/313/

Commentaire anonyme sur le Plaict-Général de Lausanne de l’an 1318.

/314/

Indication des sources d’où le Commentaire anonyme été tiré.

Msc. A. Ancienne copie contenue dans un volume petit in-folio déposé aux archives cantonales, intitulé Coutumier ancien et Recueil des Priviléges de la ville de Lausanne. Il est indiqué sur la couverture que ce volume a été trouvé en 1760 aux archives du château d’Aubonne. C’est d’après ce manuscrit que les folios sont indiqués.

Msc. B. Ancienne copie provenant du fonds du docteur Favre de Rolle.

Msc. C. Copie moderne contenue au Registre No 146 des archives de la ville de Lausanne.

N. B. Les chiffres arabes, placés à la fin des articles, indiquent les articles correspondants du Plaict-Général. (Voir ci-dessus, page 208 et suivantes.)

Le msc. A ne reproduit pas le préambule commençant par ces mots: In nomine Domini, amen. Nos Aymo de Cossonay, etc. Ce préambule est transcrit dans les msc. B et C. Nous avons cru inutile de le répéter.

LXXV.

COMMENTAIRE ANONYME SUR LE PLAICT-GÉNÉRAL DE LAUSANNE DE L’AN 1368.

I.

Quoniam Ius exigit et consuetudo dictat vt In Iuriditione domino Iura sua recognoscantur et consuetudines. Talis facta est recognitio a Clericis ciuibus nobilibus et burgensibus Episcopo Lausannensi Quod tota ciuitas Lausannensis tam ciuitas quam burgum est dos et allodium beate Marie Lausannensis. (1)

Dictat enim consuetudo Ideo videndum est quid est consuetudo, Est Ius non scriptum diuturnis moribus populi comprobatum, Vel sic consuetudo est Ius moribus vel vsibus totius populi vel maioris partis Inmutatum ¹ conmunitatis et constitutum habens Legis auctoritatem. Dicitur autem consuetudo quasi communis assuetudo vel alias consuetudo est quoddam Ius non scriptum ex rationibus naturalibus atque Iudicio contradictorio probatum diuturnis temporibus In suo loco assuetum et comprobatum Nam consuetudo approbata deroguat ² Iuri. Ideoque consuetudo approbata In suo loco tenerj debet et obseruarj quocunque Iure scripto consuetudini ³ deroguante sublato. Statutum vero per ciues de communi consilio ordinatum pro lege tenetur. /316/

Vt In sua Iuriditione Domino sua Iura recognoscantur. (1)

Est ¹ consuetudinis talis facta recognitio a Clericis nobilibus ciuibus et burgensibus Episcopo Lausannensi Quod tota ciuitas Lausanna Tam ciuitas quam Burgum est dos (et) allodium beate Marie Lausannensis, Super prescripto puncto Notandum est quod quando Dominus Episcopus Lausannensis Intrat possessionem dicte ciuitatis et ville Lausanne recognoscere debent tam ciuitatem quam burgum Lausanne (de) dote et allodio beate Marie Lausannensis.

II.

Burgenses debent Iuuare dominum Episcopum et Ius suum seruare. (12)

In quaquidem Recognitione prenominati burgenses atque omnes Ecclesie Lausannensis predicti homines et subditi Cum Idem dominus Episcopus dictam ciuitatem predictam Intrat seu possessionem eiusdem apprehendit predicti tenentur promittere modo Iuramenti de Iuuando ² Dominum Episcopum In necessariis Ecclesie predicte latius et opportunius atque Ius Ipsius domini Episcopi Et dicte Ecclesie seruando.

III.

Canonici liberam habent Electionem Episcopi. (2)

Canonici dicte Ecclesie habent libertatem Episcopum Lausannensem eligendi In eorum capitulo. Itaque si vnanimiter et voce vna eorum electio sit rite probata sede Episcopi vacante eorum electio valida habeatur prouisione appostolica reseruata, et Ipsa sede vacante predictum capitulum liberam habet electionem de /317/ consuetudine eligendi et deputandi quatuor vnum vel plures dictorum canonicorum scindicos qui scindici Iuriditionem predicte Ecclesie tam spiritualem quam temporalem cum castris et fortalitiis dicte Ecclesie tenere debent possidere et habere custodiam donec et quovsque fuerit aliter prouisum dicte Ecclesie de Episcopo, Videlicet mediantibus Iuramentis per Eos ad sancta Dei Euangelia prestandis de remittendo et pacifice deliberando predictam Iuriditionem cum castris et fortalitiis predictis et eorum pertinentiis Episcopo dicte Ecclesie vel suo vicario Immediate et subsequenter venturo et eligendo presertim predicti scindici Ipsis electis Iurare tenentur |f° 2| ante omnia super sacrum corpus Domini nostri Iesu Christi solemniter de manutenendo pro suo posse dicta sede vacante consuetudines libertates franchesias vsus et statuta scripta et non scripta dicte Ecclesie subditorum et Illorum de Lustriaco et vallis Lustriaci.

IV.

Canonici predicti debent regi processiones et orationes tantum. (2)

Nullam autem Iurisdictionem habent predictum capitulum et canonici eiusdem In dictis ciuitate et villa Lausanna Preter que supra pro eisdem scribuntur et debent regere processiones et orationes tantum et nihil aliud.

V.

A Rege tenet dominus Episcopus regalia. (3)

Dominus Episcopus tenet a rege et Imperatore regalia pro quibus homagium prestare tenetur et de regalibus que nomine dicte Ecclesie tenet recognitionem facere et de eisdem deseruire vt Inferius declarabitur Et propter hoc dominus Episcopus est obnoxius Regi. /318/

VI.

Regalia vero sunt strate pedagia vende nigre Iurie moneta mercata bampna vetera vel de communi consilio constituta cursus aquarum fures raptores. (3)

Super regalibus que domino episcopo ¹ Lausannensi sunt et que Idem tenet et recognoscere debet a rege Id est ab Imperatore Videndum est quidem breuiter presentibus ad memoriam rei Institute. Quoniam regalia cum suis pertinentijs dici debent et sunt videlicet Iuriditio temporalis ciuitatis et ville Lausanne, Lustriaci et de Valle ac Castelli Sancti Simphoriani de Cheybrez, hominum dicte Ecclesie de Corsier, Castellaniarum de Lucens, de Curtillia et de Villarsel, (de) Avanticha, de Bulloz et de Ruppe et eorumdem subdictorum, et causarum ² cognitio que cause devolvuntur per appellationes a Iudicibus secularibus Inferioribus ad superiores Iudices seculares prefati domini Episcopi sicut ad ballivum Lausannensem, qui Inferiores Iudices sunt Videlicet Iudex domini de Berchier et Castellanie eiusdem, Iudex Castellanie de Villarsel loz gibloux, Iudices qui sunt In perrochia de Corsier pro Dominis de Compesio, pro domino de Orons, pro majore Lustriaci, pro Domino de Atthalens Et pro dominis de Blonay. Et nota quod Idem Dominus Episcopus debet habere omnimodam Iurisditionem temporalem In quodam Burgo Viuiacj Vt cauetur In quibusdam Iitteris super venditione dicti burgi et terre de Corsier Per quondam Dominum de Blonay Domino Episcopo facta, cum predictis caluata ³ hominum dicte Ecclesie subdictorum qui dicto domino Episcopo tenentur ⁴ vt declarabitur de regalibus recognosci debet.

Strate Id est vie publice sunt de regalibus. Ideo pertinent domino Episcopo Lausannensi In tota terra dicte Ecclesie nec debent occupari neque aliqualiter diminui destrui sine licentia prefati domini Episcopi. Et nota quod hoc quod dicit ⁵ strate Intelligendum /319/ dum est vie publice pascua communia que vt supra declarantur non debent occupari neque diminui, Et qui In predictis occupationibus suis diminutionem fecerit Idem talis occupans si Domino placuerit Illud reparare tenetur et bampnum soluere domino vt Inferius declarabitur. Ceterum strate vie publice et pascua communia vtilitati publice et communi applicantur et applicari debent Quapropter non debent diminui ¹ occupari seu per quemquam destrui sine licentia communitatis ad quam pertinet. |f°3|

Pedagia Domino Episcopo pertinentia sunt de Regalibus. Et Illa Idem Dominus Episcopus recuperare consuevit apud Crissier, In portu de Pullier, Lustrier et apud Rippam castri de Ochie et In terris et alijs locis terre dicte Ecclesie super mercandiis per dicta loca transeuntibus vt acthenus super ballis fardellis animalibus et alijs mercandijs consuetum est.

Vende pertinent Domino Episcopo Lausannensi In ciuitate et villa Lausanna predicta necnon In villis et burgis dicte Ecclesie Lausannensi subdictis, Videlicet quod quicunque vendens quascunque mercandias In dicta ciuitate et villa Lausanna et alijs villis burgis clausis dicte ecclesie subdictis Ille talis mercator seu vendens teneatur prefato Domino Episcopo soluere de pretio cujuslibet libre rej Lausanne vendite quatuor denarios Lausanne, exceptis tamen ciuibus et burgensibus Lausannensibus et quibusdam circonvicinis dicte ciuitatis qui a solutione dictarum vendarum sunt exempti prout acthenus consuetum est.

Nigre Iurie de regalibus pertinent Domino Episcopo, et sunt vt ab antiquo dicitur confinate In montibus In quibus est sita abbatia Lacus Iuriensis necnon versus Bulloz In montibus vbi abbatia cartusiana vocata la Pardey ² .

Moneta. De regalibus ad Dominum Episcopum Lausannensem pertinet et pertinere debet moneta, et eam Idem Dominus Episcopus de consilio trium ordinum seu statuum Lausanne vt Infra declarabitur cudere seu battre et Incugner facere potest et debet toties quoties sibi placet ad legem sibi consultam per dictos tres status, Et nemo potest seu debet In tota diocesi Lausanne cudere /320/ seu cudi facere monetam quamcunque preter prefatum Dominum Episcopum, Et potest facere quilibet Dominus Episcopus vnum magistrum monetarum duos moneour ¹ pour cugnier et ... operatores pour tailler et battre monetam, et percipit Idem Dominus Episcopus super qualibet marcha duodecim denarios Lausanne, de factione dicte monete de gardaz et de Iure atque libertate eorumdem declarabitur Infra ² .

Banni veteres et de communi consilio constituti. Banni veteres etc. de regalibus Domino prefato Episcopo pertinent videlicet banni sexaginta librarum, banni sexaginta solidorum, banni decem solidorum, septem solidorum, trium solidorum veteres et de communi consilio constituti, vt banni sexaginta solidorum causa spoliationum, banni meretricum Lausanne sexaginta solidorum de nouo constituti, videlicet quod constitutum est Quod quelibet meretrix Lausanne non portans signum In veste sua apparens constitutum ³ et que Lausanne facit residentiam alibi preterquam In loco qui vocatur Collombier In Prato Lausannensi tenetur Domino Episcopo In banno sexaginta solidorum ⁴ , Item medietatem bannorum de nouo constitutorum contra omnes adducentes vinum Lausannam ab extra territorium Iurisditionis prefati Domini Episcopi, quorum bannorum medietas communitati ville Lausanne pertinet, Item banni contra focum facientes Lausanne Sine caminatis ⁵ de quibus constitutionibus sunt laudata Instrumenta et quorum bannorum contra focum vt supra Lausanne facientium medietas dicte communitati Lausanne applicatur et banni caluate ⁶ et de la monstraz arnestrorum ⁷ de quibus plenius declarabitur. .

Cursus aquarum. Cursus aquarum de Regalibus pertinent Domino Lausannensi In tota terra et Iurisditione Ecclesie sua predicte. Quapropter nemo potest seu debet dictos cursus aquarum deuiare disruere seu quouismodo destruere, Nec supra Ipsis /321/ molendinos, baptitoria, folles, Reysses, martinet ¹ seu quodcunque aliud Instrumentum operaturum In dictis aquarum cursibus facere sine licentia prefati domini Episcopi.

Mercata fori et nundine ciuitatis ville Lausanne atque burgorum et villarum clausaram et aliarum terre et Iuriditionis dicte Ecclesie prefato Domino Episcopo pertinent, Imo potest Idem Dominus gentes suas compellere ad apportandum res venales In diebus fori et nundinarum |f°4| Ciuitatum villarum et burgorum predictorum Et In Ipsis foris et nundinis vendas suas de quibus supra fit mentio recuperare provt consuetum est.

Fures et raptores, Homicide, proditores, depredatores nemorum, hospitiorum et villarum combustores Et omnes ad quos pertinet punitio seu executio ad penam mortis, corpora predictorum atque bona quecunque In predicta terra et Iuriditione existentia Ipsi Domino Episcopo de consuetudine confiscantur ratione delicti, Dum Tamen Domino predicta sibi fuerint adiudicata vt ordo consuetudines et libertates predicte postulant provt Inferius plenius declarabitur In capitulo de Criminibus.

VII.

Propter hoc est Dominus Episcopus obnoxius Regi In hoc quod si propter negotia Episcopi siue ciuitatis Vocatus venerit In sero et mane debetur ei procuratio. Nihil amplius Iuris vel exactionis habet Rex In villa Lausanne cuius expensas soluere debent Burgenses extra muros ciuitatis manentes Et tres cultes Domini Episcopi Aduentica Bullum et Curtilliacum, eandem procurationem debent emere duo de familia Domini Episcopi cum duobus burgensibus et In alijs debet seruire Episcopus sicut Regi. (4 et 5)

/322/ Propter predicta regalia supra declarata Dominus Episcopus est obnoxius Regi et Imperatori, Itaque Idem Dominus Episcopus In predicta Iuriditione temporali caluacatis et regalibus cum eorum pertinentijs dominationes et exactiones habet et habere debet vt rex ¹ Iurisditione ² solemniter Imperiali reseruata, Si vero Rex propter negotia Episcopi vel ciuitatis Lausanne vocatus venerit In sero et In mane debetur eidem procuratio Id est prouisio suarum expensarum quam prouisionem debent emere duo de familia Domini Episcopi de mandato predicti Domini Episcopi et duo de Burgensibus Lausanne Id est duo burgenses de burgo. Nihil plus Iuris vel actionis habet rex In villa Lausanne atque ciuitate Lausanne Preterquam supra scribuntur. Cuius expensas predictas soluere debent burgenses Lausanne Videlicet burgenses extra muros dicte ville et ciuitatis manentes, tres cultes Domini Episcopi Scilicet gentes et subdicti de Buloz, de Auenthica et de Curtiliaco et de Lucens. Dominus Episcopus Lausannensis tenetur eidem Regi seruire sicut Regi In opportunis et licitis.

VIII.

Aduocatus Vero de manu Episcopj tenet aduocatoriam extra muros ciuitatis et In predictis cultibus Episcopi Auenthica Bulloz Curtilliaco pro qua Ligius homo esse debet Episcopi. (6)

Aduocatus est et esse debet quidem secularis Iudex qui placitum exercere debet vt Inferius declarabitur, et antiquitus tenebat Idem aduocatus Dictum officium aduoyrie de hereditate sua seu son heritage et erat homo ligius pro dicto officio Domini Episcopi Lausannensis. Verumtamen propter quedam per dictum aduocatum perpetrata dictum officium cum suis pertinentijs prefato Domino Episcopo nomine dicte Ecclesie commissum et confiscatum remansit, Et Illud officium vigore dicte commissionis tenet longoque tempore /323/ tenuit et possedit Idem Dominus Lausannensis .|f°5| Quodquidem officium prefatus dominus Episcopus cuiquam ad perpetuitatem dimittere pro quocunque non debet nam per villas appellata est eidem domino Episcopo defensio ¹ . Sed quando Illud exercere vult Idem Dominus Episcopus vel exerceri facere debet Idem Dominus Episcopus eligere vnum sagacem peritum In consuetudine libertatibus statutis et vsibus Lausanne, qui dictum officium In probitate nomine dicti domini episcopi exerceat vt declarabitur Infra, et Iura Ipsius officij Idem Dominus Episcopus percipere debet, stipendia vero Ipsius officiarij seu aduoyer Idem Dominus Episcopus soluere tenetur.

IX.

Ad Ius aduocati pertinet tertia partz ² Bannorum In Burgo Lausannensi et In tribus cultibus nominatis. In exchetis nullam habet partem aduocatus. (7 et 8)

De Iure aduocati nulla Ibi Inscribi debent quia prefato Domino Episcopo Ipsius Iura pertinent ratione commissionis predicte. Sed tantummodo pro stipendijs Sibi aduocato constituendis per prefatum dominum Episcopum et soluendis dictum officium legittime exercere tenetur.

X.

Placitum generale tenetur et teneri consueuit Lausanne /324/ anno quolibet Si domino placuerit Videlicet Die prima Mensis Maij. (18)

Placitum generale est quoddam Iurisditionis temporalis exercitium et officium, ad prefatum Dominum Episcopum pertinens, Quolibet anno exercere seu facere exerceri ¹ Idem Dominus Episcopus potest Si eidem placuit ² , Placitum generale ab antiquo scriptum teneri anno quolibet In festo beati Galli solebat et currere per villam et ciuitatem Lausannam, Aduocatus vero reparari facere poterat omnia que erant edificata super stratis vel plateis communibus Infra muros ciuitatis Lausanne atque destrui facere les loyes, les auanthey et les meyses extra burgum Lausanne positas que excedunt muros domorum, Tamen hoc fieri ab vsu et consuetudine Lausanne recessit Cum dictum placitum generale tantum ³ fuit ⁴ per quendam Perrodum maiorem Lausanne diocesis qui tunc fuit aduocatus quondam recollende memorie reuerendissimi In Christo patris et Domini Domini Aymonis de Cossonay Lausannensis Episcopi, et subsequenter per Peronetum Cagny quondam ciuem Lausanne qui tunc fuit aduocatus quondam bone memorie reuerendi patris Domini Guidonis de Prangino Lausannensis Episcopi, Et successiue per quondam Aymonetum de Bionens domicellum qui tunc fuit aduocatus quondam bone memorie Domini Guillermi de Menthonay Lausannensis Episcopi, qui supra aduocati dictum placitum generale In ciuitate et villa Lausanna currere non fecerunt, quare ab vsu et consuetudine Illud per villam et ciuitatem predictam currere recessit. — Ac etiam teneri consuetum In festo beati Galli predicto, Quomodo dictum placitum generale antiquitus teneri consueuerant ⁵ et debebatur.

Dicendum est de forma placiti generalis quod tantum a prefato Domino de Cossonay quondam Episcopi Lausanne citra et quod ⁶ teneri debet. Vt ad predictam formam placiti declarandum veniamus, primo videndum est quod antequam dictum placitum teneatur quod teneri debet Si domino placuit ⁷ quolibet anno prima Die /325/ mensis Maij et diebus sequentibus, vt Inferius declarabitur de publicationibus que fieri debent pro dicto placito tenendo, Si vero eidem Domino placuit dictum placitum teneri facere prima Die Mensis Maij et diebus sequentibus debet et tenetur Idem Dominus Episcopus antequam dictum placitum teneatur facere fieri publicationes per eundem ¹ consuetas videlicet quod publicetur per tres dies dominicos Inter quos dies sit Interuallum octo dierum ante primam diem mensis Maij Illius anni quo dictum placitum teneri debet, scilicet dum celebrantur misse In perrochia Sancte |f°6| Crucis, Sancti Marij, Sancti Pauli, Sancti Stephani, Sancti Laurentij, Sancti Petri Lausanne et Lustriaci, de Bellomonte, de Pullie, de Escublens, de Sancto Germano, de Crissiez et de Prilliez, vt si quis In Ipso placito generali sua Interesse crediderit veniat ad curiam dicti placiti generalis. Presertim Idem Dominus Episcopus vocare debet In dicto placito generali capitulum et clerum Lausanne Nobiles et ciues Lausanne, Et maxime burgenses de Burgo Lausannensi, sescallum, psalterium, majorem et mistralem Lausanne et les menens curie secularis, balliuum Lausanne, Sescallum et psalterium de Pulliez, Majorem Lustriaci, Qui dum dictum placitum generale tenetur Interesse debent; et Ipsis vocatis si voluerint venire veniant si non propter hoc non obstet quin dictum placitum exerceatur, Et In eodem fiant que fieri debent, Et compellet venire Idem Dominus Episcopus In dicto placito compellendum ² Videlicet sescallum, majorem, psalterium, mistralem et les menens, si venire recusarent.

Placitum generale teneri consuetum est In domo quondam Iohannis Mastin sita In burgo Lausanne quam nunc tenet Franciscus de Russin domicellus, In qua domo dictum placitum de consuetudine teneri et exerceri debet. Prima die vero mensis Maij factis dictis denonciationibus atque publicationibus atque vocatis quibus supra, Aduocatus per prefatum Dominum Episcopum deputatus et electus, sescallus, major, psalterius, mistralis et les menens debent Ire de mane auditum missam In Ecclesia Sancti Petri Lausannensis, Et a dicta Ecclesia apportari facere sanctas reliquias ad domum predictam, /326/ quibus apportatis Ei predictis In predicta domo existentibus, Idem aduocatus Iurare tenetur super sanctis Dei reliquijs predictis quod exercebit Legittime officium dicti placiti generalis, dictusque mistralis etiam Iurare tenetur de exercendo officium dicte mistralie et legittime.

XI.

