avril 1548.

(Archives de Lausanne, parchemin coté C, 41)

Nous l’advoyer petit et grand conseil de bernne. faisons scauoir et confessons par ces presentes, Comme ainsi soit que Incontinent apres nostre conqueste des pays de Sauoye par plusieurs foys soient comparu deuant nous les Ambassadeurs des Nobles, Sages et Discretz, noz chers et feaulx Bourgimaistre, Conseil, bourgeois et Communaulte de Lausanne, et a nous propose requestes et singulierement dixiesme Jour du Moys de Nouembre Lan de grace Courant mille cinq cens trente et six. Sur laquelle requeste, icelle auoir bien entendue, et en consideration des bons et loyaulx seruices et plaisirs /773/ cy deuant a nous par lesdictz de Lausanne faictz et pour le temps aduenir peuluent et doibuent faire comme nostre entiere et parfaite confiance est, nous summes resoluz et auons accordé esdictz de Lausanne les Articles et poincts suiuans.

Premierement de nostre pure Liberalite et singuliere grace, et pour la bonne affection que leurs pourtons, leurs auons donné, concedé et octroye, comme par ces presentes donnons, concedons et octroyons, haulte, moyenne et basse et omnimode Jurisdiction sus toutes causes tant Ciuiles que Criminelles et sus toutes personnes et biens de quelle condition et qualité quilz soient, estans situez, gisans et habitans et Inclauez dans les Limites cy apres escriptes, toutesfoys soubz reserues exceptions, condictions et declarations cy apres mentionees et speciffiees.

Sensuit Lordre de ladicte Limitation faicte par noz Ambassadeurs et Commis, Asscauoir Sages et prudens Anthoynne Tilger 1 Banderet, Michel Ougspurger Bourcier, et Hans Huber, tous noz Conseillers.

Premierement, commenceant a la Riue du Lac, auquel lieu la Riuiere de la Venoge entre et se vuide dedans ledict Lac, la ou doibt estre mise vne Boynne, et dicelle tendant droict par le millieu de ladicte Riuiere de la Venoge, Jusques au millieu du pont de pierre, par sus lequel lon va de Lausanne a Morges la ou on doibt mettre vne Boynne, dicelle Boynne, tout droict tirant contre Mont par le millieu de ladicte Riuiere de ladicte Venoge, Jusques au Commencement du Riaulx de Lennye aupres Sainct Germain, en fin duquel Riaulx du couste de Lausanne a esté designee vne boynne, /774/ dicelle boynne, montant par ledict Riaux de Lennye, au lieu ou le Russeaulx appellé Ropre Influe en Lennye pres Vufflens la ville, ou doibt estre mise vne boynne, au Carre deuers Lausanne au pied de la possession de Guydo Rossely, de la montant par ledict Riaux Ropre, par le prelz appellé au Verney auquel lieu doibt estre plantee vne Boynne Jusques au lieu nomme ponthusel auquel lieu a este aduisé de mettre vne grande boynne, auquel lieu aultresfoys estoit vng pault de fer separant ladicte Boynne la Jurisdiction de Lausanne dauec la Jurisdiction D’Eschallens ou de Mex, et les Jurisdictions de Cossonay et Rommanmostier laquelle Boynne du Ponthusel faict pour lesdictes troys seigneuries et Jurisdictions. Asscauoir pour nous seulement a cause de Cossonay et Rommanmostier, Et pour nous et noz Combourgeois de Frybourg a cause de Mex en Haulte Jurisdiction D’eschallens dune part, et d’aultre part pour la Jurisdiction de Lausanne et du villard Saincte Croix de ladicte Jurisdiction de Lausanne separant lesdictes trois seigneuries. Or vueillant nosdictz Ambassadeurs plus oultre proceder a ladicte Limitation, ont considere puis que Icelle touche la seigneurie D’eschallens a cause de Mex affrontant a ladicte Seigneurie de Lausanne, et ayans mandé le Bailliff dudict Eschallens de se trouuer sur le lieu, lequel nest comparu, ains seulement le seigneur dudict Mex et ses soubgectz pareillement le Lieutenant et aulcuns dudict Eschallens, ne se sont toutesfoys voulsu mesler dudict affaire, sans le commandement de noz Combourgeois de Frybourg, ont nosdictz Ambassadeurs ladicte Limitation mis en sourceance /775/ et a nous en faire le rapourt, ce que a esté faict, et nous ayans surce escript a nosdicts Combourgeoys de Frybourg pour limiter esdictz lieux, entre Mex et Lausanne, et a ce effect estably Jour Asscauoir vingt et deuxiesme Jour du Moys Doctobre mille cinq cens quarante et six, Sur lequel de nostre part enuoyasmes, Sagens, prudens, nos chers et bien aymez Conseillers Jacob Torman Banderet, et Michel Ougspurger nostre Bourcier. Et nosdictz Combourgeois de Frybourg, Sage prudent Jost Frytaz leur Conseiller, lesquelz sur ledict Jour comparurent audict lieu de Ponthusel, et commencearent a limiter comme Sensuit.