Et debet sedi per tres dies pro causis decidendis. (18)

Dictus vero aduocatus sedere debet pro tribunali et curiam tenere In domo predicta per tres dies Videlicet prima Die secunda et tertia mensis Maij pro causis quibuscunque audiendis et decidendis, quibus diebus et diebus sequentibus Dum dictum placitum exercetur nulla curia secularis teneri debet Lausanne preter curiam predicti placiti.

XII.

Quicunque facit clammam In Ipso placito de aliquo ex quacunque causa Ius debet Reddi partibus et Ipsa causa terminari Infra dictos tres dies. (21)

Prefatus vero aduocatus tribus diebus durantibus (habet omnimodam Iurisdictionem Ciuitatis et ville Lausanne) ¹ ... propter quod debet audire omnes causas quascunque de quibus fit clamma In manibus suis vel mistralis predicti, necnon Ipsas causas partibus decidere et fine debito terminare secundum consuetudinem Lausanne Infra illos tres dies, et imo assignatio actuum Ipsarum causarum fieri potest ab vna hora dictorum dierum In aliam horam proxime et Immediate sequentem, vel quod consuetum est assignari de octo diebus debet assignari de vna hora, Et quod consuetum est assignari de quindecim diebus debet assignari de duabus horis vt consuetum est. /327/ Clame causarum dicti placiti fieri debent In manibus dicti aduocati seu mistralis predicti et non In manibus alterius officiarij; psalterius, major et les menens tantummodo coram aduocato citare possunt.

|f°7| Passamenta et sententias per dictum aduocatum latas et lata psalterius et maior predicti Infra et extra villam Lausannam de mandato dicti aduocati exequi debent, In ciuitate autem sescallus ad quem dependent dicte sescallie criminalia aut ¹ psalterius execucutare debet Illo eisdem ² mandato facto, nec potest fieri ab Ipsis sententijs seu passamentis per dictum aduocatum latis appellatio quecunque, Et si fiat appellatio non debet teneri nec valere, nec obstat quando executioni poni et demandari debeant sententie et passamenta per dictum aduocatum late et lata, quod sic consuetum est In pluribus casibus et vidi et audiui Et maxime Inter Petrum Forans de Lustriaco actorem ex vna parte et Michaelem de Albona ciuem Lausanne Reum ex altera, Inter quas partes fuit per dictum Peronetum Regnye ³ tunc aduocatum Lata sententia ad Instantiam dicti Petri Forand contra dictum Michaelem, a qua sententia Idem Michael appellauit ad vicarium Imperatoris qui tunc erat vicarius pro Domino comite Sabaudie ⁴ Franciscus de Russyn domicellus et dicti Francisci Lausanne In officio Locum tenens dicti vicariatus Gottufredus de Pantherea ciuis Lausanne, Sed tamen Illa appellatio non fuit exaudita Sed eandem recusauit recipere Idem locum tenens vicarius predictus, dicendo quod sua non Intererat recipere appellationem quamcumque emissam ab audientia aduocati seu de laduoyer placiti generalis Lausanne quia omnimoda Iurisditio temporalis Dicto aduocato Insolidum pertinebat nomine prefati Domini Episcopi Lausannensis, quibus nonobstantibus dicta sententia per dictum Michaelem de Albona ad Instantiam dicti Petri Forand De mandato dicti aduocati exequuta fuit. /328/

XIII.

Clama que fit In Ipso placito generali valet septem solidos lausannenses si Dominus recuperare voluerit. (20)

Dominus Episcopus Lausannensis potest si vult recuperare a quocumque clamam faciente In quocunque placito generali pro qualibet clama facta septem solidos Lausanne, Et debet fieri dicta clamma In manibus aduocati seu mistralis predictorum In presentia duorum hominum fide dignorum qui sint presentes In citatione Ipsius clame et testes, Easdem clamam et citationem Ipsi testes loco et tempore opportunis cum dicto aduocato seu mistrali testificare tenentur, Si quis vero clamam fecerit In Ipso placito generali de aliquo qui propter viagium vel aliud necessarium locum Iurisditionis prefati Domini Episcopi absentauerit, Clama Illa atque citatio Inde secuta non valent nec teneri debent contra dictum absentem, Et Ita consuetum est.

XIV.

Quarta vero die dicti mensis Maij currit per pascua et carrerias existentes extra villam. (18)

Auditis causis et decisis per dictum aduocatum predictis tribus diebus, Si quid In aliqua causa seu In aliquibus causis coram Ipso aduocato motis Indecisum et Indeterminatum maneat quod fieri non potuit per dictum aduocatum propter breuitatem temporis, Illud Indecisum cum tota causa per eundem aduocatum balliuo Lausanne decidendum remitti debet.

|f°8| Quarta vero die dictus aduocatus cum sua (curia) ¹ debet Ire per carrerias et pascua existentia extra ciuitatem et villam Lausannam, exceptis in quibusdam locis In quibus sescallus et Domicellus /329/ de Venes, et per se Ire debet et debet habere duos probos homines antiquiores perrochie loci per quem Idem aduocatus vadit et dictum placitum, qui probi Iurare debent ante omnia (de) declarando et dicendo eisdem aduocato mistrali psalterio et maiori publice provt eorum memoria fuerit omnia et omne quod fuerit edifficatum et ampliatum super pascuis et carreriis communibus ad finem quod Idem aduocatus Illud reparari faciat, et potest compellere Idem aduocatus quemlibet focum tenentem Lausanne saltem dominum hospitij vt eundem aduocatum associent quilibet cum suo baculo, videlicet securi espioux vel aliquo competente, et eundem fortem faciant et mandatis suis licitis Ibidem In dictis pascuis et carrerijs fiendis obediant, et hoc sub banno trium solidorum Lausannensium. Quiquidem probi homines debent antecedere In dictis carrerijs et pascuis cum dicto mistrali aduocatum, Et hiidem probi homines per eorum Iuramenta debent perquirere et Inuestigare eorum posse Indagare et ¹ pascua et carrerias omne et quicquid quod fuit per ea In dictis carrerijs et pascuis ampliatum plantatum et edifficatum et nemini parcere, Et quod per eosdem homines fuit repertum In dictis pascuis et carrerijs ampliatum plantatum et edifficatum dictis aduocato et mistrali notifficare, quibus notifficationibus mistralis clamam et banna trium solidorum Imponere potest et debet ex parte dicti aduocati generalitati ² populo cum dicto aduocato tunc existenti, et Illud quod repertum est ampliatum plantatum vel edifficatum super carrerijs et pascuis predictis In continenti deruant cindant et Reparent, qui cum dicto aduocato existentes (sunt) Dictum mandatum licite obedire tenentur, et qui renuunt In banno trium solidorum domino tenebuntur. ³

XV.

Ei Illud quod fieri non potest Ipsa quarta die fieri debet diebus sequentibus donec sit completum. (18) /330/

Quod reparari et compleri In pascuis communibus et carrerijs predictis non potest Ipsa quarta Die Idem aduocatus compleri et reparari debet (facere) modo supra dicto diebus sequentibus donec et quovsque totum sit completum, et debet habere alternatiuus alternatiuos duos probos homines antiquiores perrochiarum locorum carreriarum et pascuorum In quibus dictum placitum currit, qui probi homines perquirere et Indagare debent nemini parcendo atque dictis aduocato et mistrali notifficare provt supra declaratum est.

XVI.

Qui non sequitur placitum quando currit Tenetur Domino In tribus solidis Videlicet quilibet tenens domicilium Si Ipsos tres solidos Dominus habere voluerit. (22)

Quicumque Domicillum habens Lausanne tenetur sequi placitum generale quando currit et quando declamatur quando Idem aduocatus exercet dictum placitum In pascuis et carrerijs, et qui non fuerit sequutus tenetur Domino In tribus solidis Lausanne.

XVII.

Et qui offendit In pascuis et carrerijs tenetur Domino In septem solidos pro banno In Illo anno commisso. (18)

Quicunque qui super pascuis et carrerijs publicis predictis offenderit applicauerit ad se edifficauerit plantauerit seu quouismodo sua culpa dumos et Ipsorum pascuorum et carreriarum destructionem et derutionem venire permiserit tenetur Domino pro qualibet offensa In septem solidis pro banno, et Illud offensatum debet reparari facere Idem aduocatus per quos supra declaratur. /331/

XVIII.

Qui debet sedere In Ipso placito generali et non venit tenetur domino In tribus solidis. (19)

Sedere debent In dicto placito generali, primo aduocatus cum Iuratis vt supra declaratur, capitulum et clerum Lausanne seu eorum legittimi procuratores, Nobiles Lausanne ciues et burgenses vocandi et eligendi per Dominum, officiarij et antiqui ecclesie predicte per dominum vocandi, et qui Istorum et quorumdam aliorum de consuetudine venire debent In dicto placito non venerint sessum cum dicto aduocato tenentur Domino In tribus solidis pro banno.

XIX.

Burgenses ad arma ferenda Idonei debent sequj ad fourcri maiorem vel Sescallum sub pena banni trium solidorum Ita quod eadem die domum reuertantur nisi de communi consilio necesse sit maiorem moram facere. (9)

Burgenses hiidem subdicti dicte Ecclesie qui Idonee arma ferre possunt, tenentur sequi Idonee armati et sufficienter maiorem sescallum psalterium Lausanne ad for cry, quando predicti maior et sescallus egerent pro facto Ecclesie predicte seu domini gentibus armorum ad faciendos Ipsos fortes In dicta ciuitate et Villa Lausannensi et extra si neccesse fuerit, et predicti officiarij clamant seu proclamari faciunt vel alter eorumdem clamat seu preconizare facit quod quisque eorumdem officiarium sequatur, et qui non sequutus fuerit Domino tenetur In tribus solidis pro banno, Itaque Ipsa die ad domum reuertatur ¹ dicti subdicti nisi de communi consilio dictorum subditorum necesse fuerit fieri per eosdem majorem moram cum dicto majore sescallo vel psalterio. /332/

XX.

Si vero Episcopus In propria persona vel eius nuntius de communi consilio ierit contra hostes Ecclesie qui non fuerit eum sequutus In Banno erit sexaginta solidorum. (10)

Subdicti vero Domini Episcopi quicumque qui se armare Idonnee possunt tenentur cum alijs ydonejs sequi prefatum Dominum Episcopum vel eius nuntium quando Idem Dominus Episcopus vel eius nuntius vadit de communi consilio Id est de consilio maioris partis et melioris dictorum subdictorum vadit contra hostes Ecclesie predicte, subdicti prefato Domino Episcopo seruire debent In armis per vnam Diem naturalem suis missionibus, qui non fuerit sequutus Idonee armatus tenetur Domino In sexaginta solidis Lausanne bonis.

Vasselli vero seu tales nobiles prefati Domini Episcopi tenentur eundem Dominum sequi et seruire eidem Idonee equester armati secundum eorum decentiam contra hostes Ecclesie et pro stipendijs licitis per dictum Episcopum Eisdem nobilibus fidelibus soluendis, Et qui dictorum nobilium fidelium Dictum Dominum Episcopum seu eius nuntium non secutus fuerit bona feudalia que talis non sequens a dicto Domino tenet ad manus Domini predicti cadunt commissa, nisi causam Iustam fideles recusantes habeant dictum Dominum vt supra declaratur sequi non debere.

Et si vero necessarie sit maiorem moram per dictas gentes armorum cum predicto Domino seu nuntio eius facere contra hostes dicte Ecclesie, tunc dicte gentes teneantur cum eodem Domino seu eius nuntio contra dictos hostes maiorem moram facere, Videlicet et pro canestra eorum seu pro loz viure competenti per prefatum Dominum Episcopum eisdem gentibus armorum soluendis, et tenentur predictum Dominum Iuuare et deffendere cum Iurisditione Ecclesie manu armata, Et qui dictorum subditorum recusauerit hoc facere totiens quotiens deffectus fuerit |f°10| Illi defficientes /333/ tenentur Domino In sexaginta solidis bonis Lausannensibus, Et nobilium ¹ prefati Domini Episcopi feudalium bona feudalia ad manus Ipsius Domini Episcopi confiscantur secundum consuetudines ² .

XXI.

Omnes ciues Lausanne tenentur ire ad caluacatam domini Episcopi pro facto Ecclesie Lausannensis et stare Ibi per vnam diem et vnam noctem expensis cuiuslibet exeuntis et ex tunc Si plus moretur dictus episcopus tenetur canestram cuilibet et soigner expensis Ipsius Domini Episcopi (76)

Omnes ciues Lausanne atque subdicti omnes In Iuriditione temporali dicte Ecclesie Lausannensis exceptis priuilegiatis tenentur Ire ad caluacatam prefati Domini Episcopi pro facto Ecclesie predicte, Nota et non pro quocunque alio facto, et stare atque cum armis seruire provt supra declaratum est per vnam diem et vnam noctem cuiuslibet Ipsius expensis, exceptis nobilibus fidelibus qui seruire et armare se debent vt supra declaratur, Si plus moretur Dominus Episcopus eisdem tenetur ministrare expensas Ipsarum gentium quamdiu In sua caluacata manserint vltra diem et noctem predictas, et qui dictarum gentium premissa facere recusauerit tenetur prefato Domino In banno sexaginta solidorum bonorum Lausanne et secundum consuetudinem Lausanne, quia sic vsitatum est.

Ideo Idem Dominus Episcopus potest facere sibi vel suo marescallo seu balliuo Lausanne vel eiusdem Domini Episcopi proprio nuntio, antequam vexilla dicte caluacate exeant locum suum, monstrare seu monstram ³ facere fieri per omnes gentes dicte Ecclesie, Videlicet per quemlibet Dominum cuiuslibet hospitij Iurisditionis temporalis et terre dicte Ecclesie, omnes arnexos seu /334/ omnia arma cuiuslibet dictarum gentium, ad finem quod si male sint armati se melius provideant In armis ad sequendum dictam caluacatam, quas gentes et quemlibet Ipsorum ad se armandum secundum Ipsarum seu cuiuslibet Ipsarum decentiam Idem Dominus Episcopus compellere potest sub banni Impositione sexaginta solidorum dicte monete, que predicta Intelligantur ¹ contra gentes qui pedes sub dictorum vexillis equitare debent tantum.

XXII.

Dominus Episcopus tenetur sognier de suo proprio et facere omnes expensas omnium gentium (equitantium) ad arma Et hoc Incontinenti quando mouentur seu recedunt seu exeunt ab hospitio suo pro eundo ad caluacatam. (77)

Dominus Episcopus tenetur In expensis gentium equitantium sub vexillis (presentium, expensas quas faciunt) gentes que sub dictis vexillis ad que Idonee armati equitant, et hoc Incontinenti quando Ipse gentes armorum exeunt seu recedunt a domo sua eundo ad dictam caluacatam et a dicta caluacata redeundo.

XXIII.

Quando vexilla Lausanne equitant Si de contraria parte alique persone capiantur debent tradi et deliberari Domino Episcopo Et Ipse Dominus Episcopus tenetur dare capienti quinque solidos Lausanne pro quolibet capto et equus seu equi capti et omne munimentum eorum debet esse et manet capienti. (78)

|f°11| Quando quis predictorum subdictorum sub vexillis predictis equitantium aliquem partis aduerse capit seu de contraria parte /335/ aliquis detinetur, Idem capiens seu capientes tenentur eidem Domino Episcopo dictum captum vnum vel plures seu eiusdem Domini Episcopi nuntio tradere et dimittere Et dictus Dominus Episcopus tenetur dicto capienti tradere quinque solidos Lausanne, Cuius capti vel quorum captorum equus vel equi dicto capienti vel dictis capientibus remanere debent ac omnia munimenta dicti capti seu captorum capienti seu capientibus Insolidum manere debent.

XXIV.

Si In Ipsis caluacatis aliquis de ciuibus aut residentibus Lausanne amittat Equum vel runcinum vnum vel plures Dominus Episcopus tenetur emendare vel equum vel plures. (79)

Dominus Episcopus tenetur emendare equum vnum vel plures amissum vel amissos per aliquem seu aliquos dictorum gentium subdictorum Sub vexillis equitantium, quam emendam seu pretium Idem Dominus Episcopus tenetur soluere admittenti et admittentibus sine contradictione quacunque Lausanne.

Quia superius fit mentio de vexillis et caluacata gentium supradictarum Ecclesie Lausannensis, Videndum est quot sunt vexilla Lausanne et In dominio dicte Ecclesie, deinde declarabitur de monstra arnexiorum seu armorum.

Primo In ciuitate Lausanna est et esse debet vnum vexillum, scutum dicti vexilli est de goulis au chef dargent, gule cum alio signo Infixo In dicto vexillo Inter duos colores, Videlicet signa duorum castrorum Simul Iunctorum quorum vnum rubeum ¹ et aliud album, sub quo vexillo equitare debent Illi de ciuitate maxime Laycy, Illi de Montibus prope Cugiez, Illi de Cugiez, Illi de Morrens, Illi de Britigniez, Illi de Barra vsque ad domum Perrodi Dou Iordil Inclusiue, Illi de Croso. Canonici vero sacerdotes et clerici dicte ciuitatis extra dictam ciuitatem sub dicto vexillo equitare non debent, Sed tamen possunt compelli per prefatum Dominum Episcopum ad armandum se vel ad faciendum pro se armare /336/ aliquem seculiarem pro defendendo dictam ciuitatem ab hostibus dicte Ecclesie quando necessarie fuerit.

Vexillum vero Palludis est vnum signum dictorum colorum videlicet scutum de gules et les chef dargent, Inter quos colores est signum vnius aquille de Sablaz, In quo vexillo omnes equitare debent saltem Dominus manens a porta ciuitatis Sancti Stephani et gradus de marchiez, vsque ad domum Stephani Chandellier et domum que quondam fuit Guillelmi douz Lyon quam nunc tenet Iaqueta Angelina, tendendo vsque ad portam sitam prope fluuium labentem prope Domum Anthonij Iouctens, et a dicta porta vsque ad dictam domum douz Gerdil tendendo per portam sitam sub conventu fratrum predicatorum Lausanne, sub quo vexillo Palludis equitare debent Illi de Romanel, licet debatum fuerit positum per Dominos de capitulo, tamen hiidem de Romanel sunt de resordio Lausanne et de alia baronia, Illi de Iouctens et de Mesieres ¹ et de Preliez.

Vexillum vero Pontis Lausanne est colorum predictorum, sub quo equitare debent residentes saltim Dominus cuiuslibet domus seu residens, Videlicet a predictis Domibus Stephani Chandellier et douz Lyon Inclusiue vsque ad portam sitam prope fluuium Sancti Iohannis, Tendendo vsque ad domum seu casale Iohannis de Mex Situm In valli Sancti Francisci exclusiue, et vsque ad domum Perroneti Cugniez que quondam fuit Iohannis Clerc Inclusiue, tendendo per carreriam Prati Lausanne ad portam gradus Magne Ruppis et Sancti Martini vsque ad domos exclusiue Petri Viollet et Iohanneti Barrillier, Sub quo vexillo equitare debent Illi de |f°12| Cors de Ochiez, de Rippa, de Sancto Sulpitio, videlicet omnes tam homines Domini prioris Sancti Sulpitii quam homines de Escublens Domini Episcopi tantum, et homines de Cabanis ² , qui omnes sunt de resorto et alta baronia Lausanne.

Vexillum vero Sancti Laurentij est colorum de Gules et dargent, vnacum quodam grilliez ³ de sable, sub quo equitare debent saltim dominus cuiuslibet hospitij a pontibus Sancti Iohannis Lausanne /337/ et ponte prope domum Anthonij Iouctens vsque ad portam Ale Sancti Laurentij, et Illi de Crissier et de Rugnens omnes, licet Domini de capitulo contradicant suis gentibus, Tamen omnes sunt de ressorto de alta baronia Lausanne, Et Illi de Expesses.

Vexillum vero Burgi est dictorum colorum cum signo duarum clauium, sub quo equitare debent (illi) de Burgo a portis de Martherey et de Estraz Inclusiue vsque ad portam douz Chasnoz, Necnon Illi de Chaliez, de Bellomonte, de Pulliez, de Eschissiez ex Pallingio, Tamen Domini de capitulo contradicunt Illis de Espallingiez, autem sunt de ressorto et alta baronia Lausanne.

Illi vero de Lustriaco et perrochie Lustriaci habent duo vexilla quorum vnum est Domini Episcopi et aliud prioris, totiens quotiens vexillum Domini equitat et facere monstram annexiorum ... Sub quo vexillo Domini prioratus Lustriaci, de Savuist et ceteri dicti prioratus homines dicte perrochie Lustriaci, Necnon Illi de Espesses, de Chinaux, de Curson, de Play, de Caprenaux ¹ , In perrochia Villete manentes et ceteri dicte perrochie Villete dicti prioris homines qui omnes sunt de alta baronia predicte Ecclesie Lausannensis, et debent Ressortire In fortalicijs Lustriaci et apud Montagniez. Aliud vero vexillum Domini Episcopi de Lustriaco et sub quo equitare debent omnes de Lustriaco saltim Dominus cuiuslibet hospitij de Poudex et Corsiez, de Savuist, de Curtinaux, de Fossaut, du Chastellard, de Espenes et de Fretermaze, exceptis hominibus dicti prioris qui sub vexillo Domini prioris vt supra dictum est equitare debent.

Homines vero perrochie Villete vnum vexillum seu vnum penon habere debent sub quo equitare debent Illi de Ruex ² , de Culliez, douz Crest, de Espesses supra et subtus de Bauzans ³ , de Grandvaux, de Mura, de Cresta, de Lalex, de Arans, douz Chastagniez, de Grangia Sancti Marij, de Torculari eis Lionetes, quos nunc tenet Iohannes Regis, Illi de Fossel et de Villettaz.

In Sancto Simphoriano de Chebrez et de Glerolaz debet esse vnum vexillum sub quo equitare debent omnes dicte Perrochie subdicti dicte Ecclesie. /338/

In perrochia de Corsier debet esse vnum vexillum sub quo equitare debet saltim Dominus cuiuslibet hospitij manens In burgo quodam Viuiaci vocato Loz Bor et ceteri predicte Ecclesie subdicti perrochie de Corsier.

Illi vero de Lucens vnum vexillum habere debent.

Illi de Villarsel vnum vexillum habere debent, licet non sit satis munitum gentibus.

Illi de Auanthica vnum vexillum habere debent.

Illi de Rupe vnum vexillum habere debent licet non sit satis munitum gentibus.

Illi vero de Buloz vnum vexillum habere debent.

Sub quibus subdicti dictorum locorum ratione dicte Ecclesie Lausannensis pro facto dicte Ecclesie equitare tenentur vt supra declaratur et sub banno superius declarato, Et sic computatis vexillis dicte Ecclesie subdictorum sunt vexilla In dicto computo quindecim, In quibus non Includuntur tenentes feuda nobilia dicte Ecclesie.

Dicto quot sunt vexilla In terra et Iurisditione dicte Ecclesie, Dicendum de modo monstre arnexiorum seu armorum. Igitur licet In dicto placito generali non fiat mentio de eadem, Tamen prefatus Dominus episcopus suis predictis subdictis Ipsam monstram facere fieri potest de consuetudine Lausanne, Et sic vsus est fieri vt declarabitur Infra vt vidi pluries maxime tempore vite Domini Claudij de Menthonex et Aymonis de Pringino annuatim, Tunc balliuus Lausanne qui dictam monstram arnexiorum fieri fecit |f°13| per dictos subdictos metu guerre quam Idem Dominus pretendebat habere cum Domino Claudio de Ternier millite et cum Domino Orbe pro facto Ny^ti mansani, Item tempore vite Domini Guillelmi de Challant Lausannensis Episcopi et Iohannis de May Locumtenentis Domini Balliui Lausanne Qui dominus sub dictis vexillis per dictos subdictos fieri fecit monstram arnesiorum metu guerre quam Dominus comes Sabaudie habere pretendebat pro facto de Octinages, Et dictus Dominus Episcopus pro facto dicte Ecclesie contra Bernenses et Friburgenses, Dictaque monstra fieri debet per dictos /339/ subdictos et per quemlibet Ipsorum exceptis viduis orphanis et alijs pauperibus mendicantibus, Totiens quotiens Idem Dominus Episcopus pretendit habere guerram pro facto Ecclesie, vel alias totiens quotiens patria Vaudi est In guerra seu guerram habere pretendit, et eosdem subdictos ad dictam monstram fiendam sub vexillis predictis ordinate Coram Ipso Domino seu coram suo marescallo vel eius proprio nuntio compellere potest quemlibet Ipsorum subdictorum recusantium sub banno sexaginta solidorum captione dicti recusantis bonorum vel alias persone Ipsius recusantis, quod sit vsitatum et secundum dictam consuetudinem, Et qui dictorum subdictorum secundum Ipsius decentiam non fuerit decenter armatus Dominus Episcopus potest Ipsum compellere ad se armandum decenter sub banno sexaginta solidorum Lausanne per talem non sufficienter armatum commitendorum et Domino predicto applicandorum, quam compulcionem ¹ Idem facere potest per suos dictorum locorum officiarios vel per suum marescallum vel balliuum Lausanne seu eius proprium nuntium ad hoc specialiter deputandum, Predicti vero subdicti Idonee armati videlicet qui equitare debent sub vexillis Lausanne ad dictam villam et ciuitatem Lausannam tenentur venire tempore guerre pro vigillando, resortando, dictam ciuitatem et villam defendendam, fortifficando et In quocunque Iuuamine fortalitii dicte Ciuitatis et ville Lausanne contribuendum, et ceteri ad fortalitiam seu fortalitia Sub quo vel quibus sunt, vel alias et propinquum fortalitium eorumdem ecclesie predicte. Illi vero de Valle custodire debent passus et loca dicte vallis et perrochie Sancti Simphoriani castrum Glerole et loca eorum, vel si necessarie fuerit ad ciuitatem et villam Lausannam venire debent et resortire tempore guerre provt dicto Domino Episcopo videbitur fiendum, scilicet ad custodiendum defendendum vigillandum fortifficandum contribuendum In quocumque Iuuamine fortifficationis ciuitatis et ville Lausanne atque aliorum castrorum burgorum et fortalitium Ecclesie provt actenus consuetum est.

Homines de Villario Sancte Cruccis videlicet homines capituli /340/ Lausannensis et quidam homo ¹ Iaquetus Fornel Lausannensis sunt de ressorto et alta baronia Lausanne, et tenentur Ire ad caluacatam Domini Episcopi Sub vexillo Lausanne, homines de Sancto Germano et de Bussigniez videlicet homines quondam domini Stephani Guerri, homines quondam Perrodi Maioris Lausanne et quos nunc tenet Dominus Menthonis, homines Domini Montisricherii sunt de Ressorto Lausanne et alta baronia, Tamen Dominus Montisricherij posuit debatum Illis de Lausanna pro ressorto predicto hominum suorum predictorum de Sancto Germano et de Bussigniez In marchia coram balliuo Lausanne et Castellano Morgie, coram quibuscumque Iudicibus Illi de Lausanna obtinuerunt passamentum et sententiam contra Dominum Montisricherij, Deinde Ipsa causa fuit remissa propter debatum balliuo et castellano predictis videlicet coram balliuo In marchia apud Montem presbyterum, In qua marchia predicti de Lausanna obtinuerunt passamentum et sententiam coram Locumtenente ² balliui Vaudi et Lausanne contra omnes predictos domini Montisricherij |f°14|, Quequidem sententie et passamenta fuerunt exequute ad Instantiam predictorum de Lausanna per dictos Locumtenentes contra dictos homines de Sancto Germano et de Bussigniez domini Montisricherij predicti ³ .

Predicta vero supra monstra de ressorto atque alta baronia Lausanne descripta pluribus casibus vidi, verumtamen dictas gentes ad caluacatam extra territorium Lausanne Ire non vidi.

XXV.

Si aliquis de ciuibus et residentibus Lausanne In Ipsis caluacatis capiatur Dominus Episcopus tenetur de bonis Ipsius domini Ipsum captum vnum vel plures rehemere vel rehabere ab omni oppressione. (80)

Dominus Episcopus Lausannensis tenetur rehemere seu rehabere Ipsius Domini missionibus et bonis quemcumque captum vnum vel /341/ plures equitantes seu existentes In sua predicta caluacata, Et hoc totiens quotiens casus aduenerit sine contradictione quacumque, Si tamen Illum captum vnum vel plures pro pretio habere possit.

XXVI.

Dominus Episcopus tenetur facere guerram pro quocunque Ciue seu burgense ac residente Lausanne capto. (81)

Si quis dictarum gentium dicte Ecclesie per aliquem capiatur vi et de facto sine causa (et) cognitione, Ipsum captum vnum vel plures Idem Dominus Episcopus sibi remitti requirere debet per suos officiarios pro secunda et tertia vicibus per litteras dictorum officiariorum Super hoc detineri Seu officiariis detinentium vel detinentis atque capientis missas, Quod si Idem Dominus Episcopus suum hominem subditum captum vnum vel plures habere non possit tamen Idem Dominus tenetur facere guerram capienti vel detinenti vel capientibus.

XXVII.

Si vero Dominus Episcopus pro negotio Ecclesie et de consilio meliorum ville sue ad regem perrexerit vel si Rex ad curiam denunciatam vocauerit duo Burgenses vel tres quos secum vocauerit ducere debent ei prouidere expensas eundo reddeundo Quas Ipse debet eis reddere, has autem expensas debent capere in burgo Lausanne et In tribus cultibus Lausanne. (11)

Quando Dominus Episcopus Lausannensis pro negotio dicte Ecclesie seu de consilio meliorum ville sue Lausanne ad regem Id est ad Imperatorem vadit, Et quando Idem Rex eundem dominum Episcopum ad curiam longenam vel diuturnam venturum vocat, Idem Dominus tunc Ire tenetur ad dictum Regem et dictam Curiam /342/ cum duobus burgensibus, et tres meliorum Lausannensium quos Idem Dominus Episcopus vocauit et secum ducere voluit debent Ire cum eodem Domino Episcopo ad dictum regem et dictam curiam longenam, Qui burgenses debent Ipsi Domino eundo et reddeundo expensas prouidere. Quas expensas debet Idem Dominus Episcopus dictis burgensibus reddere et easdem scilicet expensas seu pretium Ipsarum expensarum Idem Dominus Episcopus potest et debet accipere et recuperare In burgo Lausanne et tribus cultibus nominatis, Videlicet a gentibus residentibus In burgo Lausanne In castellania de Buloz de Auentica de Lucens et de Curtilliez.

XXVIII.

|f°15| Burgenses debent Iuuare Dominum Episcopum Ius suum seruare. (12)

Homines et subdicti dicte Ecclesie tenentur Dominum Episcopum Iuuare In licitum,Iusque eiusdem Domini Episcopi et dicte Ecclesie predicte homines et subdicti seruare tenentur, Et qui contra facit quare Dominus Lausanne est et esse debet caput Ecclesie Lausannensis, homines vero et subdicti dicte Ecclesie sunt membra, sicut membra caput Iuuare tenentur, Sic et homines atque subdicti dicte ecclesie prefatum Dominum Episcopum Iuuare tenentur et Ius suum seruare.

XXIX.

Propterea debent ei burgenses In victualibus et ferratura credentiam vsque ad quadraginta dies Ita quod per eius aliquem mistralem sint securi, Si Vero quadragesimo die non fuerit solutum pignus pro debito reddatur quod usque ad annum et diem debet Inuenditum custodiri. (13) /343/

Premissis nonobstantibus Predicti burgenses tenentur prefato Domino Episcopo pro victualibus sui hospitij et ferratura suorum equorum credentiam facere absque pignore Per quadraginta dies, Ita quod vnus mistralis Dicti Domini Episcopi responsionem Idoneam faciat super pretio vel pretijs ferrature et victualium predictorum, Quod si quadragesimo die pretium seu pretia debiti dictorum ferrature et victualium solutum non fuerit, Ipse Dominus Episcopus tradere seu tradi facere tenetur sufficiens pignus pro debito dicti pretij, quod pignus dictus creditor vnus vel plures eidem Domino Episcopo tenentur Inuenditum custodire per diem et annum, annoque et die reuoluto Ipse creditor dictum pignus vendere potest, vt est de consuetudine Lausanne Pignora In die fori vel nundinarum vendere et preconizari

XXX.

Canonicis et militibus debetur credentia quindecim dierum super pignus suum in ferratura (et) victualibus, propter hoc et alia seruitia Debet Dominus Episcopus Burgenses et eorum bona tam materiali gladio quam spirituali (defendere), (14 et 15)

Supradicti burgenses tenentur canonicis Lausanne et militibus facere credentiam super victualibus Ipsorum canonicorum et militum (et) hospitiorum eorumdem, Necnon supra ferratura equorum dictorum canonicorum et militum, videlicet per quindecim dies, Ita quod dicti canonici et milites teneantur creditori seu creditoribus dictorum victualium et dicte ferrature tradere pignus valens pretium debiti dicte credentie, quod pignus Inuenditum custodiri debet per dictos quindecim dies, Et Ipsis quindecim diebus transactis dictum pignus vendi potest vt supra de pignore dicti Episcopi declaratur. Propter hoc et alia seruitia sepedictus Dominus Episcopus debet et tenetur suis missionibus prefatos burgenses atque dicte Ecclesie homines et subdictos deffendere rationabiliter contra omnes tam materiali gladio et temporali Iuriditione vel alias per /344/ guerram, quam spirituali gladio Id est per processus, Canonicam monitionem vel alias excommunicationem, Quos burgenses homines et subdictos atque eorum bona tenetur Idem Dominus Episcopus deffendere vt supra declaratur.

XXXI.

Canonici et familia capituli et seruientes canonicis familia Episcopi Clerici milites nobiles et seruientes eorum in propria domo sunt exempti a communi lege. (16)

Communis lex secundum quam vsitatum est Lausanne In Iudicio contradictorio, scilicet lex communis de |f°16| qua Ibi supra fit mentio, Et Intelligi debet banna sexaginta librarum, sexaginta solidorum, decem solidorum, septem librarum, septem solidorum, quinque librarum, quinque solidorum, trium solidorum, clamme trium solidorum, sex denariorum, barre duodecim denariorum, gyetta que fuit pro seruitio Domini dum taxat, A quibus predictis canonici familia capituli et seruientes canonicis familia Episcopi clerici milites et nobiles Lausanne et seruientes eorum qui predictis canonicis capitulo Episcopo militibus et nobilibus Lausanne seruiunt et mansionem personalem faciunt In propria domo canonicorum Episcopi militum et nobilium Lausanne tantum, et non ceteri hiis seruientes sunt exempti, Id est sunt quitti et esse debent Si et (quando) In predicta banna clamas et Impositionem seu gietam committunt, nec eisdem seu alteri eorum officiarij predicti episcopi seu Idem Dominus aliquid de predictis exigere debet secundum libertatem et consuetudinem Lausanne.

XXXII.

Dominus episcopus quando efficitur Episcopus Iurare debet ponendo manus ad pectus suum ante reliquias /345/ quod manutenebit et deffendet per totam vitam suam Iura rationes libertates et consuetudines atque franchesias ciuitatis et ville Lausanne et omnium ciuium burgensium et habitantium suorum et de Valle posse suo. (26)

Quando Dominus Episcopus Lausannensis seu eius vicarius primitus Intrat Ciuitatem Lausanne seu apprehendit possessionem, antequam ciuitatem Intrat et dictam possessionem apprehendat tenetur Iurare, videlicet ante portam Sancti Stephani dicte ciuitatis palam populo Ibidem presenti super sanctis Dei reliquijs Id est supra sacratissimum corpus Christi coram Ipso solemniter apportatum tenendo manus ad pectus modo prelati ¹ , quod Ipse pro posse suo per totam vitam suam manutenebit et deffendet Iura et rationes libertates statuta et consuetudines scripta et non scripta dicte Ecclesie sue atque ciuitatis et ville Lausanne omnium burgensium et omnium habitantium et subdictorum atque aliorum de valle Lustriaci, licet Ibi declarantur ² plus quam superius declaratum est quare ordo scripti dicti placiti sic postulat.

XXXIII.

Omnium furum predictorum falsariorum homicidarum et omnium delinquentium In quibus requiritur pena sanguinis omnia bona sunt domino confiscanda. (27)

Si quis In Iurisditione predicta dicte Ecclesie delinquat mere criminaliter (nota mere criminaliter) qualiter Inferius declarabitur, videlicet quod faciat homicidium, latrocinium vltra decem solidorum, Incendat Ignem seu fichie en villa vel In domo communitatis, producionem ³ contra dominum vel alias penam sanguinis requirentem, falsa Instrumenta vel falsam monetam, seu contrafaciat signum alterius opus Illius signi falcificando, qui In lesione legis majestatis /346/ opus facti perpetrauerit, corpora et bona talium atque eorumdem conplicium ¹ prefato Domino debent confiscari, si et quando eosdem sic delinquentes eorumque complices et bona In dicta sua Iurisdictione reperire potest, et quod fiat per cognitionem vt supra dictum est vbi declaratur de regalibus et Inferius de crimine vlterius declarabitur.

XXXIV.

Qui vtitur falsa mensura falso pondere et falsa vlna tenetur domino In sexaginta solidis pro banno tantum. (28)

Quicumque faciens falsum pondus falsam mensuram quoquomodo, Ille talis tenetur |f°17| Domino In sexaginta solidis Lausanne pro banno tantum, Notandum quod licet aliquis vtatur bono pondere et signato, bona vlna et signata, bono sextario et signato bona cupa vini et signata, bono quarterono vini et signato, bono poto vini et signato, bona cupa bladi, bono bicheto, bono quarterono bladi, bona libra, bono marquo, bona oncia, bona drama ² et scropulo, atque bono leuraux ³ si per dictas mensuras et pondera vt superius declaratur Iusta et signata Ille talis vtens falce mensuret seu ponderet, totiens quotiens hoc facit tenetur Domino In sexaginta solidos Lausanne pro banno tantum, parte In hoc grauata querente et clamante vel non conquerente et non clamante, et notandum quod Dominus maiorem penam pro predictis exigere non debet.

XXXV.

Qui rumpit Barram Iuste factam tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno. (29)

Barra est arrestatio bonorum que fit per Dominum penes proxime Ipsa bona sunt et existunt ad Instantiam partis conquerentis /347/ et clammam facientis contra alteram partem, et fit dicta barra per Ipsum Dominum vel officiarium Domini qui est In Iurisditione Ipsius domini clama precedente et non alias, presentibus duobus probis hominibus testibus cum Ipso officiario Cum Impositione banni sexaginta solidorum deffendendo parti cui Ipsa bona pertinent et alteri cuicunque, sub poena commissi dicti banni sexaginta solidorum et Ipsorum bonorum restitutione, ne quid dictorum bonorum a loco In quo Ipsa bona erant et sunt tempore dicte barre remoueantur seu ad alium locum transferentur, quovsque ratio Ipsis partibus sit super eisdem via consuetudinis terminata; et qui rumpit barram Ita factam Id est qui mandato dicti officiarij vt supra facto non obedierit, Ille talis tenetur domino In sexaginta solidis bonorum Lausannensium pro banno quocunque, sic saluis franchesijs ciuium et burgensium Lausanne super barra Inferius declarata.

Propterea sciendum est quod propter consuetudinem Lausanne predictam Dominus non potest seu debet exigere bannum commissum ratione cujusvis barre sic rupte nisi pars ad cuius Instantiam Ipsa barra facta fuerit Iudici ordinario conqueratur, ratio est quia si pars ad cuius Instantiam Ipsa barra facta fuerit ab altera parte supra querela sua contentetur non est per Dominum Ipsis partibus alia ratio ministranda, res que per cautionem ydoneam In manibus Iudicis ordinarij per partem contra quam barra fit prestita Ipsa barra debetur et tenet barra et arrestatio bonorum vigore Ipsius barre quousque dicta cautio sit per eandem prestita seu Iudicium partibus terminatum. Et hoc secundum dictam consuetudinem Lausanne.

Arrestatio bonorum In sua Ipsius domini Iurisditione ad Instantiam cuiusvis partis contra partem existentem In sua Iurisditione est triplex, videlicet barra, sequestratio et manus domini appositio, de barra dictum est supra, de sequestratione bonorum et manus domini appositione dicendum est secundum dictam consuetudinem Lausanne.

Et primo videndum est quid sit sequestratio. Sequestratio bonorum fit per Iudicem secularem ordinarium In sua Iurisditione clama precedente ad Instantiam alicuius partis In presentia duorum /348/ proborum hominum testium, videlicet quando pars actrix et pars rea habent debatum Inter se de aliquibus bonis que competunt tertio Id est alteri parti, vt orphanis, Impubibus, mente captis, egrotantibus, infirmantibus perpetuis, vel alias longeuis, tunc Ipse Iudex Ipsa bona sequestrare debet Id est In eodem statu tenere se seu teneri facere sub manu sua, et de Ipsis bonis Inuentarium facere per aliquem probum hominem sufficientem ad hoc, donec et quovsque predictis sit per eundem Iudicem via consuetudinis prouisum, quam prouisionem Idem Iudex vt breuius potest facere et debet, videlicet prouidere dictis orphanis de tutoribus ydoneis, dictis mente captis de curatore et dictis egrotantibus de coadjutoribus, Ipsis prouisis super Ipsis bonis partibus vocatis Instantibus via dicte consuetudinis ministrare, et tenet dicta sequestratio quovsque Iudicium sit determinatum, nec debet pro eadem sequestratione cautionem accipere |f°18|, Et qui dictam sequestrationem fregerit seu aliquid Ipsorum bonorum detraxerit tenetur Domino In (banno) sexaginta solidorum bonorum Lausannensium, Et quod detraxerit In pristinum statum reducere quovsque dicta sequestratio sit per dictum Iudicem seu manus de voluntate partium a dictis bonis leuata et remota, qui Iudex potest de dicta consuetudine Lausanne personaliter detinere detrahentem dictorum bonorum sequestrationem seu dictam sequestrationem frangentem Incarcerare, quovsque dictus detrahens seu dictam sequestrationem frangens quod detraxit In prestinum statum reducerit et domino bannum sexaginta solidorum soluerit, nec tenetur Idem Iudex cautionem quamcumque pro predictis capere.