Premierement aduisarent de planter et dresser vne Boynne audict Ponthusel auquel lieu le temps passe a este vng pault de fer separant les trois Jurisdictions, Asscauoir de Lausanne, Cossonay et Eschallens, De ladicte Boynne tendant tout droict a vne aultre nouuelle Boynne estant au Champ de Jehan Ballis au lieu dict au Tombet auquel lieu doibt estre mise vne nouuelle Boynne, De celle nouuelle pierre et boynne tirant tout droict contre le Soleil leuant Jusques a vne grosse pierre quest au Champ de Jehan Morys appellee Filliola Jolie. Et dicelle grosse pierre tirant tout droict contre le soleil leuant Jusques au Riaulx dict Sergey. Et ainsi par lesdictes boynnes les deux seigneuries de Lausanne et Eschallens estre limitees et separees, ainsy que ce quest situe et gist dela lesdictes Boynnes deuers la bise, a Eschallens, Et ce quest situe et gist deca, deuers le vent, a Lausanne doibge appartenir. Toutesfoys soubz condition, reseruation et saulff que cecy ne porte aucun empeschement /776/ prejudice ne doumage au Seigneur de Mex a sa Jurisdiction fied et tous aultres ayans censes, dismes biens et droictures de pasturages et aultres vsances etc. Pareillement toutes les droictures et Jurisdictions dela lesdictes limites que se trouueront par les teneurs des recognoissances D’Eschallens appartenir a Eschallens que Icelles demeurent et cecy obserué Et ceste Limitation a Nully prejudicquer ne pourter doumage a ses apparentes vrayes et euidentes droictures etc.