Manus domini oppositio est quando due partes actrix et rea litigare pretendunt super possessorio alicuius possessionis seu alterius partis penes Iuriditionem Ipsius Domini existentis, Idemque Dominiis seu Iudex ordinarius et secularis reperit Ipsas partes ambas altercationes et rumores habentes super possessione vel proprietate debatum, et vna pars Ipsarum partium clamam facit de altera In presentia duorum proborum testium cum eo coram Ipso Iudice existentibus Ipsum Iudicem requirendo vt possessio sue proprietatis dicti debatti sub manu sua reducatur, faciat Iudex et suos /349/ secasses ¹ extra dictam possessionem seu proprietatem exigere debet Ipsis partibus banna cuilibet trium solidorum, et bannum sexaginta solidorum Imponendo Ipsis partibus ne In Ipsam possessionem seu proprietatem quid faciant vel attentant quovsque Iudicium sit Ipsis partibus via consuetudinis determinatum, Ipsam possessionem seu proprietatem alicui Idem Iudex probo homini reponi debet sub manu sua cultiuandam et obseruandum et fructus recolligendum, et quod supererit de fructibus missionibus culture proprietatis leuatis Idem Iudex parti Ius habenti et obtinenti cum dicta possessione restitui et tradi facere debet, et durat dicta manus appositio quovsque Iudicium fuerit Ipsis partibus determinatum, vel alias Ipsa manus appositio remoueatur de voluntate partium, nec debet Idem Iudex de predictis cautionem quamcumque capere, et qui dictarum partium seu earum sequentium In dicta possessione seu proprietate quidquam attentauerit Illud In pristinum statum reducere teneatur Illico, et domino In banno sexaginta solidorum Lausannensium, qui sit attentans potest per dictum Iudicem personaliter detineri Incarceratus donec reparatum fuerit quod attentatum est In dicta proprietate rem seu possessionem sub manu domini repositam et eidem domino fuerit solutum bannum sexaginta solidorum, de manus domini appositione bannorum ² feudalium declarabitur Infra si de feudis.

XXXVI.

Quicunque percutiens aliquem quoquomodo malitiose adeo quod sanguis exeat et cadat In terram aut per vestem tenetur domino In sexaginta solidis pro banno et In ciuitate In sexaginta libris et ad emendam passo que emenda primo debet solui si percutiens sit ciuis seu residens In Lausanna et si hoc faciat extra villam In tribus solidis tantum tenetur domino. (30)

Quicumque percutiens aliquem malitiose quoquomodo, etc. — Duplex est malitia videlicet malitia extrinceca et malitia Intrinceca. /350/ — Malitia extrinceca est que per partes contrarius habetur cum verbis Iniuriosis seu rumorosis, Ideo quicumque percutiens aliquem quoquomodo cum verbis Iniuriosis seu rumorosis Ita quod sanguis ex cuti exeat locum suum et cadat ad terram et super vestem, Nota quod vestis cuiuscumque est sua pellis propria, alia vestis vero est vestis artificialis sicut tunica panni, camisea tele et cetera, Ideo si sanguis percussi exeat a loco suo et cadat Id est cum gutis diruat super ... istarum vestium vel altera earumdem, percutiens tenetur domino In sexaginta solidis pro banno Si tamen hoc fiat In Iurisditione |f°19| dicti Domini, et si fiat Intra moenia seu muros ciuitatis Lausanne tenetur domino In sexaginta libris pro banno, exceptis canonicis, clericis, familia capituli, familia episcopi, militibus Lausannensibus, seruientibus eisdem In propria domo residentibus de quibus supra fit mentio. — Malitia vero Intrinceca est quando quis sub blando loquio aliquem percutit malitiose fortiter transeundo, et percussus facit clamam de percutiente Illa denotat malitiam secundum consuetudinem. Si clama vero fiat et sanguis vt supra scriptum est a loco suo exeat et cadat, percutiens Domino tenetur In sexaginta solidis Si tamen hoc fiat In dicta Iurisditione, et hoc si fiat In ciuitate tenetur domino In sexaginta libris pro banno, exceptis supra nominatis; quod bannum dominus potest exigere petere et Inquisitionem facere Infra diem et annum absque clama fienda per percussum, Si vero percutiens sit ciuis aut residens In Lausanna et percutiat aliquem quoquomodo extra villam et alas ville ciuitatis Lausanne tenetur domino In tribus solidis Lausannensibus tantum, quare ¹ Idem Dominus vltra tres dictos solidos nihil plus exigere potest, Et nihilominus percutiens vt supra declaratur tenetur ad emendam si eam exigere Idem passus et petere velit, de modo petendi Ipsam emendam declarabitur Infra, quam emendam Idem primo debet facere soluere passo si placuerit.

XXXVII.

Qui trahit cultellum Infra villam Lausannam malitiose licet non percutiat domino tenetur In sexaginta /351/ solidis pro banno et In ciuitate In sexaginta libris et residens Lausanne extrahens cutellum extra villam Lausanne tenetur domino In tribus solidis tantum. (31)

Qui extrahit cutellum quemcumque a vagina seu loco suo malitiose Id est animo percutiendi alterum licet non percutiat eum tenetur domino In banno sexaginta solidorum Si hoc fiat In Iurisditione, et si hoc fiat In ciuitate tenetur Domino In sexaginta libris Lausannensibus pro banno, exceptis exemptatis superius nominatis, Si vero sit residens qui extrahit cutellum extra portas Lausanne tenetur Domino In tribus solidis Lausannensibus, que banna Idem Dominus exigere (potest) et super eisdem Inquisitionem facere Infra diem et annum absque clama partis In hoc patientis.

XXXVIII.

Qui leuat lapidem de terra et projicit eum malitiose animo percutiendi Innimimicum suum et Ictus appareat In terra aut In pariete licet non percuterit Inimicum suum tenetur domino In sexaginta solidis pro banno et In ciuitate In sexaginta libris et si sit ciuis aut residens In Lausanna vt supra tenetur domino In tribus solidis si fiat extra villam. (32)

Qui leuat lapidem etc ... Licet In presenti placito generali fiat mentio de lapide vsitatum est In Iudicio, quod (dictum est) pluries secundum dictam consuetudinem Lausanne, quod qui leuat lapidem, vitrum, cyphos, cupam vel cyphum, scutellam, catinum platinum, salomonium sallis, vel morsellum panis vel panem, os seu partem ossis, sellam vel tegulam et alia genera actibilia ad prohiciendum de terra seu a terra vel ab alio loco, et predicta seu aliquid predictorum proicit animo percutiendi Inimicum suum vel alium malitiose, et Ictus rei projecte appareat In terra vel In pariete licet non percucerit quemcumque tenetur Domino In sexaginta solidis Lausannensibus pro banno, et hoc fiat In ciuitate predicta tenetur /352/ Domino In sexaginta libris Lausanne pro banno licet percutiens sit extra ciuitatem et Ille quem percuttere Intendit sit Infra ciuitatem et Ictus proiecti In terra vel In pariete Intra dictam ciuitatem appareat, Si vero hoc proiciatur extra villam Lausannam vt supra dictum est |f°20| percutiens vel residens Lausanne tenetur Domino In tribus solidis tantum, exceptis semper Exemptibus superius nominatis, Et potest Idem Dominus dicta banna Infra diem et annum absque clama vt supra dictum est exigere.

XXXIX.

Qui trahit malitiose contra aliquem malitiose extra hostium Lanceam seu venabulum seu espiuz Ita quod exeat hostium per duos pedes cum dimidio Licet non percutiat Domino tenetur In sexaginta solidis pro banno et In ciuitate In sexaginta libris. (33)

Quicunque extrahens lanceam seu venabulum gallice espiouz malitiose Id est cum verbis Iniuriosis vel animo percutiendi malitiose aliquem extra hostium seu quodcumque foramen cuiusvis domus In Iurisditione predicti Domini, Ita quod lancea seu venabulum exeat hostium seu foramen per quod exitur per duos pedes cum dimidio, tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno, et si hoc fiat In ciuitate tenetur In sexaginta libris domino, exceptis exemptibus sepedictis, Que banna recuperari possunt vt supra dictum est.

XL.

Qui gerit gesarmas ¹ et non percutit personam non tenetur ad aliquod bannum. (34) /353/

Si quis gerat In dicta Iurisditione aliquem baculum seu quendam baculum vocatum gesarmaz et non percutiat aliquam personam, propter Idem Dominus ab eodem gerente gesarmas non debet exigere aliquod bannum, quia antiquitus more solito tales baculi In patria Vaudi portari solebant.

XLI.

Qui percutit aliquem malitiose pede Domino In banno septem solidorum, de palma In quinque solidis et de pugno In tribus solidis, Et si ab Istis Ictibus sanguis exeat tenetur dictus percutiens domino In sexaginta solidis pro banno In quo maiori banno Includuntur cetera minora banna. (35)

Qui In dicta Iurisditione percutit aliquem malitiose Intrinsece vel extrinsece vt supra de malitia declaratur, de pede tenetur Domino In septem solidis pro banno tantum, Et qui percutit pede vt supra Infra ciuitatem Lausannam secundum consuetudinem dicte ciuitatis tenetur Domino In septem libris Lausannensibus pro banno, et qui percutit In dicta Iurisditione vt supra aliquem de palma tenetur Domino In quinque solidis pro banno, et si hoc fiat In dicta ciuitate tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno, et In Istis Ictibus seu altero eorum sanguis exeat et cadat vt supra declaratum est percutiens tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno, et si hoc fiat Infra dictam ciuitatem tenetur Domino In sexaginta libris pro banno, exceptis exemptibus superius nominatis, In quibus maioribus bannis minora banna Includuntur.

XLII.

Qui frangit Infra villam Lausannam hostium alicuius malitiose licet non plus offendat tenetur domino pro banno In sexaginta solidis et tenetur persone cui fecit Iniuriam ad emendam damni et vituperij. (36) /354/

Qui frangit Infra villam Iuriditionis predicti Domini seu diruit aut remouet quoquomodo malitiose licet plus non offendat, clama precedente per offensatum facta, Ille offendens quicunque sit tenetur Domino In sexaginta solidis Lausannensibus pro banno, exceptis exemptibus superius |f°21| nominatis, Nihilominus Ille offendens tenetur Illi cui Ipsa offensa est facta ad emendam damni et vituperij si vituperium et damnum Illud Idem offensatus exigere et petere vult.

XLIII.

Qui ponit manus malitiose super aliquem tenetur domino In tribus solidis pro banno. (37)

Qui ponit etc. In dicta Iuriditione Ita quod sanguis non exeat nec palma percutiat tenetur Domino In tribus solidis Lausannensibus, Et si hoc fiat In dicta ciuitate tenetur Domino In sexaginta solidis Lausannensibus pro banno, exceptis exemptibus superius nominatis, Et hoc secundum dictam consuetudinem, Et si ad hoc sanguis exeat et cadat vt supra dictum est tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno, Et si hoc fiat In dicta ciuitate In sexaginta libris de consuetudine predicta, exceptis quibus supra exemptibus.

Licet In scripto placiti generalis predicti non fit mentio de percutientibus aliquem malitiose cum baculis grossis et mensure vel alias cum baculis lineis ¹ artifficiatis stimulis ferreis vel alijs generibus ferreis acutis et molatis, Tamen secundum dictam consuetudinem super eisdem aliquid declarabitur vt sequitur, Qui percuttit aliquem malitiose baculo grossitudinis plene palme vel circa et longitudinis a duobus pedibus cum dimidio vsque ad nouem, tenetur Domino In tribus solidis Lausannensibus pro banno, et si hoc fiat In ciuitate predicta tenetur domino In sexaginta solidis Lausannensibus pro banno, et si baculus Ille sit artificiatus stimulo ferreo vel ferro licet sit In grossitudine et longitudine minoribus quam supra /355/ declaratur, percutiens tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno, Et si hoc fiat In dicta ciuitate tenetur domino In sexaginta libris, exceptis exemptibus, que banna Idem Dominus recuperare potest sicut dictum est supra de ceteris, Et notandum quod Dominus potest secundum consuetudinem Lausanne quemcumque committentem banna superius declarata compellere ad soluendum bannum et banna commissa videlicet per captionem personalem delinquentis Quovsque Ipsi Domino fuerit satisfactum et parti offensate pro emenda sua et hoc clama et requisitione precedentibus, et (de) bannis que vero domino committuntur causa spoliationis et duelli declarabitur Infra.

XLIV.

Si quis faciat aliquod maleficium De quo teneatur Domino In bannum et domino non adiudicatur Infra diem et annum Delinquens ex nunc Domino ad bannum amplius non tenetur. (38)

Quodcumque bannum commissum a sexaginta libris Infra Inclusiue In dicta Iurisditione, Dominus si Illud recuperare vellet reciperet a delinquente seu recuperare Incipiat Infra diem et annum Incipientes tempore delicti, alioquin finito anno et die prefatus Dominus a quocumque bannum commissum lapso anno et die predictis recuperare non debet nec super eodem Inquestam facere, et nota quod super omnibus bannis superius declaratis que pugnitionem pene sanguinis non requirunt Dominus potest Inquisitionem summariam facere parte vocata (per) diem et annum, et Illud sibi adjudicari facere Si Illud bannum reperiatur per dictam Inquisitionem rite et clare fuisse perpetratum In Illo anno, que clama fit pro dicto banno Videlicet per cognitionem proborum hominum consuetudinis, vel alias si pars lesa causa dicti banni obtineat sententiam quod delinquens pro sua offensa seu emenda banno Domino commisso adiudicari debet, Item si delinquens pro banno precedente clama debite vocatus fuerit coram Iudice seculari ordinario et diebus sibi assignatis seu die assignata sibi delinquenti siue prima die /356/ siue secunda et alias Idem delinquens non compareat, Dominus seu eius procurator potest secundum dictas consuetudines bannum quodcumque a sexaginta libris Infra Inclusiue sibi adiudicari facere per cognitionem quam supra contra delinquentes et quemuis delinquentem.

XLV.

Si aliquis prosequatur aliquem cum gladio extracto et alter |f°22| fugit quantum potest Ita quod plus non possit fugere et reuertatur se contra Inimicum et In reuersione fugiens vulnerauerit aut occiderit persequentem, vulnerans aut occidens non tenetur parti aut Domino propter hoc In aliquo. (39)

Quia vim vi repellere licet secundum dictas consuetudines Lausanne, Ergo si aliquis In dicta Iuriditione prosequatur aliquem cum gladio extracto, venabulo, lancea, Gesarmas, aches darmes, seu aliis ferraturis, vel alio baculo ferreo et acuto et molato, vel stimulis artifficiatis ¹ , animo percutiendi, et prosequutus fugit quantum potest Ita quod plus fugere non posset Id est quod Idem prosequutus plus fugere non posset sine Ipsius mortis periculo, et Ille fugiens ad suum Inimicum prosequentem reuertatur eodem motu Idemque secutus vulnerat seu occidat dictum prosequentem, Ille prosecutus vulnerans aut occidens sequentem suum predictum non tenetur parti ad emendam aliquam Neque Domino In aliquo banno seu commissione quacumque, vt clarius declarabitur Infra In criminalibus.

XLVI.

Si alicui Imponatur bannum trium solidorum de soluendo vel reddendo rem ad quam per Iudicem /357/ extiterit condemnatus et non obedierit secunda die Imponatur bannum trium solidorum et si non obedierit tertia die Imponatur bannum sexaginta solidorum, Quod si Incurrit duo prima banna Includuntur In banno sexaginta solidorum. (40)

Dominus seu Iudex secularis et ordinarius qui tulit sententiam contra aliquem, seu fit sententia Illa vel passamentum lata vel latum In contumacia partis ree seu diffinitiue, debet secundum dictam consuetudinem antequam Illam sententiam seu passamentum executet seu executionem demandet, in Dicta sua Iuriditione banna Imponere parti contra quam Ipsam sententiam et passamentum latum fuerit per tres dies post diem date dicte sententie seu passamenti ad Instantiam partis actricis seu In presentia duorum vel plurium virorum testium ad hoc vocatorum, videlicet prima die dictorum trium dierum bannum trium solidorum, Et si Ille cui dictum bannum Impositum est non obediat Instantia partis actricis Imponatur secunda die bannum trium solidorum, si Incurrit dicta duo banna tertia die dictorum trium dierum Imponatur dicto reo bannum sexaginta solidorum Lausannensium, Quod si non obedierit Idem reus seu rem pro qua banna predicta sibi Imposita non soluerit seu compleuerit tenetur Domino In banno sexaginta solidorum Lausannensium, In quo banno alia minora banna eidem reo predicto facto Imposita Includuntur.

Et nota quod Ista bannorum Impositio fit duabus de causis, vna pro Domino faciente, alia vero pro parte actrice. — Prima causa pro reo faciens est vt Idem reus se super solutione seu complemento rei per quam dicta banna sibi Imponuntur se aduideat et provideat |f°23| de soluendo et complendo rem pro qua dicta banna sibi Imponuntur antequam pignora per Iudicem seu executorem ordinarium leuantur, et fit In actionibus ciuilibus et non criminalibus. — Secunda causa pro dicto reo faciens est vt si sententia prolata seu passamentum latum sit In Ipsius rei contumantiam, quod Idem reus possit et valeat antequam per aliam compulsionem compellatur /358/ habere et petere diem a Iudice Ipsius cause et subsequenter procedere contra dictum actorem ad dicendum et allegandum atque reuocandum sententiam Illam seu passamentum In contumantiam latam vel latum, et fit tantummodo de sententijs seu passamentis que feruntur In contumantiam et non alias. — Causa vero faciens pro actore In Ista bannorum Impositione est quod Idem actor durantibus dictis tribus diebus se possit munire suis sententia et passamento ac In formam debitam reddigi facere suosque testes ad hoc debite prouidere et consiliare. — Causa In Ipsa bannorum Impositione pro domino faciens est vt dominus exercendo sic suam Iuriditionem (quid et banna Imposita vt premititur loco) pene Impositionem contra dictum reum capiat et habeat, quod bannum sic Impositum et attentatum Idem Dominus recuperare potest a reo cui Impositum fuerit.

Et Imponuntur maxime Ista banna residentibus Lausanne Lustriaci et In valle Lustriaci, alijs subdictis Imponere non vidi, Sed sententias et passamenta lata contra subdictos Iuriditionis secularis dicte Ecclesie residentes extra Lausannam Lustriacum et vallem Lustriaci executare vidi pluries absque bannorum Impositione transitis prius tribus diebus Incipientibus post diem date sententie seu passamentum latum.

Preterea notandum quod sententia que fertur diffinitiua Inter partes videlicet actricem et ream et confessio Iudicialis per partem ream seu ad quam pertinet sponte coram suo Iudice seculari et ordinario facta tenet et valet spatio triginta annorum et potest semper executari ad Instantiam partis pro qua Ipsa fit sententia seu passamentum Infra triginta annos totiens quotiens Ipsi parti placuerit si reperiatur vnde, sed tamen sententia et passamentum que fertur contra aliquem In contumantia partis ree que non exequatur Infra diem et annum a data sententie seu passamenti late computando Ipso anno et die finitis non tenet et de se annullatur, et hoc sepius vidi vti secundum dictam consuetudinem Lausanne In ciuilibus et non criminalibus, Et contra Illos qui bona sua a loco dicte Iurisditionis non absentauerant.

De modo et forma dicendi et opponendi se contra sententias et /359/ passamenta que In contumantiam partis feruntur secundum dictam consuetudinem Lausanne declarabitur Infra.

XLVII.

Fimus non debet esse In carrerijs Lausanne vltra tres dies et si plus fuerit ponens Ipsum fimum tenetur Domino In tribus solidis pro banno et quibuslibet tribus diebus sequentibus pro consimili banno dicti fimi tenetur Domino. (41)

Carrerie et vie publice Domino pertinent et vtilitati publice deseruiunt, Ideo nemo potest seu debet Ipsas occupare quoquomodo et maxime In Ipsis vijs et carrerijs publicis nemo potest seu debet ponere fimum seu palludem quin Infra tres dies post positionem a dictis carrerijs et vijs publicis removeri faciat, alioquin finitis tribus diebus ponens tenetur Domino In tribus solidis Lausannensibus, Et Nichilominus Idem ponens seu Dominus fimi potest compelli ad remouendum dictum fimum summarie et de plano, Et si vltra tres dies fimus vel pallus In dictis carrerijs maneat tam diu quam diu manserit pro qualibet die post dictos tres dies quo vel quibus In Ipsis carrerijs publicis et vijs manserit Dominus dicti fimi seu palludis tenetur Domino pro qualibet die In tribus solidis pro banno.

XLVIII.

|f°24| Macellarij, Buelliers et buellieres non debent fondere supum ¹ Infra Lausannam Sed extra, et secus faciens tenetur domino In tribus solidis. (42)

Duabus de causis nemo fondere debet supum Infra villam et ciuitatem Lausanne atque burgum et villam Lausanne dicte Ecclesie. /360/ Prima causa est malus odor quia fetet dum supum fonditur circum circa locum Ipsius fusionis vnde cuius supi fetore aliqui seu multi possunt aliquo morbo Infici quod pati non licet, Secunda causa est propter metum Incendij quia In fusione supi Ignis velocius Incenditur et aliquotiens non potest suspendentari a fondente, vnde dubium est In Ipsius fusione de periculoso Incendio, Et quia macellarij qui sepe fundunt supum fetentem non debent fondere dictum supum Lausanne et alias non debent fondere In burgo In villa Lausanna Imo extra, Et qui supum funderit vt supra dicitur tenetur Domino In tribus solidis pro banno et Nihilominus ad emendam partis que occasione Ipsius fusionis fuerit offensata, Et si partz offendens non habeat In bonis persoluendum emendam parti offensate, Ipse offendens potest compelli ad soluendum emendam predictam per captionem Ipsius persone et Incarcerationem et hoc clama et cognitione precedentibus, et si aliud occasione dicte fusionis eveniat per quod pena sanguinis requiratur alia pugnitio Insequatur vt Infra de criminalibus.