En apres suiuant les trois susnommez noz Ambassadeurs, Asscauoir Anthoynne Tillger, Michel Ougspurger et Hanns Huber leur charge et commission se sont transportés au lieu ou la Seigneurie de Chesaulx, ressortissante a Mouldon, affronte a la Jurisdiction de Lausanne laquelle sestent Jusques au commencement des nouuelle limites et boynnes posees par les seigneurs arbitres des deux villes Saleure et Bienne desoubz Morrens entre Eschallens et Lausanne. Et ont demande au Seigneur de Chesaulx aussi aux Commis de Lausanne de monstrer les limites entre Chesaulx et Lausanne, pour entendre a la declaration dicelles scelon le contenu de leur charge ont lesdictz Seigneur de Chesaulx et les Commis de Lausanne respondu non estre de besoing de liquider lesdictes Limites car touchant icelles n’auoit Jamais eheu different, ains par ensemble vescu amyablement. Surce ont nosdictz Ambassadeurs entrelaisse Icelle Limitation, remonstrant a Ambes parties si a laduenir sesmouuoit aucun different et dissension touchant lesdictes limites que adonc Icelluy appaysassent et de celluy s’accordassent, a leurs propres, et non a nos coustes. De la se sont nosdictz Ambassadeurs transporté vers la première Boynne /777/ designee a planter par les Arbitres susdicts, ou les Limites des villages de Morrens, Estagnieres et Chesaux s’affrontent et visite certains aultres lieux contenuz aux lettres desdicts arbitres, e la trouué que lon auoit tiré aucuns passeis 2 plantez par lesdicts Arbitres, Et surce aduisé de nous en aduertir, et toutesfoys de laisser lesdictes limites en leur estre, Asscauoir que Icelles doibgent estre obseruees, comme lesdictes lettres desdictz Arbitres le contiennent et speciffient comme sensuit. Asscauoir entre le Balliuage de Lausanne et le village de Morrens, d’une, Et la seigneurie d’Eschallens, et les villages Estagnieres et Assens daultre partie, Commenceant entre les trois confins et territoires, nommeement Morrens, Estagnieres, et Chesaulx au lieu auquel lesdicts trois villages et territoires s’affrontent, pres dung carre aupres de la haye est ordonné de mettre vne boynne nommeement dans le prelz des Bauds de Estagnieres, Jouste la possession de Jehan Mermet appelé des Verdeys, de la tendant contre la bise Jusques a vng Chasne, existant a la Couste de Montmamnon, auquel lieu a este designée vne Boynne. Et depuis ledict Chaisne tendant au carre dessoubz le Champ de Montmammon de Jehan Mermet du territoire du village de Morrens, auprez du chemin de Morges, auquel lieu a este dessignee vne boynne Et depuis ledict carre, tendant droict, par le Mollart, ou haulte Raye dessoubz dudict Champ dudict Jehan Mermet, iusques au carre dessoubz le Champ de Montmammon des Baulds de Morrens auquel lieu a este designee vne boynne entre ledict Carre et Champ, Et les prelz d’Estagniares, Et depuis la, tendant contre orient, par le hault, ou Riue dudict Champ desdicts /778/ Baulds, Jusques a vue Boynne mise au Pasquier des Eschellettes, entre lesdictz Pasquier et Commun d’Estagnieres et les prelz dudict Morrens, Et de la encore tendant contre Orient a une aultre boynne, mise au Champ de perrevuyt, de Jaques Boulat du territoire de Morrens. Et depuis la tendant a vne aultre pierre, mise an Carre du Champ de Charpyt, tendant droict entre la possession des Sonneys desoubz la terre de Montflammaz contremont Jusques a vne aultre boynne dessignee a mettre dans le Pasquier de Neuffontaines ou se separent lesdicts Champs des Sonneys et de Montflammaz Et depuis ledict lieu tendant droict contre la bise a vng ancien tronc de boys, ou a este designee vne Boynne, Dans le Pasquier des Ages de ceulx de Morrens et D’Estagnieres, Et depuis ledict lieu tendant contre la bise a la possession de Andrey Polliens, ou a este dessignee vne boynne au pied de la haye de ladicte possession appellee de la Crestauld. Et depuis la dicte designation tendant contre Orient droict par ladicte haye, iusques a la fin dicelle. Asscauoir Jusques au prelz, ou es terres de Claude Aguet de Morrens ou aussi a esté designee vne boynne, Et depuis ledict lieu tirant Contre la bise au long des hayes de ladicte possession de Cretould dudict Andrey Polliens iusques en fin, et au Carre dicelles hayes touchant le Boys, appellé Haultamon, ou des Allemans de ceulx Dascens deuers bise. Et depuis ledict Carre tirant contre orient Jusques a vne Boynne mise au pied et Jouxte le prelz de la Sissardy que fust de Noble Pierre Banderet aupres du grand chemin, tirant de Lausanne a Eschallens, et depuis ladicte Boynne, tirant droict encore contre Orient. /779/ Jusques a la fontaine du Pissioux. Et ainsi sont limitees les haultes Jurisdictions de Lausanne et Eschallens Nommeement Eschallens deuers occident et bise. Et la Jurisdiction de Lausanne deuers orient et vent, par telle declaration, a cause que lune et laultre parthie Dans lesdictes limites ont des tegnemens ou grangeages, fiedz Nobles et aultres fieds et biens. que cestes Limitations seulement les haultes souuerinitez doibgent attouché, Et par ce chescung demourer decouste ses Justices, gagemens, pasquerages, droictures, et appartenances, ceste Limitation non empeschante.

Item soubsequemment a este par les susnommes Seigneurs Arbitres visitee la specification de la Seigneurie et Jurisdiction de Montheron selon la teneur des anciens Documens a eulx produictz et declairez par designation des anciennes limites, en Iceulx documens contenues. Lesquels Seigneurs en vertu de souffisante Information ont laisse ladicte speciffication de ladicte Seigneurie et Jurisdiction de Montheron Jouxte la teneur desdicts droicts, tiltres et Documens, mentionnez dans les lettres de leur pronunciation — Lesquelles anciennes limites, Asseauoir Depuis le Boys des Entes lequel sonloit tenir Francoys Costert, et de present tient Claude Haduart de Bottens Jusques a la seconde eaue de la Mentue. Et soubsequemment lesdictes limites ont esté refreschées par plantation de nouuelles Boynnes, par Hanns Frisching Bailliff de Lausanne, de nostre part. Et Hanns Cunchis Bailliff de Eschallens, de la part de noz Combourgeois de Frybourg a ce commis par expresse Charge en la separation de la Seigneurie et Jurisdiction D’eschallens dune, et la Seigneurie et Jurisdiction de Montheron /780/ d’aultre part, comme le tout sappert par le Boynnement et speciffication a quoy lon se refiert.

Suiuant ont lesdictz noz Commis faict le deboynnement au Jorat, commenceant a la grand Boynne separante les Raspes de Lausanne et le Jorat, De la tirant au Pont nomme le Pont de Bottens auquel lieu est mise vne nouuelle Boynne, marquee deuers les Raspes de Lausanne de noz Armes, De ladicte pierre sus le sault appellé la Charbonniere a Beneys ou doibt estre mise vne Boynne. De la, a la Mollie Messellier a vne grosse Pierre, laquelle est designee pour Boynne. De ladicte pierre tendant au Riaulx, de Corselles, au lieu dict es Mollies Rosset aupres d’ung grand fou’lx 3, signe d’une nouuelle Croix auquel lieu a este dessignee vne Boynne. Et depuis la tendant droict a la fontainne Sibillione. Et dicelle fontainne descendant par le Riaux iusques a leaue de Bressonaz dela du chemin de Mouldon auquel lieu a esté designee vne boynne. Dans lesquelles limites non seulement sont comprises les Raspes de Lausanne, ains aussi des grands mas de Boys, que furent le temps passe a Humbert de Gumoens, et a ceulx de Montheron, et fieds de leuesque de Lausanne, tout au contenu des lettres et tiltres surce monstrez, puis apres commenceant a Lengoullioux de ladicte Bressonaz, auquel lieu doibt estre plantee vne Boynne deca de la Cloistre, de la droict tirant contre la Mollie Gallerona a vng terraulx auquel lieu a esté ordonne de mettre vne Boynne, Et de la tirant et descendant par ledict terraulx Jusques au brez du Riaulx de pierre Vgieyre aupres dung carre auquel lieu A vne grosse pierre laquelle a esté designee pour Boynne. Et tousiours descendant par /781/ ledict terraulx Jusques au lieu ou Riaulx, ou fine la Mayorie de Lustrier lequel terraulx tousiours separe la Seigneurie de Lausanne et la Mayorie de Lustrier, comme Ambes parties ce ont confessé.

Or puis que la Seigneurie de Pullye, la moytie de laquelle a nous a cause du Seigneur de Lullin appartient, et laultre moytie esdicts de Lausanne. Pareillement aussi nostre Seigneurie de Belmont a cause de Chapitre saffrontent audict lieu a la Mayorie de Lustrier, est aduisé de faire separation et declaration de ladicte Mayorie, Et parainsi commencé au lieu, auquel ladicte Mayorie fine tirant le contremont a vng petit Russeaulx, ou terraulx, a vne pierre dessignee pour vne Boynne, dans le prelz de pierre Moynoz. De la droict tirant par les terres et possessions Jusques au Carre du prelz appellé triege, aupres de la grange de Loys Rauier Jouxte le chemin de publoz ou est dessignee vne Boynne, Et de la du long dudict chemin, Jusques a la fin de nostre dicte Seigneurie de Bellemont. Et apres que noz soubgectz dudict Bellmont ont donné entendre nostre dicte Seigneurie de Bellmont s’estendre plus oultre, et de la le dict chemin, et de ce auoir veu bonnes Recognoissances. etc. A esté ordonné et donne en charge a nostre Bailliff de Lausanne de faire ladicte limitation, suiuant laquelle a ledict nostre Bailliff de Lausanne et aultres susnommez auec luy a cella donne lieu, comme appert par linstrument cy apres escript.