XLIX.

Quando tenetur placitum generale fabri et omnes opperantes ad martellum supra Incudam seu enclinaz apud Lausannam exceptis Illis de ciuitate tenentur quilibet Domino In vna ferratura roncini et frenarij en vng esperon, In quibusquidem ferris mistralis debet habere partem decimam et Dominus tenetur Ipsis fabris dare In cena die quando tenetur dictum placitum panem vinum et cuilibet vnam denariatam ouorum In domo mistralis, qui mistralis Ipsos ferros recuperare debet (43).

Fabri et omnes operantes ad martellum Lausanne supra Incudam seu enclenaz exceptis residentibus In ciuitate Lausanne etiam auri fabri, quilibet dictorum fabrorum et super Incudam ad martellum percutientium tenentur Domino quando dictum placitum generale tenetur In vna ferratura Roncini vnius que communiter valere /361/ solet octo denarios Lausannenses, et frenarij Videlicet Illi qui fabricant Lausanne les esperons et les frens ¹ des brides quilibet Ipsorum tenetur Domino quando Ipsum placitum tenetur Lausanne en vng esperon, In quibuscumque ferraturis et esperon mistralis Lausanne debet accipere decimam partem, pro decima parte Idem mistralis debet nomine dicti Domini recuperare ferraturam et les esperons supra dictos, Propterea prefatus Dominus tenetur prefatis fabris et percutientibus Lausanne supra Incudam ad martellum dare cuilibet Ipsorum panem et vinum ad sufficientiam pro cena Ipsorum et cuilibet denariatam ovorum, et hoc In domo dicti mistralis die qua dictum placitum generale Lausanne tenetur.

L.

Les langues et les lomblet mouent a Domino Episcopo (44).

|f°25| Mistraliam vero Lausanne a prefato Domino tenere solebat Iohannes Clers quondam Ciuis Lausannensis, ratione cuius officij recuperare solebat a quocumque macellario Lausanne macellante bouem vel vacham linguam cuiuslibet bouis et vache In marcellis Lausanne venalis macellati, Necnon les nomblet cuiuslibet porci In predicto macello venalis macellati, Pro quibus et certis alijs rebus Idem Iohannes Clers erat homo ligius prefati Domini Episcopi, verumtamen Idem Iohannes Clers ab humanis decessit, quo decesso prefatus Dominus dictum feudum ad manus suas reduxit dictasque linguas et les lomblet vt superius declaratur Idem Dominus a morte prefati Iohannis Clers citra suo nomine recuperari fecit, excepto In macello burgi In quo macello Iaquinodum Friant ciuem Lausanne recuperare vidi linguas bovum et vacharum In Ipso macello venales macellatas qui Iaquinodus asserebat Ius habere recuperandi predicta ob causam vxoris sue que quondam filia fuit Iehannodi Rappilliard quondam ciuis Lausanne. /362/

LI.

Les vendes sunt domino (45).

Quilibet mercator vendens Lausanne Et In alijs locis terre dicte Ecclesie tenetur Domino pro qualibet libra monete Lausanne per Ipsum mercatorem vendentem de pretio seu pretijs suarum mercandiarum venditarum soluere eidem Domino quatuor denarios Lausannenses, exceptis burgensibus Lausanne et quibusdam alijs qui a predictis sunt excepti vt superius latius declaratur. (§ VI)

LII.

Quilibet auriga ducens vinum apud Lausannam assidue In vindemijs tenetur facere In vindemijs pro Domino vbi vult Dominus In territorio Lausanne vnam veyturam et vocatur ruedoz, exceptis tamen aurigis ciuium et habitantium Lausanne qui non operantur pro aliqua persona pro pecunia. (47)

Tempore vindemiarum anno quolibet Dominus Lausanne Episcopus predictus percipit et percipere debet a quocumque auriga In dicto tempore Lausanne currum ducente vnam veyturam pro Domino dicto per quemlibet aurigam predictum dicto tempore vindemiarum fiendam In territorio Lausannensi vbi Ipso Domino placuerit, exceptis aurigis ciuium et habitantium Lausanne qui dicto tempore cum suis curris operantur Lausanne pro semet Ipsis et non operantibus Lausanne lucrando ab aliquo pecuniam, ad quam fiendam Idem Dominus potest dictos aurigas et quemlibet Ipsorum compellere summarie et de plano per captionem equorum seu bonorum dictorum aurigarum et cuiuslibet Ipsorum recusantis vel recusantium dictam veyturam facere, que veytura vocatur Ruedoz. /363/

363

LIII.

Dominus recipit partem suam ante Calendas ¹ lignorum et carbonum que adducuntur Lausannam ad vendendum, et facere potest per octo dies ante festum natiuitatis Domini, Sed tamen de residentibus Lausanne nihil recuperare seu exigere potest nec debet. (48)

Anno quolibet ante festum natiuitatis Domini per octo dies Dominus Episcopus predictus percipit et percipere debet Lausanne a ducente partem suam lignorum et carbonum tunc Lausannam adductorum, videlicet a quolibet adducente vnam quadragatam ² carbonum vel lignorum tunc adductorum, et facere potest Idem Dominus per octo dies ante festum natiuitatis Domini et non alias et dictam partem recuperare summarie a dictis adducentibus et quolibet eorumdem exceptis residentibus Lausanne a quibus Lausanne residentibus Idem Dominus nullam partem lignorum seu carbonum, licet Ipsi residentes Lausanne adducant Lausannam tunc temporis, (et carbones) percipere et recuperare debet.

LIV.

Nullus debet Lausanne custodire porcum quin mittatur en champ, Et si forte porcus Intrat hostium alicuius |f°26| Vltra le lendar et familia hospitij occidat occidens non tenetur ad emendam nec etiam bannum, Sed occidens Ipsum porcum occisum proiicit foras In carreria, quod obseruandum In modum predictum In Vineis. (49)

Porcus est vnum turpe et damnosum animal, Ideo nemo debet Lausanne neque In alijs villis et castris fortalicijs dicte Ecclesie custodire porcum quin mittatur en champ ad pasqueragia sub regimine /364/ pastorum, et si porcum vnum vel plures custodiat Lausanne In locis qui (non) ¹ vt supra dicitur en champ mittatur Dominus potest compellere summarie custodientem vnum vel plures ad mittendum en champ sub pena banni trium solidorum et hoc per captionem Ipsius porci, Si vero porcus Intret Domum alicuius vltra le lendar vel vineam alicuius, Dominus vinee seu familia Ipsius Domini Ipsum porcum sic Intrantem vnum vel plures occidere potest, quo occiso occidens debet Ipsum porcum occisum vnum vel plures proiicere extra domum seu vineam In carreria.

LV.

Alia vero animalia capi et detineri possunt quovsque damnum fuerit emendatum. (49)

Si quod aliud animal Seu animalia quecumque reperit sub sua proprietate quacumque damnum Inferens, Ille cui damnum Infertur potest sua propria authoritate (sine) offensa Iudicis capere seu capi facere animalia seu animal sibi damnum Inferens, et Illud animal unum vel plures cui damnum Infertur potest custodire seu custodi facere ad pastum missionibus Illius cuius est Illud animal donec fuerit super emenda sui damni satisfactum, nisi Dominus Ipsius animalis vel custodiens cautionem Idoneam pro emenda damni soluenda prestiterit In manibus Iudicis secularis et ordinarii, mediante qua cautione animal seu animalia damnificantia liberari debent Domino Ipsius animalis vel custodienti, nisi Illud damnum penam sanguinis requirat, quod si penam sanguinis requirat esse procedendum vt Infra declarabitur de criminalibus, et animal damnificans non valeat emendam damni Dominus animalis seu custodiens tenetur emendare damnificato damnum clama et cognitione precedentibus, Et si Dominus seu custodiens animal damnificans non habeat In bonis ad soluendum seu pro soluendo emendam damni Illati, Dominus dicti animalis sic damnificantis seu custodiens potest peti ² corporalem personam Ad Instantiam damnificati per Incarcerationem /365/ persone Ipsius per Dominum fiendam, Necnon tenetur Domino pro quolibet animali damnificante vt ab antiquo In tribus solidis pro banno, et tamen de consuetudine per dictum clerum et ciues nouiter facta tenetur Domino In decem solidis Lausanne pro bannis. In moribus vero communibus Lausanne et ceterorum aliorum locorum dicte Iurisditionis vt de consuetudine vsitatum est quodlibet animal damnificans tenetur communitatibus Lausannensi et dictorum locorum In banno sexaginta solidorum Lausannensium, Et est credendum Domino cui damnum Infertur (vel) messilliario detinenti ¹ animal vnum vel plures damnificantes quod Illud reperit damnum Inferens sibi vel alteri de missiliarijs per Iuramentum Ipsius damnificati seu missiliarij super Sancta Dei Euangelia prestandum vel prestitum, De modo procedendi super damno Illato Infra declarabitur.

LVI.

Quilibet carpentator qui operatur Lausanne ad religandum pro ciuibus tempore vindemiarum pecunia mediante tenetur operari pro Domino per vnam diem omni anno expensis domini et propter hoc Dominus tenetur compellere ciues ad soluendum Id quod dictis carpentatoribus tenetur. (46)

Tempore vindemiarum anno quolibet quilibet carpentator seu religator qui Lausanne operatur ad religandum vasa vini seu musti |f°27| pro ciuibus Lausannensibus vel burgensibus pro sallario vel pecunia tenetur Iuuare eidem Domino tempore predicto anno quolibet et pro eodem Domino operari per vnam diem quam Idem Dominus In dicto tempore habere voluerit, et hoc expensis Ipsius Domini dicto carpentatori sic pro Domino operanti ministrandis, Et ad hec Idem Dominus predictos carpentatores Et quemlibet Ipsorum compellere potest summarie per captionem bonorum Ipsius carpentatoris seu religatoris, pro quibuslibet Idem Dominus tenetur /366/ compellere summarie seu compelli facere ciuem Lausannensem et residentem qui Ipsis carpentatoribus et cuilibet Ipsorum teneri possit pro pena Ipsorum carpentatorum vel alterius eorumdem.

LVII.

Dominus habet supra sutores et debet habere la sauateri a quolibet ter In anno scilicet ante Calendas ante Pasca et ante Pentecosten, et sutores debent leuare vnum par quod volunt, de residuis ly vendeur tangere debet virga vnum sotularium par Domino quod vult. (50)

Savateria ¹ Lausanne seu les sauatiers est vnum debitum pro Domino Lausannensi quod recuperare Idem Dominus potest, quod debetur quolibet anno ter videlicet, sabatto die sequenti festum natiuitatis Domini, et sabatto die sequenti festum Pasche, Necnon sabatto ante festum Pentecostes, scilicet a quocumque sutore Illo anno vel die sotulares vendente, quam sauateriam recuperare debet Ille qui recuperat les vendes pro Domino et tradere sescallo lausannensi Ius suum dicte sauatarie vt Infra declarabitur modus recuperandi, quod Ipsis diebus In foro dictus recuperator potest tangere virga ² sua seu alio modo super mensa seu operatorijs dictorum sotulariorum vnum par sotularium cuiuslibet sutoris omnium sotularium quod maluerit Et Illud pro Domino Idem recuperator leuare potest, leuato prius per quemlibet dictorum sutorum vno pari dictorum suorum sotularium quod maluerit.

LVIII.

Si ribaldi vel alie persone Inhoneste vel male vite certant vel pugnant Inter se seu offendant aut Iniuriantur alicui ciui vel residenti Lausanne ac alie persone honeste tunc ciuis residens Lausanne aut honestus /367/ potest tales personas castigando percutere fortiter sine banno et sine emenda Dum tamen non percutiat de cutello. (51)

Quando Ribaldi vel alie persone Inhoneste vt sunt meretrices, ebriatores, tabernatores, frequenter lupanarium et ludum sequentes, perjuri, Infames, certant vel pugnant Inter se seu offendant verbis vel Iniuriantur alicui bone persone et honeste, ciui et residenti Lausanne aut alteri persone Lausanne existenti honeste, tunc Ille ciuis et residens Lausanne aut honestus potest percutere fortiter de pugno seu palma supra declaratos Inhonestos Ipsum vnum vel plures castigando, Nota castigando quod Ipse percutiens non percutiat tam fortiter quod percussus mortem seu morbum occasione dicte percussionis rapiat, Ille autem percutiens sic castigando non tenetur Domino In aliquod bannum neque ad emendam aliquam.

LIX.

Sescallus Lausanne debet habere vnum menens tantum et habet Iurisditionem In ciuitate et In alijs Infra Lausannam ut pote in Illos de moneta, eis venders, eis menen et extra villam provt consuetum est. (52)

Sescallus Lausanne le diu ... amicus beate Marie Lausannensis est et esse debet homo ligius precunctis Dominis prefati Domini Episcopi ratione dicti officij dicte sescallie et certarum rerum et reddituum Ipsius sescalli In territorio et Iurisditione Lausanne existentium, officium vero dicte sescalie est quoddam Iurisditionis temporalis exercitium quod Idem sescallus seu eius locumtenens |f°28| exercere potest vt declarabitur Immediate.

Primo Idem sescallus et eius locum tenens tenetur antequam dictum exercitium exerceat nec eisdem exercere permittatur Iurare solemniter super sanctas reliquias de ministrando vnicuique postulanti /368/ vt dictum officium contingerit rationabiliter secundum libertates franchesias statuta et consuetudines Lausanne, et quod Iura dicte Ecclesie atque prefati Domini Episcopi et rationes atque dictas franchesias libertates statuta et consuetudines scriptas et non scriptas et posse suo manutenebit Ipsum dictum officium tenendo.

Qui sescallus habet et habere debet vnum clientem, gallice vnum menens, qui Iurare debet vt moris est In manibus dicti sescalli seu eius locumtenentis, de exercendo suum officium bene et fideliter Iura dicte Ecclesie et Domini predicti seruando neminem opprimendo.

Qui cliens potest citare coram dicto sescallo In Iuriditione dicte sescalie tantum, nota quod dictus cliens non potest rem barratam debarrare neque aliquam cautionem capere neque aliquam causam audire.

Iuriditio vero dicte sescalie se extendit et concernit actiones ciuiles et causas criminales et non mere criminales, Videlicet extra moenia et muros ciuitatis Lausanne In Barra vsque ad domum Perrodi de Ierdili Inclusiue, In Monte maiori et Monte minori prope Cugiez, apud Cugiez, apud Morrens et territorio eorumdem, In quibusquidem locis sescallus percipere debet clammam et barram tantum, barra vero que In predictis locis committitur Domino Episcopo Lausannensi applicatur et per sescallum seu eius locum tenentem adiudicari debent, exceptis Illis criminalibus mere In quibus requiritur pena sanguinis de quibus Illa Iuriditio dicto sescallo minime pertinet, Preterea omnes Illi de moneta et seruientes eisdem residentes In propria domo eorum de moneta, li cliens domini ballivi Lausanne maioris et psalterij, li grousard de Sauuyt et manentes In domo que quondam fuit Iohannis Drochat Lustriaci quam nunc tenet Petrus du Flon de Riex subsunt Juriditioni dicte sescallie mixte criminalibus et non mere criminalibus, et habet sescallus super eisdem Iuriditionem vt supra scribitur, De fluuio vero vocato Warchiere vsque ad vocatum Chamberonaz tendendo per carreriam publicam que dicitur carreria crucis Ripe vsque ad medium Lacum Lausannensem Idem sescallus habet Iurisditionem vt In predictis non tamen In mere criminalibus, et apud Poudex In territorio eorumdem et percipit Idem sescallus In locis vltimo /369/ superius descriptis banna que In Ipsis locis committuntur a sexaginta solidis Infra Inclusiue necnon clamas et barras, et habet Idem sescallus et habere debet In Rippa de Ochie vnum mistralem qui officium mistralie exerceat ac Iuramentum vt supra pro alijs declaratur faciat, quam mistraliam Iohannes mistralis de Rippa et Guillelmus eius filius condam tenere solebat a dicto sescallo, et pro eadem mistralia Idem mistralis dicti sescalli homo ligius esse debet.

LX.

Sescallus ducit executionem causarum In ciuitate. (57)

Predictus vero sescallus vel eius locum tenens ducit executionem causarum In ciuitate et In locis predictis licet causa Illa fuerit terminata coram Domino balliuo Lausannensi seu alio Iudice Ipsius sescalli superiori, Et nota quod de consuetudine Lausanne vti vidi sepius quod quando Dominus balliuus Lausannensis seu eius locum tenens et clientes prius recipiebant clamas In locis dicte sescallie pro quacumque causa et a quocumque dictorum locorum secularium quam sescallus vel Ipsius sescalli locum tenens et cliens, tunc dictus balliuus dictam causam audire poterat et cognoscere atque fine debito terminare absque dicti sescali mandato et consensu.

LXI.

Maior Lausanne debet habere vnum menens ad citandum coram se tantum et habet clamam In villa Lausanne sex denariorum et quando barrat debet habere sex denarios. (54)

Officium maiorie Lausanne est Domino Episcopo Lausannensi commissum olim propter forefactum per quendam qui maior Lausannensis nuncupabatur, In dictoque officio Idem Dominus tenet et tenere debet nomine dicte ecclesie vnum officiarium qui exerceat Iurisditionem Lausanne dicte maiorie, et curiam suam Idem maior /370/ tenere consueuit quolibet die exceptis festiuis In loco qui Pons Lausanne nuncupatur et debet (habere) |f°29| vnum clientem et vnum menens ad citandum et barrandum tantum In villa Lausanna et In territorio eiusdem, et pro qualibet clama eidem facta sex denarios Lausannenses et pro qualibet barra sex denarios Lausannenses tantum, et debet cognoscere de qualibet causa ciuili et non mere criminali subdictorum Lausanne et territorii exceptis subdictis dicte sescallie superius nominatis, nisi ab eodem abochiatum coram prefato balliuo fuerit de quo abochiamento declarabitur clarius Infra.

LXII.

Salterius Lausannensis debet habere vnum menens tantum ad citandum coram se et debet habere vnum carnacier, predicti vero maior et salterius mandant executioni omnes causas pecuniarum vel ciuiles cuiuscumque contractus contra quemcunque, que cause terminantur per magnam curiam secularem Lausannensem et In curia eorumdem maioris et salterij. (55 et 56)

Officium salterie Lausanne tenere solebat ex acquisitione Franciscus de Venes domicellus Lausannensis, pro qua homo erat ligius prefati Domini Episcopi, verumtamen propter quoddam homicidium per Ipsum Franciscum Lausanne In personam cuiusdam vocati Laternie ¹ perpetratum dictum officium prefato Domino Episcopo remansit commissum, quod officium Idem Dominus Episcopus tenet et tenere debet nomine dicte Ecclesie. In dicto officio Idem Dominus debet et potest ponere vnum officiarium qui dictum officium exerceat et Iuramentum faciat vt dictum est de sescallo, et debet habere vnum menens ad citandum coram se tantum, et curiam suam consueuit tenere Lausanne qualibet die In loco qui Palus Lausanne nuncupatur, et potest cognoscere et Iudicare de causis vt supra est declaratum de maiore. Preterea Idem salterius /371/ debet habere vnum carnacier seu burriaux ¹ qui causas criminales Lausanne executet, Predicti vero maior et salterius mandant executioni omnes causas (criminalium et) ² pecuniarum (et ciuilium) ³ cuiuscumque contractus que terminantur In magna curia seculari Lausannensi et In curia eorumdem maioris et salterij.

LXIII.

Qui primo venit In maleficijs que fiunt extra ciuitatem maior vel salterius primo veniens recipit cautionem seu le fiancement maleficij et similiter In curia seculari, In ciuitate vero sescallus. (58.)

Ne quis maleficium perpetrans Lausanne et (in) territorio Lausannensi culpa Domini ⁴ Impunitus euadat, salterius et maior predicti Ipsum primo veniens seu ad quem clama primo fit Ille primo veniens potest seu debet accipere cautionem Idoneam vel personalem vel ciuilem secundum maleficij merita a delinquenti, clama et cognitione precedentibus, In ciuitate vero predicta dictus sescallus dictam cautionem recipere potest, Si vero balliuus Lausanne primo habeat clamam cuiusvis maleficij In ciuitate et villa Lausanne predicta et territorio eorumdem, idem baliuus de eodem maleficio cautionem ciuilem vel personalem vt contingit recipere debet et Iudicare.

LXIV.

Salterius habet executionem omnium causarum criminalium que veniunt ad pugnitionem corporis vel membrorum. (59)

Cause criminales que committuntur Lausanne et In locis circumuicinis balliuatus Lausannensis vbi non sunt furche, et in quibus ⁵ pena sanguinis seu punitio corporis vel membri requiritur, debent /372/ executari per salterium predictum, Ideo debet Idem salterius habere vnum carnacier seu burreaux qui Lausanne maneat stipendijs domini balliui pro predictis criminalibus exequendis.

LXV.

In curia seculari debent esse quatuor menens hereditarij seu de heritagiz qui debent |f°30| seruire curie, et Isti menens et ceteri sescalli maioris et salterij tantum possunt citare et non audire debent seu determinare aliquas causas. (60)

Curia vero secularis est curia balliui Lausanne et Iudicis Domini Episcopi superioris dicti balliui, et solet atque debet teneri In lobia domus episcopalis prefati Domini Episcopi, Qui prefatus balliuus debet poni et constitui per prefatum dominum Episcopum, Idem balliuus debet habere vnum locum tenentem quem Idem balliuus constituere debet, et debet Iurare quilibet balliuus Lausannensis et eius locum tenens super sanctis Dei reliquijs antequam aliquod officium exercere debeant quod manutenebunt defendent Iura et rationes dicte Ecclesie et prefati Domini atque libertates et franchesias et consuetudines scriptas et non scriptas ciuitatis et ville Lausanne ac omnium curiarum et habitantium suorum subdictorum, videlicet dictum officium tenebunt et pro posse suo.