Le septiesme de May lan nostre Seigneur Jesuschrist Mille cinq cens quarante six, Par le magnifique Seigneur Anthoyne Tillier Bailliff de Lausanne, charge ayant de noz tresredoubtez Seigneurs de Bernne, present /782/ Noble Jacques de Praroman seigneur Bourgimaistre de Lausanne, accompagné de Noble Loys Gemel, Honnorables Loys Dyuerdon, Jacques Beufs, Monet Rochet, et le Secretaire Planelet, des seigneurs du Conseil dudict Lausanne, auec plusieurs aultres du village de Bellmont dune part, Et d’aultre part Noble Francoys de Lustrier Maior dudict lieu, Jehan Marsens, et plusieurs aultres dudict Lustrier. entre la Seigneurie desdictz Seigneurs de Lausanne, et la Maiorie dudict Lustrier, ont este designees deulx Boynnes. La Premiere depuis la Boynne de triejoz dernièrement mise par les Seigneurs Ambassadeurs de Bernne, tendant et trausuersant Jusques au Prelz de Jaquemoz des Mestraulx appellé Loz Roschooz auquel lieu dessus et aupres du chemin a esté dessignee vne Boynne separant ladicte Mayorie deuers bise et orient, Et la Seigneurie de Lausanne deuers veut et occident. Et depuis ladicte Boynne en Roschoz, descendant Jusques au chouchy 4 de saulzaz, auquel lieu a esté dessignee vne aultre Boynne, faisant fin de ladicte Mayorie de Lustryer, laissant la Seigneurie de Lausanne tousiours deuers occident et vent, Et audict lieu de la Saulzaz est venu le Seigneur de Corsier, lequel a asseré sa Jurisdiction estre depuis ladicte Boynne. Asscauoir du couste deuers orient en bas sus les prelz de la Saulzaz, lesdicts Seigneurs de Lausanne, disans ledict seigneur de Corsier, n’auoir audict lieu aucune Jurisdiction, mais a eulx appartenir, se ouffrans cella Justifier. Surquoy ledict Seigneur Bailliff depuis ladicte Boynne a laissé lesdicts Seigneurs de Lausanne, et ledict Seigneur de Corsier, Jouxte leurs bons droicts, actions et tiltres que vng chescung peult auoir quant a sa Juridiction, /783/ laissant ausdicts Seigneurs de Lausanne celle Jurisdiction quilz peuluent auoir audict lieu et riere Icelluy, et audict Seigneur de Corsier pareillement sans derouger aux droicts des vngs ny des aultres. Ce que lesdictz Seigneurs de Lausanne ont accepté, Et lesdicts de Lustryer veuillans prendre aduis auec leur Communaulte, ont demande terme de huyct Jours a ratiffier ou refuser la predicte limitation et ordonnance. Et en apres ledict Seigneur Mayor et lesdicts de Lustryer au nom de toute la Communaulté, ont aussi accepté et ratiffie ladicte limitation et ordonnance, Daté comme dessus soubscript ce Instrument par Bergeri.

Et suiuant la fin dudict boynnement, plus oultre a esté limite, entre les deux Seigneuries de Lausanne et Lustrier, dessoubz Bellmont, depuis lentrage, ou le Riaux flonzel entre en la pouldeisse desoubz le territoire de Belmont tendant par les planches de Bouchat a la fontainne et commencement du Riaux de taillepied descendant tousiours par ledict Riaulx Jusques au lac, au Carre pres du chemin deuers Lausanne, auquel lieu a este designee vne grand Boynne, de ladicte Boynne, tousiours tendant du long de la Riue du lac jusques a la premiere boynne au commencement de ceste limitation dessignee de dresser a la Riue du lac, ou la Riuiere de la Venoge entre et se vuide dedans ledict lac.