Qui balliuus et locum tenens sunt Inferiores dicti Iudicis Domini Episcopi Lausannensis predicti, debetque Iurare Iudex prefati Domini Episcopi vt declaratum est de predicto balliuo, Ceteri autem omnes Iudices et castellani secularis Iurisditionis predicte Ecclesie sunt Iudices Inferiores prefati balliui, Et ad ipsum balliuum seu ad eius locumtenentem appellationes que fiunt ab audientia Ipsorum Inferiorum Iudicum ¹ pertinent prefato balliuo vel eius locumtenenti, Et appellationes que fiunt ab audientia prefati Domini balliui vel eius locumtenentis pertinent Iudici predicto prefati Domini Episcopi. /373/

Qui dominus balliuus debet habere quatuor menens seu quatuor clientes qui quando constituuntur Iurare tenentur vt supra declaratum est de cliente salterij. Nota quod antiquitus solebant esse In dicta curia sub dicto balliuo quatuor clientes seu menens qui Illud officium tenebant de hereditate sua, Verumtamen Illud predicto Domino commissum fuit, Ideo Idem balliuus dictos clientes constituere debet nomine prefati Domini, Qui vero predicti clientes predicti Domini balliui sescalli maioris et salterij debent seu possunt citare tantum et non aliquas causas determinare.

LXVI.

Item omnes Isti menens quicunque sint debent obedire mistrali faciendo officium mistralie quod si non fecerint nihil percipiant de Iure suo In dicta mistralia. (61).

Quando placitum generale tenetur Lausanne omnes suprascripti menens seu clientes tenentur obedire mistrali predicto ad citandum coram aduocato dicti placiti generalis et In alijs Ipsorum officium pertinentibus, et qui dictorum clientium non obedierit dicto mistrali vt decet nihil percipiat nec percipere debet In Iure quod habere debet in obuentionibus dicte mistralie.

LXVII.

Curia secularis Lausannensis debet esse de tribus ordinibus cum domino, primo capitulum Lausanne, secundo Nobiles, tertio ciues et burgenses Lausannenses, sine quibus ordinibus nihil noui In curia seculari potest fieri seu constitui. (64)

Curia secularis Lausanne predicta est et esse debet cum prefato Episcopo de tribus ordinibus, Id est de tribus muneribus gentium, primo capitulum Lausanne vel (pro) predicto capitulo prepositus dicti capituli vel procurator eorumdem cum duobus canonicis dicti /374/ capituli vel pluribus vnacum procuratore celebrantium et clericorum chori cum duobus vel pluribus dictorum celebrantium et clericorum chori dicte Ecclesie, Secundo nobiles Lausannenses, tertio ciues et burgenses Lausannenses, Sine quibus tribus ordinibus nihil statui vel construi ¹ potest seu debet In Ipsa curia constitui seu mutari, quin predicti ordines primo vt est moris vocati fuerunt, Quod si secus fiat seu constituatur statutum aliquod siue consuetudini aliquid mutetur augeatur vel minuatur absque mutatione Illorum trium ordinum vt moris fiendum Illud statutum seu mutatum pro nullo et nullius valloris habeatur et teneatur.

LXVIII.

|f°31| Per dictum Dominum non potest seu debet preconizare seu preconizari facere aliquod bannum vel penam per villam seu ciuitatem Lausannam quod valeat donec fuerit concordatum Per ciues Lausannenses et quod cridetur per villam quod vadant ad curiam antequam ordinetur, nec potest fieri aliquod statutum quod valeat nisi per conuocationem ciuium et habitantium Lausanne factam per cridam nisi de placito generali vt premissum est, Et quicquid In dicto placito statuitur valet et valere debet et teneri. (68)

Et dominiis Lausanne Episcopus Lausannensis capitulum Lausanne vel pro dicto capitulo et clero qui supra scribuntur nobiles ciues et burgenses Lausannenses In dicto placito generali possunt statuta et consuetudines ordinare et statuere vt supra scribitur, verumtamen aliquod bannum vel statutum seu consuetudo In dicta curia seculari vel alias non potest seu debet fieri seu quovismodo statui neque per Dominum predictum preconizari facere In dicta ciuitate et villa quod valeat nisi factum fuerit de communi consilio de consensu Domini et trium ordinum predictorum, quodque si /375/ Dominus et tres ordines voluerint In dicta curia aliquid statuere bannum vel penam aliquam seu aliquam consuetudinem statuere vel Imponere, vel de consuetudine Lausannensi aliquid Innouari augeri seu mutari Ipse vero Dominus potest et debet de consensu trium ordinum predictorum vel de consilio meliorum preconizari facere per preconem Lausanne tantum et per loca ciuitatis et ville Lausanne preconizari consueta Quod quisquis voluerit Ire vadat ad dictam curiam ad certas diem et horam pro vtilitate Domini constituendas, et Ipsa die et hora Si omnes Ipsorum trium ordinum veniant cum Domino predicto In curia predicta de consensu omnium Ibidem existentium possunt statutum vel consuetudinem Ibidem statuere et ordinare seu bannum vel banna statuta constituere, Et si omnes non venerint licet preconizatione debite vocati fuerint Idem Dominus cum ceteris Ibidem secum presentibus potest statuere vt supra dicitur de assensu et consensu omnium presentium secum et cognoscentium, quod sic vt premittitur statutum et ordinatum Item Dominus Illud statutum In scriptum redigi facere debet Deinde preconizari In dicta ciuitate et villa Lausanna, quod si sic factum et statutum fuerit conditionibus predictis obseruatis valere debet et vim obtinere secundum libertatem dicte ciuitatis et ville Lausanne et Ita vt pluries vti vidi.

LXIX.

Item Dominus non potest monetam cudere, vel encugnier facere seu battre nisi de consensu Ipsorum trium ordinum. (65)

Dominus Lausannensis predictus quando Ipse vult cudere facere seu battre monetam nouam Lausanne vt supra declaratum est, debet vocare Istos tres ordines ad suam curiam predictam per preconizationem vt supra dictum est de consensu et consilio Ipsorum trium ordinum suam monetam cudere seu battre facere debet et non alias provt declaratur supra. /376/

LXX.

Dominus Lausanne quicumque non potest seu debet capere seu capi facere aliquam personam sine cognitione. (67)

|f°32| Dominus videlicet officiarij Lausanne dicte Iuriditionis pro Domino quicumque sit officiarius In terra dicte Ecclesie non potest seu debet capere seu capi facere quoquomodo aliquam personam cuiuscumque status existat sine cognitione, duplex est cognitio, videlicet cognitio que fit de Iure scripto, Illa cognitio pertinet officialis curie et decanis, Illamque cognitionem Ibi declarare designo ¹ . Alia vero cognitio que fit secundum consuetudines predictas per consuetudinarios viros sine scripto, Que cognitio Inter dictos consuetudinarios viros debet fieri concordis ² sed tamen multoties fit discordis quia quot sunt capita tot sunt sensus et opiniones. Ideo si quis accusetur In casu mere ³ criminali miste et ciuili clama precedenti ad Iudicem ordinarium facta contra accusatum super causa Ipsius criminis per legitimum prosequentem, Ille accusatus non debet detineri per quemcumque officiarium predictum Nisi prius super Ipso casu coram Iudice ordinario contra dictum accusatum per legittimum prosequentem super Ipso casu criminis fuerit facta petitio et deinde cognitum et Iudicatum per consuetudinarios viros fuerit In curia Iudicis ordinarij Ipso Iudice pro tribunali sedente Si accusatus detineri et capi personaliter debeat vel ne, Et quod concorditer fuerit cognitum et Iudicatum per dictos consuetudinarios debet similiter obseruari per Dominum predictum siue sit cognitio Illa absolutaria siue sit condemnatoria, Et si Ipsa cognitio sit discordis tunc Iudicium detentionis et captionis actu Iudicis ordinarij pertinet declarandum et rapportandum, Quia discordia pendente Iudex ordinarius potest Illum accusatum personaliter detinere et capere quovsque rapportauerit et declarauerit via dicte consuetudinis super detentione et captione Ipsius accusati. /377/

Et si rapportamentum Ipsius Iudicis sit absolutorium non debet appellare procurator Domini, quod si appellet non tenet appellatio neque tenere debet, causa est quia promptius homo venit absoluendus quam condemnandus secundum dictam consuetudinem, Si vero rapportamentum Sit et faciat contra accusatum non potest appellare neque debet dictus accusatus In casibus mere criminalibus In quibus requiritur pena sanguinis, et est causa videlicet quod Iudicium debet esse equale, sicut procurator Domini seu pars prosequens In mixte criminalibus appellare non potest, Sic accusatus pari ratione In casu mere criminali appellare non potest, In casibus miste criminalibus et ciuilibus quibus pertinet pena pecuniarum pars accusata potest appellare a Iudice a quo (condemnata est) Et si fuerit appellatio debite Intimata Iudex Inferior dictum accusatum pendente dicta appellatione detinere potest quovsque fuerit per Iudicem superiorem causa Ipsa retenta ob causam grauaminis mandato quod habuerit a Iudice superiori de sibi remittendo Illum detentum accusatum, quod mandatum Iudex superior facere non debet quovsque Ipsa causa fuerit per Iudicem superiorem retenta ordinarie, Nihilominus pendente appellatione secundum consuetudinem Lausannensem nihil debet Innouari In causa vt Infra clarius declaratur.

Et nota quod In casibus criminalibus miste et ciuilibus In quibus non requiritur pena sanguinis Iudex ordinarius debet recipere ab accusato cautionem Idoneam et obligationem bonorum sufficientium de stando rationi, si eidem Iudici cautio Idonea et obligatio fuerit facta et presentata Tunc accusatus Ipsa cautione prestita personaliter detineri per dictum Iudicem seu per Dominum non debet, Et sic vsitatum est secundum dictas consuetudines.

Ideo dicit In textu precedenti Dominum Lausannensem quemcumque non posse seu debere capere seu capi facere aliquam personam sine cognitione, Quia per hoc secundum ciuitatis et ville Lausanne libertates Includit Dominium spirituale et temporale Ecclesie predicte, Et per hoc quod dicit In dicto textu aliquam personam Includit Laycos et |f°33| clericos cuiuscumque status existant In dicta Iuridictione, Ergo Dominus Lausanne quicumque videlicet /378/ spiritualis et temporalis non potest aliquam personam cuiuscumque status existat capere seu capi facere In dicta Iuriditione nisi clama et cognitione precedentibus et ad prosequutoris legitimam prosequentiam, de quo prosequutore In suo textu declarabitur Infra.

LXXI.

Item Dominus non potest seu debet Inquiri supra corpus hominis. (66)

Secundum consuetudinem Lausanne prefatus Dominus Lausannensis videlicet officiarij Lausanne et terre predicte non possunt seu debent Inquirere seu Inquisitionem facere super corpus hominis, Intelligendum In casibus criminalibus In quibus requiritur pena sanguinis, sed In casibus criminalibus In quibus requiritur pena pecuniarum Dominus potest Inquirere seu recipere summariam (inquisitionem) a fide dignis testibus vt postulat ordo consuetudinis, Et nota quod aliquando secundum ordinem dicte consuetudinis Dominus seu officiarij predicti possunt et debent summariam Inquisitionem recipere supra corpus hominis In certis casibus criminalibus In quibus requiritur pena sanguinis et hoc tribus modis.

Primo fit Inquisita summaria per testes fide dignos clama precedente vt supra dicitur a prosequutore legitime facta videlicet In casu criminis de raptu vel violentia mulierum verbi gratia vt si quis rapiat mulierem violenter, de quo casu Dominus et officiarij predicti Inquisitionem summariam vt supra dicitur recipere possunt.

Secundo quando quid committitur contra legem maiestatis vel quando casus lesionis legis maiestatis uel quasi Inculpatur, Inferius In Criminibus declarabitur.

Tertio quando aliquis verberat seu damnum aliquod Intulit alicui taliter quod dubitatur de morte Ipsius verberati causa Ipsius verberis adhuc venientis, quo verberato veniente clama precedente ad Instantiam legittimi procuratoris, Dominus et Iudices ordinarij supradicti possunt recipere vt supra dicitur Inquisitionem summariam supra corpus hominis dictorum verberum delinquentis /379/ partibus vocatis vt decet, et Ita est vsum In consuetudine Lausannensi.

Aliam vero Inquisitionem supra corpus hominis Dominus et officiarij predicti facere possunt, videlicet ad torturam ponere delinquentem criminalem In quo pena sanguinis requiritur Secundum modum et formam Inferius declaratos In textu Inferius de tortura loquente, Nota quod secundum dictam consuetudinem nemo potest capi seu personaliter detineri per quemcumque Dominum Lausanne pro quacumque obligatione pecuniarum seu reali et ciuili atque ypotecatione, exceptis pro sententijs excommunicationis et vigore mandati monitorij seu excommunicatorij per Iudicem spiritualem Iudici temporali facti contra valorem dicti Domini ...

In quo capistro debent fieri tres nodi tantum frontem dicti acculpati comprehendentes, quod capistrum debet ad modum vnius capelli In capite dicti acculpati poni, et debet torturari, Si dictus acculpatus sit remissus confiteri dictum delictum, vsque dictum capistrum sit ruptum, et debet dari dicto acculpato sepius aqua dicta gollye per os eiusdem acculpati et nihil vlterius fieri debet pro prima die, quod si prima die nihil confessus fuerit (et) In Iudicio negatus fuerit Ipsa tortura per modum quem supra eidem acculpato vsque ad trinam vicem Inclusiue Inferri potest, ergo diligenter et sane aduideant cognoscentes et Iudicantes, Et si acculpatus metu seu vi torture In tormento vel alibi extra Iudicium quod delicti criminis vel aliquod crimen requirens penam sanguinis fateatur, propter hoc Idem acculpatus non debet condemnatus In aliquo Iudicari, Nisi Ille acculpatus In Iudicio coram Iudice sedente In dicta curia Lausanne et In ceteris locis dicte Iuriditionis In curia sua consueta pro tribunali presentibus Ibidem pluribus viris dicte consuetudinis peritis (fateatur), Si vero acculpatus vice trina torturam vt supra dictum est sustinuerit absque confitendo In Iudicio coram Iudice ordinario pro tribunali sedente |f°34| In curia vt supra declaratur aliquod crimen per quod ad penam sanguinis veniat puniendus, tunc acculpatus debeat liberari et absolui pure et libere accusatione et Infamia quibuscumque contra Ipsum facientibus /380/ nonobstantibus, que premissa vt supra declaratur vsitata sunt secundum libertatem et consuetudinem Lausannenses.

LXXII.

Item ciues de burgo tenentur Ire ad curiam Domini Episcopi quando mandantur per Ipsum pro Iudicando vel ad dandum consilium super aliquo discord qui discord statim poni debet In accord, nec obstare debet si dicti ciues parati essent ad prandium etiam si lauarint manus eorum propter prandium nisi sederent ad mensam vel nisi haberent hospitem extraneum, Nec obstaret etiam si vlnarent pannum et Ipsum vellent plicare seu pleyer Sed debent totum demittere pro eundo apud Dominum In curia, Et ob hoc omnes domus de burgo libere et quitte ab omni laudemio et semper debent esse videlicet a domo que quondam fuit Humberti Ponczu et postea Martini de Rippa et a quadro magni macelli vsque ad Ianuam sancti Petri, et possunt habere Meysias plantayes ante Domos eorum et non aliqui de villa alij. (69)

In loco qui burgum Lausanne nuncupatur videlicet a Domo que quondam fuit Humberti Ponczu et que nunc est Iohannis de May videlicet a quadro magni marcelli vsque ad portam sancti Petri Lausannensis Inclusiue, mansionem personalem contrahere solebant et solent ciues et burgenses honorabiles et In consuetudine Lausannensi periti, Ideo ad consulendum prefatum Dominum vt Infra declaratur venire tenebantur ad curiam prefati Domini, videlicet quando In dicta curia seculari super aliqua questione coram dicto balliuo Lausanne vel eius locumtenente ventillaret aliqua discordia que In concordiam statim secundum dictam consuetudinem reportari deberet, Tunc ciues In dicto burgo residentes per dictum Dominum ad Ipsum consulendum mandati venire debent Illico, nec obstaret si essent parati ad prandium licet lauarint manus nisi sederent /381/ In mensa pro prandendo vel nisi haberent hospitem vel hospites extraneum, Nec debet obstare etiam si dicti ciues tunc vlnarent pannum seu vellent plicare, Imo debent totum dimittere pro eundo ad Dominum In curia.

Quorum premissorum ratione et causa omnes domus In dicto loco existentes sunt et esse debent ab omni laudemio, Nota laudomium, quando Ipse domus venduntur obligantur aut quoquomodo obligantur sunt quitte et esse debent a solutione pretij cuiusvis laudemij. De laudemijs vero declarabitur Infra.

Et nihilominus possunt habere ante domos In dicto loco existentes mesyas plantayes et Ibidem Ipsi facere, que meysie non debent in aliquo alio loco esse Lausanne.

LXXIII.

Illi de villa possunt habere meysiam dung panx cornu tantum vltra murum. (69)

Ceteri vero In ciuitate et villa Lausanna manentes possunt facere ante Domos suas vltra murum seu parietem anteriorem eorum domus, videlicet vnum panx cornu tantum, nota dung panx cornu tantum quia non debent maiores meysias habere, quod si faciunt maiores prefatus Dominus potest Ipsas reparari facere et remoueri.

LXXIV.

|f°35| Item non debet esse signum seu enseignys hospitij nisi In burgo. (70)

Quia locus burgi superscriptus est In vico et passagio Alemagnye Italie Francie et Provincie, Ideo In dicto loco hospites publice manere et hospitare solebant et solent, domusque dicti loci sunt convenabiles et sufficientes ad recipiendum hospites, burgensesque eiusdem loci libertatem habent de habendo signa hospitij ante Ipsorum /382/ domus In dicto loco existentes, Ideo In dicto loco burgi possunt esse et esse debent signa hospitij publici consueta vel de nouo constituta vt eisdem burgensibus vel alteri placuerit, In alia vero parte dicte ciuitatis et ville Lausanne non debent esse signa hospitij seu enseigne de hostellerie preter In dicto loco burgi, Dominus Illud admouere facere potest.

LXXV.

Aliquod operatorium de feyriz non debet aperiri In Lausanna In die sabati preterquam In burgo. (71)

Qualibet (die) Sabbati forum lausanne tenere consueuit, Et quoniam antiquitus In burgo Lausanne meliores mercantie teneri solebant, etiam Ibidem conversari plus solent quam In alia parte dicte ciuitatis et ville Lausanne, Necnon causa preheminentie libertatum residentium In dicto loco burgi, Idcirco In dicta die sabathi que est dies fori Lausanne non debet aperiri aliquod operatorium de feyris, aliquod operatorium In quo sunt alique mercantie In villa et ciuitate Lausanne predicta Preterquam In dicto loco burgi, quod si apperiatur Dominus potest compellere summarie apperientem per captionem bonorum suorum ad claudendum Illud operatorium Instantibus dictis burgensibus seu altero eorumdem.

LXXVI.

Illi de burgo debent les fenestraies quando tenetur placitum generale antequam teneatur et hoc recuperatur per mistralem. (72).

Quando placitum generale tenetur Dominus predictus potest recuperare a quolibet de burgo predicto In qualibet domo existente In quolibet loco burgi ratione fenestrarum domorum predictarum sex denarios Lausannenses, quos recuperare debet dictus mistralis, Illud quod predicto Domino debetur ad memoriam euasionis /383/ facte Domino Episcopo Lausannensi In loco dicto tallie piez, quod declarare promitto.

LXXVII.

Item la feyriz debet teneri In burgo et non alibi et Ipsa durante per quemlibet diem possunt vendi pignora sicut In die sabathi dum tamen custodiantur per modum debitum. (73)

Item durante la feyriz dominus debet facere venire omnes res venales en la feyriz scilicet In burgo. (74) Item pignora ciuium burgensium et residentium Lausanne debent custodiri per septem dies antequam vendantur. (94)

Item quando venditur pignus Ille qui vendit debet notifficare venditionem Illi a quo habet pignus citius quam potest Et ei tradere Illud quod est vltra sortem seu capitale. (93)

Item quando pignus est venditum Ille cuius erat ante venditionem Illud rehemere potest si vult Infra dictos septem dies sequentes dictam venditionem et soluto capitali debet pro quolibet solido vnum obolum si emptor hoc habere voluerit, videlicet a die Sabbathi In qua venditur vsque ad aliam diem Sabbathi sequentem. (96)

|f°36| Nundine gallice feyriz teneri debent quolibet anno sabbatho post festum sancti Galli videlicet In dicto loco burgi et non alia parte ciuitatis et ville Lausanne predicte, et debet preconizari antequam teneatur per octo dies ante In hunc modum Gallicum vt consuetum est La feyriz vous faict-on cria, se larron Il est trouua Il sera pendu et exerpa, quod proclamari et preconizari debet sabbatho /384/ ante vt consuetum est, Et debet durare per tres dies quibus tribus diebus pignora debent et possunt preconizari et vendi sicut die sabbathi que est dies fori Lausanne, Qua die fori est consuetum Lausanne In foro pignora preconizare exhibere et vendere dum tamen sint custodita per tempus debitum.

Et quoniam Ibi fit mentio de venditione pignorum videndum quod pignus vendi potest Et quod non, (et) qualiter subastetur Id est emptori cadit excheutum, Item et Infra quod tempus potest per eum pignus ab emptore reddimi, Et si Infra tempus debitum redimatur que stipendia Idem emptor capit et capere debet In emptione, Item per quot tempus debet custodiri antequam vendatur.

Pignora vero Immobilia quecunque vendi non possunt preconizari neque subastari de consuetudine Lausannensi, causa est quoniam fructus existentes et prouenientes qui a pignoribus Immobilibus proueniunt aliquando possunt equipollere debito pro quo Ipsa pignora sunt leuata, Et Ideo non debent vendi secundum dictam consuetudinem consuetam, Et nota quando leuatur aliquod pignus Immobile creditor tenere potest quovsque fuerit dicto creditori per debitorem super Ipso debito plenarie satisfactum fructibus seu exitibus Ipsius pignoris Immobilis In sortem dicti debiti seu capitalis minime computandis, quod sic vti vidi In Iudicio contradictorio Inter Iohannodum Accuens de Lustriaco et dictum Manigniot de Lustriaco, Ideo aduideant Iudices atque Ipsa pignora Immobilia expedientes super exitibus et fructibus Ipsorum pignorum Immobilium, Quod si fructus seu exitus Ipsorum pignorum Immobilium valeant debitum seu pretium pro quo leuantur tunc sufficiat creditori eidem deliberari et tradi per Dominum seu exequutorem fructus et exitus proprietatis et possessionis seu bonorum Immobilium pro pretio debiti, Qui fructus et exitus tunc In sorte pretij debiti pro quo leuatur debent computari et possunt atque debent atque custodiri preconizari vendi atque subastari provt pignora mobilia provt Infra Immediate declarabitur, Et nota quod omne et quicquid quod est cum cauilliis ¹ serratum adjunctum seu plantatum /385/ bonis Immobilibus seu In aliqua parte eorumdem naturam et formam bonorum Immobilium Insequi debent.

Pignora vero mobilia quoquomodo creditori tradita pro quocumque debito custodiri debent per septem dies Immediate sequentes traditionem eorumdem antequam vendi seu subastari possint, et finitis Ipsis octo diebus possunt ad Instantiam dicti creditoris preconizari In die sabbathi que dies est fori seu et diebus nundinarum predictis, libertatibus Domini Episcopi canonicorum et militum Lausannensium superius declaratis semper saluis; Preconizatio venditionis Ipsorum pignorum debet fieri loco publico et hora debita, videlicet a meridiana hora vsque ad occasum solis Inclusiue ¹ Et nota quod In loco qui ciuitas Lausanne nuncupatur, videlicet a porta sancti Stephani gradus Magne ruppis gradus fori vsque ad portam sancti Marij Non debet teneri nec esse forum quovismodo ob reuerentiam Ecclesie cathedralis beate Marie Lausannensis et cleri eiusdem, Ideo In dicto loco non debent preconizari vendi quoquomodo seu subastari, Et debent In loco vbi preconizatur Ipsa manifeste exhiberi si possibile sit exhibere, Si non aliqua pars pignorum Ipsorum In dicto loco exhibeatur manifeste ad finem quod citius pretium legitimum de eisdem pignoribus ab emptore habeatur, quod sic fieri debet et pretium venditionis ter preconizari eodem momento, quibus proclamatis et preconizatis Ipsa pignora debent exhiberi emptori prius soluto pretio venditionis eorumdem venditorum, Et hoc fieri debet vocatis In premissis atque presentibus duobus |f°37| fidedignis testibus, quam venditionem emptor Ipsorum pignorum notifficare debet debitori cui Ipsa pignora fuerunt leuata presentibus duobus testibus fidedignis, Necnon Idem emptor tenetur tradere Illi cui dicta pignora fuerunt notifficando dictam venditionem pretium quod habuit vltra capitale seu pretium pro quo Ipsa pignora fuerunt leuata, quod si non tradat Ipsa notifficatio valere non debet, et hoc facere debet Immediate post dictam venditionem ad finem quod dictus debitor Infra septem dies post dictam venditionem Immediate sequentes se providere possit de pretio venditionis suorum pignorum Ipsaque ab /386/ emptore Infra dictos dies reddimere, Quod si dictus debitor dicta sua pignora ab emptore non redimerit Ipsi emptori excheuta et commissa cadunt dictis septem diebus prius transactis, Si vero dictus debitor sua pignora Infra dictos septem dies pro pretio venditionis redimere voluerit tunc emptor Ipsorum pignorum eadem dicto debitori tradere tenetur pro pretio venditionis et pretio congruo pastus pignoris, Si pignus Illud sic quod pasci debuerit, emptori prius soluto. Necnon debet recuperare emptor a dicto debitore si voluerit antequam dictum pignus reddat pro quolibet solido Lausannensi pretij venditionis dicti pretij vnum obolum Lausanne et hoc pro stipendijs et mercandia Ipsius emptoris.

Propterea debet Dominus predictus compellere suas gentes maxime mercatores ad portandum In dicto loco burgi et diebus nundinarum predictarum res suas seu mercandias venales vt acthenus consuetum est.

LXXVIII.

Item prenominati recipientes pignora pro denariatis suis non debent perdere suum capitale Si aliquis dicat Illa pignora esse male capta. (97)

Si vero aliquod pignus alicui tradatur pro denariatis suis per quemvis Ille cui traditum est Illud pignus non debet amittere capitale suum licet Illud pignus fuerit male captum, dum tamen pignus male captum per recipientem receptum fuerit publice In presentia plurium fidedignorum et Ipso recipiente (ignorante) Illud pignus male captum fuisse, de quibus male captis Inferius declarabitur.

LXXIX.

Ille qui emit aliquid In carreria publica Lausanne et coram gentibus nec agnoscit venditorem vel eius locum vel focum per Iuramentum suum est credendum licet /387/ Illud quod est venditum sit male captum et requiritur per Illum qui amisit In tali casu non debet perdere capitale suum, et Per hoc Ille qui amisit Illud quod est venditum recuperabit per probationem recuperantis et per vnum sequentem Iuramento precedente, Si vero agnoscat venditorem rei male capte recursum habeat ad Ipsum qui sibi esse debet guerens et Dominus rei male capte rem suam sic potest recuperare.

Quicumque vendens vel emens tenetur vendere et emere legaliter atque publice, Ideoque statuta sunt loca publica et notoria fororum et nundinarum vt emptores et venditores legaliter et publice mercandare valeant, Dico emere publice et legaliter tenentur venditores et ementes mercandare ad obuiendum et contradicendum ne quis valeat seu debeat vendere emere et mercandare rem aliquam captam, Idcirco Ille qui emit aliquam rem quamcumque Ipse emptor debet Emere Ipsam publice et In loco publico coram pluribus fidedignis ad euitandum periculum quod posset euenire emptori si occulte emeret aliquam rem male captam vnde posset acculpari, Si vero aliquis emat aliquam rem In carreria publica Lausanne et alijs villis dicte Iuriditionis coram gentibus pluribus fidedignis ab aliquo Rem male captam emptore Ignorante Ipsam rem fore male captam, licet emptor non agnoscat locum neque focum vendentis neque vendentem, et per Illum qui amisit Illam rem emptor sit tractus In causam ad recuperandum et habendum suam rem male captam, Idemque emptor possit probare per duos testes fide dignos Ipsorum testium mediantibus Iuramentis coram Iudice ordinario quod Ipsam rem emit In loco publico vt In carreria publica et honesta coram pluribus gentibus, dictus emptor coram Ipso Iudice Ipsius Iuramento mediante pretium pro quo rem male captam emit, tunc Ipse emptor propter hoc si sic dictam rem male captam emerit non debet quouismodo Inculpari neque suum capitale quod soluerit pro emptione Ipsius rei male capte amittere, Sed si Ipse /388/ qui Illam rem amisit habere voluerit soluere tenetur Ipso emptori pretium seu capitale quod Idem emptor pro Ipsa resoluerit.

Si vero emptor rei male capte noscat venditorem eiusque locum et focum, et Idem emptor pro dicta re in causam trahitur coram Iudice ordinario, tunc emptor debet habere et requirere guerentem Illum qui sibi dictam rem vendidit qui sibi guerens esse debet, Et si Ille qui vendidit dictam rem recuset se ponere guerens tunc Ille qui amisit rem male captam eam potest recuperare ab emptore absque soluendo aliquid pro capitali pretij venditionis eiusdem rei, Quod si emerit vt supra dicitur coram gentibus pluribus fidedignis In loco publico et carreria publica et honesta tunc Idem emptor pro dicta re male capta quouismodo non debet Inculpari.

Si vero aliquis emat rem male captam clam et occulte nec agnoscat venditorem neque locum neque focum Ipsius venditoris emptionemque Ipsius rei male capte probare non possit, et Ille qui Illam rem amisit requirat suam rem et petat coram Iudice ordinario sibi restitui asserendo Ipsam esse sibi male captam, Tunc emptor super casu criminis rei male capte Inculpatur.

Sciendum est quod quando aliquis prosequitur rem sibi male captam et eamdem reperit penes Iuriditionem temporalem prefati Domini et requiratur clama precedente Quod Ipsa res sub manu Domini reponatur quovsque ratio fuerit partibus super eadem re determinata, Tunc Iudex ordinarius Ipsam rem sub manu sua reponere debet atque presentibus partibus cum necesse fuerit exhibere et testibus qui pro eadem re probanda per Illum qui rem amisit producendis, ad finem quod Ipsi testes melius deponant veritatem et Iudex ordinarius Iustitie complementum clarius ministrare possit, nec cautionem capere debet Iudex de Ipsa re sed Ipsam sub manu sua tenere quovsque ratio fuerit partibus super eadem determinata; Et Ita vsitatum est secundum dictam consuetudinem.

LXXX.

Item quilibet ciuis et burgensis potest si vult quemcumque sibi placuerit extra villam de debito recognito /389/ et contento In suis litteris tam debitorem quam fideiussorem sine Domini banno atque pena pignorare. (130)

Item Die fori nullus potest seu debet pignorare aliquem agricolam Lausanne de denariatis quas adducit ad vendendum nisi per Dominum ratione fori. (131)

Quicumque poterat antiquitus secundum dictas consuetudines et potest pignorare suum debitorem principalem et fideiussorem pro debito confesso et recognito per litteram In Iuriditione predicta absque Domini seu officiarij banno pena et offensa Domini, Dum tamen pignorans pignus quod pignorat adducat seu apportet penes aliquem, quando pignus vt supra dicitur Iudici non Indicatur vel non apportatur debitumque pignorati non sit recognitum et confessatum per literam fidedignam Tunc pignorans tenetur ad restitutionem pignoris et missionum atque damnorum pignorati clama precedente |f°39|, Et nihilominus Idem tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno.

Preterea ratione fori Lausanne nemo debet absque Domino pignorare pro quovis debito de rebus seu de re que apportantur Lausannam In die sabathi venales.

LXXXI.

Item sciendum est quod Illi qui habent aliqua pignora penes se obligata quod credendum est Ipsis per eorum Iuramenta tantum de quantitate pro qua sunt obligata Et similiter venditori quod bona fide vendidit sine fraude pignora. (132)

Si quis tradiderit alicui pignus suum pro aliquo pretio seu pro denariatis, et altercatio eueniat coram Iudice ordinario Inter dictum

pignus tradentem et Ipsum pignus recipientem, atque debatum /390/ super quantitate pretij pro qua Ipsum pignus fuit Impignoratum, credendum est habenti Ipsum pignus super quantitate pretij traditi per Ipsum mediante Iuramento, quam quantitatem Ille qui pignus suum habere vult habenti pignus Iuramento vt supra soluere tenetur, Si vero Ille cui dictum pignus est obligatum vendiderit vt supra declaratum est, de venditione pignorum credendum est venditori super venditione Ipsius venditoris Iuramento mediante quod Illud pignus sic venditum vendiderit bene et legaliter Sine fraude, et nota quod Istud Iuramentum fieri debet per vendentem et habentem pignus obligatum Si per dominum pignoris fuerit requisitus quacumque probatione venditionis Ipsius pignoris facta nonobstante, Et hoc fit ne pignora In fraudem Domini pignorati et obligati vendantur seu fraudulenter detineantur, pignora vero que vendi possunt Et de quibus Ibi fit mentio sunt pignora bonorum mobilium tantum et non pignora bonorum Immobilium, que pignora bonorum Immobilium vendi non possunt vt supra declaratum est.

LXXXII.

Item quilibet ciuis potest pignorare authoritate sua quemcumque offendentem In pascuis pro tribus solidis ratione pene. (134)

Quilibet ciuis Lausannensis libertatem habet et potestatem pignorandi in territorio Lausannensi pro tribus solidis Lausannensibus soluendis per pignoratum In Ipsis pascuis offendentem Domino predicto ratione pene, necnon communitati offensam Idem offendens In pascuis emendare tenetur, et quam pignorationem quilibet ciuis Lausannensis facere potest authoritate sua absque Domino vel aliquo banno per Ipsum ciuem In predicto pignorare committendo.

LXXXIII.

Item quilibet ciuis residens Lausanne potest si vult accipere In raspis dou Iorat pour rama sa maison ad /391/ faciendum festas vel ad faciendum vnam loge In estate ¹ ante celarium suum vt In taberna sua etspinis quantum vult, etiam potest capere des mottes In pascuis pro faciendo viridaria vel In pascuis arenam ad murandum vel alias. (135 et 136)

Quicumque residens Lausanne volens ramare ante suam vel In domo sua etiam In domo sua volens facere In estate vnam logiz ante cellerium suum vel tabernam suam pro predictis potest capere In raspis douz Iourat communitatis ville Lausanne de la Ramaz sine offensa |f°40| atque pena quibuscumque, Item si voluerit facere viridaria seu pralet potest capere In pascuis des mottes Item potest accipere Idem In pascuis de lareynaz ² quantum vult ad murandum vel ad faciendum murum sine pena et sine offensa quacumque.

LXXXIV.

Dominus Episcopus tenetur sequi et defendere proprijs expensis gentes suas scilicet ciues et residentes Lausanne seu residentes et eorum bona quando placitatur en marchi et defour ³ vbicunque rationem faciendo. (75)

Officiarij seculares et ordinarij Domini Episcopi prefati tenentur sequi et deffendere gentes suas cuiuscumque status et conditionis existant videlicet proprijs expensis prefati Domini Episcopi Si et quando Ipse gentes eorumque bona vel aliquid eorumdem trahuntur In causam In marchia seu extra Iurisditionem prefati Domini, et hoc pro defendendo et petendo rationabiliter Iura et rationes Ipsarum gentium Ipsorumque bonorum seu alterius eorumdem, Si vero aliqua pars dictarum gentium In marchia seu extra Iurisditionem prefati Domini sponte litigare vellet seu aliquam Iniustam prosequi vellet In marchia seu extra Iurisditionem Domini, Tunc dicti officiarij /392/ seu alter eorumdem partem Iniuste In marchia vel extra dictam Iurisditionem litigare volentem sequi et defendere minime tenentur premissis suprascriptis nonobstantibus.

Nota quod sepius accidit litigare subdictis Iuriditionis predicte In marchia et extra Iuriditionem Ipsam multis modis.

Primo modo quando bona alicuius dictarum gentium sunt penes alteram Iuriditionem et fit clama seu barra super re vel possessione existente In altera Iuriditione, Tunc convenit Domino Illius rei et possessionis litigare coram Iudice penes quem Ipsa possessio seu res sunt situate quoniam ratione rei sortitur forum ¹ , tunc prefati Domini Episcopi officiarij Ipsius Domini expensis Illius sic litigantis minime sequi et defendere (tenentur), nisi si Et in quantum eidem Domino Episcopo placuerit vel alias missionibus Ipsius litigantis.

Alio modo accidit gentes predictas vel alteras eorumdem litigare In marchi deffendendo Ipsius bona atque petendo rationabiliter via consuetudinis, tunc officiarij ordinarij prefati Domini Episcopi seu alter eorum tenetur sequi et defendere Illum dictarum gentium vnum vel plures sic In marchia rationabiliter litigantes dicti Domini Episcopi expensis, Et si litigium quod sit In marchia concernat Iurisdictionem Ipsius Domini tunc Ipse Dominus debet portare In se onus omnium missionum et expensarum que fiunt In prosequendo causam Ipsius marchie, Si autem non concernat In aliquo Iurisdictionem Ipsius Domini Episcopi tunc expense que fiunt per Dominum Episcopum (et) officiarios sequendo causam dicte marchie tantum solvi debent, Et Ita consuetum est secundum dictam consuetudinem.

Et quoniam Ibi fit mentio de marchia Videndum est quid est marchia, Marchia vero est quidam locus communis electus et consuetus per duos Iudices diuersarum Iuriditionum ad audiendum causas et determinandum per Ipsos ambos Iudices In Ipso loco marchie partibus Ipsis Iudicibus diuisis subdictis, et eligitur libenter locus marchie inter duas Iuriditiones Ipsorum Iudicum mediocriter, verbi gratia vt Domini de Cossonay et Domini Lausannenses elegerunt et tenere consueuerunt eorum locum marchie In villario Sancte /393/ Crucis ¹ , Et sic de similibus, de modo placitandi In marchia et quibus placitatur declarabitur Infra.

LXXXV.

|f°41| Cognitio causarum Duellorum et causarum per quas aliquis condemnatur ad mortem seu mutilationem alicuius membri spectat ad magnam curiam secularem Lausannensem et non ad aliam curiam Et hoc de Illis qui accusantur super hoc In Lausanna In Lustriaco In valle et In villis circonvicinis vbi non sunt furche. (82)

Cognitio atque determinatio causarum seu cause duelli et aliarum per quas aliquis venit condemnandus ad mortem seu ad mutilationem membri vel In quibus pena sanguinis requiritur, quarum delicta criminis seu criminum perpetrantur In ciuitate et villa Lausanne, Lustriaci, In perrochia Villete atque In villis dictorum locorum circonvicinis vbi non sunt furche, spectant et pertinent ad magnam curiam secularem Lausannensem, Id est quod Ipsarum causarum cognitio et determinatio soli balliuo Lausanne pertinet et non alteri Iudici, preterea si causa duelli seu alterius criminis pro quibus pena sanguinis requiritur eveniat coram majore Lustriaci, castellano Glerole, salterio et sescallo Pulliaci, Sescallo Lausanne, salterio et maiore Lausannensibus, atque alijs Iudicibus villarum vbi non sunt furche circonvicinarum Lausanne, Inter partes clama precedente, tunc Ipsi Iudices seu alter eorumdem possunt et debent facere fieri cognitionem super detentione Ipsarum partium et detinere personaliter partes Illas clama et cognitione precedente, Deinde Incontinenti prefato balliuo Ipsas partes cum toto processu cause remittere debent, super quibus causis Idem balliuus cognoscere Iudicare et determinare tenetur, et vsitatum est secundum dictam consuetudinem, Quid sit causa duelli et quomodo placitatur declarabitur Infra In criminalibus. (§ CXXVIII.) /394/

LXXXVI.

Item curia sescalli, maioris, salterij Lausannensium et omnium officiariorum domini Episcopi Lausannensis, maioris Lustriaci et de Valle, videlicet a Iorato en avaud, subsunt seu dessoubz sunt dictam curiam secularem Lausannensem, et ab Ipsis omnibus potest abochier ad dictam magnam curiam antequam positum sit In Iure et cognitione, et ab Ipsis appellare si quis sentiat se gravatum ad dictam magnam curiam secularem. (83)

Omnes curie que sunt In Iuriditione domini prefati a Iorato Infra seu en avaud, videlicet curie sescalli Lausanne, maioris Lustriaci, mistralis, prioratus Lustriaci et de Bellomonte, Iudicis perrochie Villete et Sancti Symphoriani et de Cheybres, subsunt Id est subiecte sunt dicte magne curie seculari Lausanne, et ab Ipsis et qualibet earum atque Iudicibus Ipsarum curiarum potest abochiari seu abochier antequam positum sit In Iure et cognitione, et appellatur ab Ipsis ad dictam curiam secularem si quis sentiat se gravatum.

Et (quare) Ibi fit mentio de abochiamento videndum est quid sit abochiamentum et quomodo ¹ fit, vt clarius videamus, Omnes Iudices supra proxime nominati preter balliuus Lausannensis Iudices pedagogi vel quasi dicuntur, |f°42| Imo ab Ipsis potest abochiari cum nulla sit Iurisditio eorumdem nisi dumtaxat de consensu partium coram Ipsis litigantium, Ideo ab Ipsis et quolibet Ipsorum potest abochiari, Abochiamentum vero est quedam prouocatio que per partem seu partes a Iudicibus predictis ad prefatum dominum balliuum, Illum Iudicem a quo fit prouocatio pro Iudicio suo recusando atque Illi Iudici minime consentiendo, Ideo dicit antequam positum sit In Iure et cognitione super questione earumdem seu aliqua questione Ipse partes tunc Ipsius Iudicij vt earum Iudici /395/ consentiunt, nec cognitione facta possunt Ipse partes seu altera earumdem se a dicto Iudice abochiare, quod si se abochiat tenere non debet, Si vero antequam positum sit In Iure et cognitione partes coram Ipsis Iudicibus litigantes seu altera earumdem abochiauerunt, tunc Iudex a quo abochiant amplius In causa Ipsarum partium Instruere (non) debet, Sed Ipsas partes coram dicto balliuo assignare ad diem et horam coram Ipso balliuo placitandi consuetam, qua die Ipse Iudex a quo abochiamentum factum fuit causam Illam cum omnibus deppendentijs eidem predicto balliuo remittere debet in pristino statu In quo Ipsa causa erat die clame, et Ita vsitatum est de causis que moueri solent coram maiore et salterio Lausannensibus, de causis ceterorum Iudicum superius nominatorum sic vti non vidi plenarie licet sepe debattum fuerit.