Toutesfoys est Asscauoir que Nous Laduoyer petit et grand Conseil de Bernne. en faisans ceste donnation et octroy, pour nous et noz successeurs auons faict expressement suiuantes reserues, exceptions et condictions.

La premiere est que entendons et voulons que lesdicts /784/ de Lausanne a vng chescung administrent bonne et briefue Justice,

La seconde que leurs Jurisdiction et limites deuers le lac ne s’estendent plus oultre que Jusques a la Riue dudict lac, Asscauoir Jusques a leaue, et parainsi Ilz nayent et n’exercent aulcune Jurisdiction sur ledict lac.

La tierce que le Chasteaulx Dochie et ses appartenances ne doibgent estre comprises dans lesdictes limites, ains a nous reseruees et appartenir.

La quatriesme nous auons aussi par expresses et claires parolles reserué sus la ville Cite et Balliuage de Lausanne la Souuerainité et tout ce que despent dicelle Asscauoir la Monnoye, la grace, les dernières appellations, Suyte de guerre, cest adire que lesdicts de Lausanne et les habitans dans lesdictes limites soient entenu de nous obeir et seruir, comme les aultres noz soubgectz es affaires de la guerre sans contredictions et reffus quelconques, par declaration touchant lesdictes dernieres appellations, que en causes, querelles et actions, que ne montent plus hault que vingt florins petite monnoye, que lon ne puisse les sentences surce donnees appeller, ains Icelles appellations demourer et estre acheuees et terminees par deuant lesdicts de Lausanne. Toutesfoys causes et sentences concernantes directes, dismes et semblables choses, combien que Icelles ne monteront pas vingt florins, que Icelles lon pourra appeller. Et auons ordonne que Icelles appellations viendront et se tiendront deuant l’audiance de nostre Bourcier et des Commis que deputerons auec luy, Et annuellement enuoyerons audict Lausanne.

La cinquiesme reserue est de LEueschie, Chapitre, /785/ et de la Clergie, ensemble toutes et singulieres appartenances et dependances dicelles.

Finablement les droictz daultruy, esquels ne voulons, ne pretendons par ceste donnation aulcunement derouger, ne quilz portent Doumage ne prejudice a personne a leurs biens, possessions, pasturages, vsages, communances, contributions, couppage des boys ne aultres droictures, lesquelles doibuent demourer en leurs estre et vng chescung en Jouyr comme du passe, et specialement a la declaration et determination touchant les soubgects, par cy deuant faicte. Laquelle de mot a mot en Icestes est Inseree.

Dauantage donnons, laissons et abandonnons ausdicts de Lausanne les deux Couuents dans ladicte ville, Asscauoir de Sainct Francoys et de la Magdelene. Item les cinq perroiches, Sainct Pierre, Sainct Paul, Sainct Estienne, Sainct Laurent et Saincte Croix en lesglise Cathedrale. Item le priore de Sainct Sulpy aupres du lac. Item labbaye de Monteron, labbaye des Nonnains de Belleuaulx aupres de la ville. Saincte Catheline dans le Jorat, ensemble toutes leurs appartenances et dependances desdictes Cures, Abbayes, Couuents, Priorez que Icelles soient dedans ou dehors desdictes limites. Item le Challet aussi le Moulin de Gobet. Item la maison aupres de la grand Esglise appelle le vieulx Eueschie. Et ce par condiction quilz pouruoyent et entretiennent les predicans leurs donnans pensions competentes pour viure scelon leurs Estas et necessité. Pareillement es Moynnes et nonnains qui vouldront viure selon Leuangille et se faire conformes a nostre Reformation, leurs vies durantes. /786/

Sensuit la susmentione declaration et determination. Pour declaration et determination du different pendant entre les Seigneurs Bourgimaistre Conseil et Communaulté de Lausanne de lune, Et mes tresredoubtez Seigneurs de Bernne de laultre des parties, concernant la Seigneurie et exercice dicelle, que lesdictz de Lausanne entendent et pretendent dauoir en et dedans les limites et confins de leur Balliuage. Asscauoir toute haulte moyenne et basse Iuridiction sus toutes causes tant Ciuiles que Criminelles, et sus toutes personnes et biens de quelle condiction et qualité quilz soient, Et ce en vigueur du don et octroy a eulx par mesdictz Tresredoubtez Seigneurs faict. A quoy mesdicts Redoubtez Seigneurs quant a ce quil concerne ledict Balliuage ne disoient aulcunement du contraire, mais quant aux fieds, mouuans et dependans daultre Seigneurie comme de Rommanmostier, de Cossonay et d’aultres, disoient Iceulx n’estre dedans comprins, Pourautant que c’estoit le droict et faict d’aultruy. Lequel estoit expressement reserué dedans ledict octroy Ensemble Leueschie, le Chapitre et la Clergie, auec toutes leurs appartenances et dependances etc. Apres que messieurs a ce deputé ont bien au long entendu le contenu dudict octroy, et les reserues en Icelluy contenues, Mesmement aussi ce que par le Commissaire Gignilliatti, quant a ce faict, leurs a este rescript et enuoyé, considerant lintelligence desdicts Articles estre en partie repugnante a soymesme, Pourautant que, si les reserues susdictes debuoient auoir leur plein effect, ne seroit quasi rien, ou a bien peu ausdicts de Lausanne donné. Et au contraire n’estre licite ne conuenable /787/ les Soubgects resortissans a aultre seigneurie, ny les fiedz recogneuz ailleurs de toute et omnimode Juridiction, debuoir reduyre soubz la Jurisdiction desdicts de Lausanne, Combien que Iceulx soient situez et enclauez dedans leurs precedentes limites, Car ce seroit deroguer aux droictures et preminences des aultres Seigneurs, et mesmement aux recognoissances tant anciennes que nouuelles. Ce nonobstant pour mettre fin et donner ordre audict affaire, aussi pour bien de paix et repos. Ont mesdicts Seigneurs a ce deputez, sus le bon vouloir et plaisir de leurs seigneurs et superieurs ainsi aduisé et ordonné comme sensuyt. Asscauoir quant aux hommes et soubgects existans riere lesdictes limites lesquelz se recognoissent estre daultre Seigneurie et Jurisdiction que dudict Lausanne, que Iceulx quant a leurs personnes et biens mouuans du fied de leur Seigneur doibgent resortir et respondre par deuant leur Seigneur, auquel Ilz sont Juridiciables, sans ce que lesdicts de Lausanne doibgent auoir aucune Jurisdiction sus eulx. Mais quant aux aultres pieces et biens que Iceux dicts soubgectz pourroient tenir, lesquelles ne sont de leurs dictz fiedz, Ains mouuantes d’aultruy, ou a laduenture franches. Semblablement touchant les aultres lesquelles ne sont tenues ne possedees par lesdicts soubgectz, ains seulement par simples censieres non Juridiciables comme dessus, lesdicts de Lausanne pourront et deburont auoir sus Icelles pleine et omnimode Iuridiction au contenu dudict octroy. En reseruant toutesfoys la directe a celluy duquel elles seront mouuantes. Reseruant aussy a mesdicts redoubtez /788/ doubtez Seigneurs les biens, hommes, et soubgectz tant du Chapitre, offices que prebendes. Semblablement ceulx de Boctens, de Prillie, et de la Senescalie de Pullye Iceulx debuoir resortir et respondre deuant les officiers de mes tresredoubtez Seigneurs, ainsi quilz ont faict Jusques Icy. Ayant mes tresredoubtez Seigneurs entendu la susescripte declaration, ont Icelle acceptee et ratiffiee. Actum le vingt et quatriesme Doctobre Mille Cinq Cens quarante et quatre.

Secretaire de Bernne.

Sur ce mecredy dixhuitiesme Iour du Moys DApruill, Mille cinq Cens quarante et huyct. Par devant nous, Aduoyer et Conseil de Bernne. sont comparus les Ambassadeurs et Commis des Nobles, Sages et prudens, noz chers et feaulx Bourgimaistre, Conseil et Bourgeois de Lausanne. Et nous ont humblement prié que fust de nostre plaisir de toutes les choses dessus escriptes et passees, leur donner Lettres et Seaulx, ce que leurs auons accordé et ordonné de faire, et a eulx baille ces presentes, lesquelles, en veriffication, corroboration, tesmognage et obseruation de tout leurs contenu, Auons Seelees de nostre Seel pendant. Donnees Lan et Jour que dessus.

Sceau pendant en cire brune:

† SIGILLVM MINVS COMMVNITATIS VILLE BERNENSIS.

On a coutume de distinguer les deux actes qui précèdent sous les noms de Petite Largition et de Grande Largition. Cependant si on /789/ les examine attentivement on verra qu’ils ne diffèrent pas beaucoup dans leur substance.

La Petite Largition datée du 1er novembre 1536 ne paraît pas avoir été expédiée autrement que par simple copie. Ce n’était à tout prendre qu’une sorte de promesse, faite au premier moment de la conquête, et qui ne pouvait être exécutée et déterminée dans tous ses détails, qu’après que la nouvelle administration bernoise aurait organisé et reconnu ses nouvelles possessions.

La Grande Largition expédiée sur parchemin et scellée du sceau de LL. EE. porte la date du 18 avril 1548. Elle n’accorde pas d’autres objets que la précédente. Sa longueur fut plus considérable, parce qu’on y désigna en détail les bornes du territoire de la ville de Lausanne, telles qu’elles avaient été fixées par les commissaires bernois. Elle renferme de plus trois actes spéciaux, qui avaient servi à fixer certains points en litige:

1. Un acte du 22 octobre 1546, par lequel les délégués de Berne et de Fribourg avaient fixé les bornes limitrophes entre le bailliage de Lausanne et le bailliage mixte d’Echallens.

2. Un acte du 7 mai 1546, par lequel on avait déterminé les bornes limitrophes entre la seigneurie de Lausanne et la Majorie de Lutry.

3. Un arbitrage du 24 Octobre 1544 par lequel on avait réglé dans quelles limites devait s’exercer le droit de juridiction accordé à la ville de Lausanne.


NOTES:

Document n° LXXVIII, Note 1: Couvre-feu. [retour]

Document n° LXXVIII, Note 2: Voir Plaict-Général, § 69. [retour]

Document n° LXXVIII, Note 3: Legniez ou Ligniez, amas de bois, bucher. [retour]

Document n° LXXVIII, Note 4: Millier de cloux. [retour]

Document n° LXXVIII, Note 5: Sota, couvert, abri: (en patois: schota ou tzota). [retour]

Document n° LXXVIII, Note 6: Harengs. [retour]


Document n° LXXIX, Note 1: De Salins. [retour]


Document n° LXXXI, Note 1: Ante caverat. [retour]


Document n° LXXXIV, Note 1: Vulgari.[retour]

Document n° LXXXIV, Note 2: La criée. [retour]


Document n° LXXXVIII, Note 1: Cetero. [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 2: Noluerint. [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 3: Idem officialis possit. [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 4: Fraude vel fraudibus. [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 5: Juramentum calumpniæ. (Voyez Statuts de Pierre de Savoie.) [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 6: Sic. [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 7: Judicialiter. [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 8: Absolutio? [retour]

Document n° LXXXVIII, Note 9: Creditoribus? [retour]


Document n° C, Note 1: Nous aurions inséré dans le présent recueil la Sauvegarde donnée, le 5 décembre 1517, par le duc Charles de Savoie en faveur de la ville de Lausanne, mais cette pièce a déjà été publiée dans l’Histoire de la Réformation, par Ruchat. Nous nous bornons à y renvoyer (Voy. édition Vulliemin, T. I. p. 553). [retour]


Document n° CV, Note 1: Scheuri (Msc. de G. Rouge, greffier, cah. B.) [retour]


Document n° CIX, Note 1: Tillier. [retour]

Document n° CIX, Note 2: Echalas. [retour]

Document n° CIX, Note 3: Hêtre. [retour]

Document n° CIX, Note 4: Sommet. [retour]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Accès direct par numéro de page: indiquez ici le numéro de page (entre 483 et 789) puis touche [Enter]