Si quis vero a predictis Iudicibus seu altero eorumdem sentiat se In quacumque causa gravatum potest appellare ab audientia Ipsorum Iudicum seu alterius eorumdem ad audientiam prefati Domini balliui Lausanne, quid sit appellatio et quomodo fit et procedi debet secundum consuetudinem Lausannensem declarabitur Infra In suo textu.

LXXXVII.

Si fiat clama ad Dominum Episcopum aut eius balliuum seu eius locumtenentem In curia seculari Ille qui facit clamam nec Ille de quo fit clama non tenetur soluere aliquam clamam. (84)

Clama que fit extra ciuitatem valet pro Iudice ad quem Ipsa clama fit seu eius cliente sex denarios Lausannenses quos soluere debet et prestare Ille qui facit clamam, quos reddere tenetur et restituere Ille de quo Ipsa clama fit si In causa pro qua Ipsa clama fit succumbat, Si vero clama fiat Domino Episcopo vel suo balliuo seu dicti Domini balliui locum tenenti pro tribunali sedenti In dicta curia seculari tunc Ille qui facit dictam clamam Et Ille de quo Ipsa clama fit non tenetur pro eadem clama aliquid soluere. /396/

LXXXVIII.

Item Intra ciuitatem vel villam Lausannam non debent esse aliqui auanthey nec alique loyes ¹ . (85)

Nemo debet facere seu edificare In ciuitate et villa Lausanne predicta aliquos auanthey neque aliquas loyes, et hoc propter periculum Incendij, quod si aliquis edifficatur seu construi fecerit Dominus potest Ipsos auanthey et loyes destrui et remoueri facere parte Instante vel non Instante.

LXXXIX.

Item certe persone certarum domorum sedere debent In dicto placito quando tenetur et Ille persone possunt se associare si eis placuerit cum omnibus ementibus |f°43| Et habere medietatem rerum emptarum pro medietate pretij et nemo potest seu debet associare Illi seu Illis In dicto placito generali sedentibus. (87)

De personis et domibus de quibus fit hic mentio plenam Informationem non vidi, Ideo qui libertatem predictam se habere presumunt de eadem fidem faciant.

XC.

Item quicumque ciuis seu burgensis Lausanne et etiam hospites possunt habere medietatem omnium rerum albergatarum In eorum domibus quando venduntur et se associare et soluere pro medietate pretij pro quo venduntur. (88) /397/

Quicumque burgensis seu ciuis Lausanne atque hospes potest se associare cum quolibet emente denariatas seu mercandias quascunque In domibus Ipsorum ciuium burgensium et hospitum seu alterius eorumdem albergatas, scilicet Quod si quis emat denariatam vel mercandiam In predictis domibus abbergatam seu alterius eorumdem burgenses ciues et hospites Lausanne possunt habere ab emptore pro medietate pretij venditionis rei vendite per Illum burgensem ciuem seu hospitem emptori soluenda, Super quo pretio venditionis Ipsius rei emptori credendum est eius mediante Iuramento et Ita vsitatum est.

XCI.

Si quis macellarius seu cosson ¹ vel quicumque mercator emat bouem aut aliud animal ciuis aut residens Lausanne habere potest pro eodem pretio, Ille ciuis aut residens tenetur dare Illi qui emerit quatuor denarios ratione lucri Si ciuis aut residens habere voluerit pro sumptibus hospitij sui. (89)

Ciuis et residens Lausanne et alter eorum potest habere a quolibet macellario cossons seu alio mercatore quocumque emente Lausanne bouem seu aliud animal quodcumque pro pretio venditionis bouis seu animalis venditi et pro quatuor denariis Lausannensibus soluendis emptori, Dum tamen Illud animal venditum ciuis aut burgensis vel residens Lausanne quicumque Illud habere voluerit pro sumptibus sui hospitij tantum et non alias, cui emptori credendum est super pretio venditionis Ipsius animalis venditi Ipsius emptoris mediante Iuramento.

XCII.

Item quando bollengeria emit frumentum vel aliud bladum civis Lausanne aut residens pro eodem pretio /398/ habere potest et quamdiu ciuis vel residens habet manum suam supra sacum bladi bolongeria nec alius etiam non debet Illum mercandare, et similiter quando ciuis et residens aliquam mercandiam mercatur alter non debet mercandare quovsque prius mercator recesserit a loco. (90)

Mulieres que faciunt panem Lausanne venalem et alius quicumque non debet mercandare In foro Lausanne frumentum seu aliud bladum quod mercatur per ciuem seu residentem Lausanne, dum tamen ciuis seu residens manum suam habet supra saccum bladi vel alias quovsque ciuis Ille vel residens desierit In loco fori Illud bladum mercandare, Si autem dicte mulieres bolingerie seu altera earumdem emerit frumentum vel aliud bladum In foro Lausanne Illud frumentum vel aliud bladum a bollongeria emptum ciuis potest habere pro pretio venditionis soluendo, super quo pretio credendum est emptrici eius mediante Iuramento.

XCIII.

Item tabernarij, panaterij, bollengieres, carnifices pro carnibus recentibus, li cosson tenentur accipere pro denariatis suis pignus seu pignora dum tamen non sint sanguinolenta aut rerum ecclesie aut aliquis non contradicat In prosequendo. (91)

Vendentes publice et notorie panem vinum et carnes recentes (Lausanne) tenentur capere pro suis denariatis videlicet panis vini et carnium quas vendunt pignus seu pignora valentia pretium venditionis, Dum tamen Illud pignus seu pignora non sint sanguinolenta Id est male capta seu pignora sacra sicut sunt bona seu pignora ecclesie pertinentia, que pignora sacra et sanguinolenta omnes vitant recipere propter pericula pene et culpe que euenire possunt recipere occasione Ipsorum receptionis. /399/

XCIV.

Item pignus Domini Episcopi custodiri debet per diem et annum pro victualibus et ferratura tantum antequam vendatur a quocumque. (92) Item pignora canonicorum et nobilium Lausannensium pro victualibus et ferratura debent custodiri per quindecim dies antequam vendantur. (93)

Pignora prefati Domini Episcopi que traduntur cuicumque pro victualibus hospitij prefati Domini Episcopi necnon pro ferratura Ipsius Domini Episcopi equorum debent custodiri per Ipsos pignora recipientes per diem et annum post receptionem pignorum Immediate sequentes antequam vendantur, Item pignora canonicorum et nobilium Lausannensium que recipiuntur pro victualibus eorum hospitij et ferraturis Ipsorum equorum debent custodiri per recipientes antequam vendantur per quindecim dies Immediate sequentes receptionem Ipsorum pignorum, et functis terminis Ipsa pignora possunt deduci et subastari, Dum tamen sint pignora bonorum mobilium vt supra declaratum est ¹ . |f°45|

XCV.

Item prenominati recipientes pignora pro denariatis suis non debent perdere suum capitale si aliquis dicat Illa pignora sua esse male capta. (97)

Si Aliquis dicat pignora seu pignus suum licet non Impignorauerit et sibi male captum fuisse, Ille qui dictum pignus vel pignora recipit non debet propter hoc amittere capitale suum, dum Illud pignus seu pignora receperit coram gentibus fidedignis In loco publico et male captioni Illorum pignorum non fuerit consentiens provt supra declaratur. /400/

XCVI.

Item pistrices seu bollengerij tenentur bene et Idonee panem venalem facere, et non debent lucrari In cuppa preter duos denarios Lausannenses tantum computatis salle, la cruchyz, sallariis mollendini furni et aqua, Et si perdant In vna cuppa non computare seu recuperare debent In alia cuppa, Et quicumque hoc fecerit et Iuret se fecisse nihil tenetur Domino, alias tenetur ad tres solidos quando tenetur placitum generale. (98)

Pistrices et bollengerij atque quicumque panem venalem facere In dicta Iuriditione consuetus debet et tenetur dum tamen potest facere panem venalem dum tamen cuppa frumenti ad mensuram Lausanne non excedat In pretio venditionis quinque solidos, videlicet denariata Lausanne panis oboli Lausanne panis et duplex denarium Lausanne panis ¹ , et si excedat dicta cuppa dictum pretium quinque solidorum tunc a facione oboli Lausannensis excusantur et aliquotiens denariate Lausannenses secundum tempus tunc currens Depositum, Debentque lucrari predicti panem venalem facientes In qualibet cuppa frumenti ad dictam mensuram |f°46| duos denarios Lausannenses deducto et soluto capitali, videlicet pretio venditionis salle et aqua et sallario fornerij, quibus solutis nihil plus recuperare possunt lucri In qualibet cuppa preter duos denarios vltra dictum capitale et pro eorum pena eiusdem pertinet la cruchiez, et si vltra dictos duos denarios capiat, Dominus predictus seu officiarius ordinarius possunt et debent dictum panem leuare et capere atque Illum derrogare ² et recuperare ab eisdem (et a) quolibet eorumdem pro Domino tres solidos Lausannenses, et si admittat In vna cuppa quod amiserint In alia recuperare non debent.

Ideo vt vtilitati publice provideant que debet preferri singulari vtilitati, officiarij ordinarij possunt et debent providere et aduidere /401/ videlicet quod dicte pistrices emant frumentum pulcrum In foro et deinde molere faciant atque faciant fieri panem venalem legalem vt supra dictum est pour estallon, Quod si dicti panem vendentes non fecerint panem venalem Ita legalem et pulcrum Sicut ly estallon Tunc debent Ipsi panes minus legales leuari per dictos officiarios atque errogari Ita vt vsitatum est.

XCVII.

Item non debent vendere panem suum ad trezanas.(99)

Predicti vero panem vendentes non debent vendere panem suum ad trezanas, Nota ne dicti vendentes ante venditionem Ipsorum panis venalis vellent computare et recuperare ab ementibus panem alias quam per trezannas videlicet la trezanna seu tresdecimum denarium, ymo quod defferet vtilitati publice, Ideo non debent dicti venditores vendere panem a la trezannaz.

XCVIII.

Item cuva seu la tinettaz molendini non debet habere In latitudine circa molas vltra duos digitos provt constat per mensuram de lotton quam custodit salterius. (100)

Item mensure Domini Lausannensis debent fieri per salterium et mistralem Lausannenses et sigillari. (101)

Item munerij tenentur portare bladum et reportare farinam ad domum et molere cupam pro vna eminettaz et triginta due emines faciunt et debent facere cuppam et debent esse dicte emminettes de lotton Iustiffie. (102)

Dicto de facione ¹ panis venalis, videndum est de modo molendinorum atque Ipsorum Instrumentorum molendini In dicta Iurisditione existentium, habent et quilibet eorumdem habere debet duas /402/ bonas molas boni lapidis bene rotondas et allocatas supra loz pompieuz molendini videlicet quarum molarum vna sit supra alteram et alia subtus.

Que mole debent circui ab vna cuva seu tinettaz molendini, Inter quam cuvam seu tinettaz et molam Inferius que non vertitur non debet esse aliqua distantia, Sed Ipsa mola Inferior directe debet esse Iuncta dicte cuve In toto circuitu eiusdem, Et hoc debet esse ad evitandum ne farina bladorum que moluntur In Ipso |f°47| molendino deruat vel labi possit per concavitates ¹ existentes Inter Ipsam molam Inferiorem et cuvam quod cederet ² In preiuditium publici, vt expertus sum In pluribus molendinis Dum Ipsos visitaui ³ , In quibus per dictas concauitates plures ⁴ reperi amisisse In tribus cupis farine vnum quarteronum ad cumulum melioris farine quam munerius latenter et furtive receperat et habere Intendebat, Ideoque aduidendum est ne sint alia foramina In toto pauperoz subtus dictam cuvam per que farina seu frumentum deruatur, Preterea ⁵ aduideant officiarij super foramen de la boetaz ferri douz ruetz quod foramen est In mola Inferiori, per quod foramen seu buettaz si fiat vltra mensuram vertentis ferri latenter bladum deruitur In prejuditium quorum pertinet, Quod si In dictis molendinis sit deffectus officiarij debent reparari Illud facere et emendare passo conquerenti, atque recuperare potest Idem Dominus pro banno a mugnerio molendini quod sic male actatum per officiarios reperitur sexaginta solidos.

Preterea mola molendini que super alteram molam molendini vertitur debet esse boni lapidis et bene rotonda et foramen Ipsius mole de la nyli debet esse Iustum de la nyli seu ferro quo Ipse ⁶ vertitur, et debet Ipsa mola vt verti possit distare a dicta cuva in circum circa Ipsius cuve duobus digitis vel alias secundum mensuram seu les ettallons de lottons quos custodit et custodire debet salterius Lausanne, quod (si) Ipsa mola superior sit alias quam supra scribitur Ipsam officiarij predicti reparare faciant et emendare /403/, Et licet In textu ad hoc loquente non sit tam plenarie expensatum Sicut In glosa tamen Ita vsitatum est et sic fieri debet secundum dictam consuetudinem.

Mugnerij vero quicumque volentes molere bladum debent portare et repportare domum bladum atque molere videlicet quamlibet cupam ad dictam mensuram pro vna emmineta, Illa emmineta est et esse debet quoddam paruum vas de lotton signatum per salterium predictum signo consueto, Cupa vero frumenti mensure Lausanne debet tenere triginta duas eminetas plenas ad raclet, Et si dicti mugnerij vel alter eorumdem recuset portare bladum et reportare atque molere quamlibet cupam pro vna emminettaz frumenti seu bladi vt superius declaratur, tunc officiarij Illum mugnerium sic recusantem possunt compellere, licet dicti mugnerij alias dicant, tamen vtilitas publica preferri debet singulari ¹ .

In quolibet vero molendino dicte Iuriditionis debet esse vna eminettaz, habens non sigillatam et false mensure tenetur Domino In sexaginta solidis pro banno secundum dictas consuetudines, Et Ita vsitatum est licet In textu non fiat expressa mentio de banno.

XCIX.

Item bollengerie tabernarij publici scilicet magistri et non famuli creduntur per simplicem Iuramentum eorum videlicet ciues Lausannenses ad sexaginta solidos de denariatis eorum quando debitor recognoscit se aliquid debere sibi. (103)

Si aliquis tabernarius vel bollongier dicte Iurisditionis publici videlicet magistri et non Ipsorum familiares petant et conquerantur coram Iudice ordinario clama precedente alicui Ipsorum seu alterius eorumdem debitori aliquam quantitatem pecunie excedentem quinque solidos causa venditionis denariatarum suarum, et Ipse debitor recognoscat aliquid de quantitate predicta credendum /404/ dum est tabernario seu bollongerio predictis super quantitate predicta vsque ad quinque solidos |f°48| mediantibus Iuramentis ad sancta Dei Euangelia prestandis.

Mercatores Lausanne residentes videlicet publici et notorij de feyriz et Illi qui sequuntur pro mercandiis nundinas si Ipsi ¹ mercatores seu alter eorumdem petant alicui vt supra coram Iudice ordinario aliquam quantitatem pecunie causa venditionis denariatarum suarum et mercandiarum, et debitor recognoscat aliquid de quantitate petita, est credendum dicto mercatori eiusdem mediante Iuramento quo supra vsque ad sexaginta solidos tantum.

C.

Item In furno debent esse due caminate Videlicet vna supra os furni et alia supra carderiam ² . (104)

Propter periculum Incendij In quocumque furno ville clause seu castri dicte Iurisdictionis debent esse due caminate videlicet vna supra os furni et alia super carderia furni vbi calefacit aqua ³ qua pistrices panem componunt.

CI.

Item In furno non debent poni ligna nisi pro tribus diebus et si contrarium fiat tenetur Domino In tribus solidis. (105)

Ligna non debent poni In furno Id est In domo seu casali furni cuiuscumque propter periculum Incendij nisi dumtaxat quantum necesse fuerit pro dicto furno pro tribus diebus, Et si quis fornerius ponat ligna In casali seu domo furni vltra quantitatem sibi necessariam pro tribus diebus dumtaxat tenetur Domino In tribus solidis pro banno. /405/

CII.

Item fornerius tenetur coquere cuppam grossorum panum et debent portare farinam seu pastam ad furnum et portare panem ad domum et administrare aquam suam pro tribus denariis et cuppam de bollens pro quatuor denarijs tantum. (106)

Vt fornerij dicte Iuriditionis excessiue sibi satisfieri super coctione panis non possint, statutum est et de consuetudine vsitatum Quod quicumque fornerius dicte Iuriditionis tenetur portare farinam seu pastam panis qui In suo furno decoquitur, Necnon debet et tenetur sumptuare suis missionibus pistricibus aquam necessariam pro dicto pane seu pasta panis pistranda, Nihilominus debet et tenetur quicumque fornerius decoqui facere quamlibet cuppam mensure Lausanne panem grossum pro tribus denarijs Lausannensibus, et quamlibet cuppam panis de bollens pro quatuor denarijs Lausannensibus quod obseruari debet pro vtilitate publica.

Et nota quod In dictis furnis non debent esse pistrices Immonde male vite et Inhoneste ad euitandum eorum maleficia, quorum furnorum les mex seu vasa In quibus pasta componitur debent esse munde, atque mense Ipsorum furnorum super quibus panis gubernatur munde debent manuteneri, In quorum furnorum locis porci non debent habitare cum animal porcinale sit Immundum turpius et villius omnium animalium, ne dictorum furnorum loca mense vasa et aqua a porcis polluentur cuius pollutionis occasione populus aliquorum morborum posset Infici ¹ , Ideo In premissis aduideant scyndici seu gubernatores locorum vt premissa pro vtilitate publica obseruari faciant. /406/

CIII.

|f°49| Item tabernarij debent habere sextarium cuppam dimidiam cuppam quarteronum et potum sigilatum et dimidium potum et si non habeant tenentur Domino In tribus solidis. (107)

Quicumque vendentes vinum ad tabernam In dicta Iuriditione debent habere mensuras Inferius declaratas sigillatas et signari consuetas per salterium Lausanne seu officiarium ordinarium pro mensurando Iuste vinum quod venditur ementibus, videlicet sextarium quarteronum potum et dimidium potum, quod si non habeant licet habeant et mensurent ad aliam mensuram licet Ipsa mensura sit Iusta non sigillata tenentur In tribus solidis pro bannos.

CIV.

Item tabernarij non tenentur deliberare seu treriz vinum suum sine pecunia Illi qui In aliquo tenetur sibi de Illa taberna donec soluerit Illud In quo sibi tenetur Et si ponat pignus tenetur tradere vinum et accipere pignus et non detinere pignus pro alio debito. (108)

Si aliquis velit habere vinum a quocumque tabernario debet et tenetur soluere pretium Ipsius vini Incontinenti tabernario aut tradere tabernarijs pro pretio vini bonum pignus, alias non tenetur tabernarius tradere cuique suum vinum, Et si Ille cui traditur dicto tabernario pro sua taberna In aliquo alio debito teneatur et tradat tabernario pignus suum tabernarius non debet retinere pignus tradentis pro primo debito, Sed Illud pignus reddere debet tabernarius Illi qui dictum pignus tradidit quando soluerit pretium pro quo Illud pignus tabernario tradidit, Et quod hic declaratur pro tabernario et contra tabernarios Ita secundum dictam consuetudinem /407/ debet fieri obseruari pro et contra omnes quascumque denariatas vendentes In Iuriditione predicta.

CV.

Item vendens vinum non debet augmentare pretium vini positum In principio quando ponitur ad tabernam sed potest minuere. (109)

Quando aliquis ponit ad tabernam vinum pro quovis pretio ponens Illud vinum ad tabernam pretium non debet augmentare pro quacunque causa, quod si augmentet pretium Ipsius vini primo Impositum Ille augmentans tenetur ad Interesse Domini et communitatis, alter eorumdem In quantum quemlibet Ipsorum competit petere et exigere ab augmentante dictum pretium possunt via consuetudinis, quibus nonobstantibus quilibet ponens vinum ad tabernam pretium Ipsius vini prius Impositum minuere potest absque offensa quacumque.

CVI.

Ille qui recipit vinum a taberna non ¹ tenetur soluere pretium pour lescot. (110)

Quicumque vendens vinum In taberna sua et pluribus scottis seu escot licet vnus recipiat vinum de lescot Ille vendens non debet recuperare pretium vini Ipsius scoti seu de lescot a recipiente Illud vinum, Sed pretium vini potati per Illos de lescot ab eisdem recuperare debet.

CVII.

Item qui vendit vinum tabernario tenetur dictum vinum custodire per octo dies de font et de cercles |f°50| et /408/ elapsis Ipsis octo diebus potest si vult dictum vinum ponere ad tabernam Et si non vendit qualibet die duo sextaria potest tabernarius minuere pretium a diebus octo In octo diebus. (111)

Sic aliquo vendens tenetur custodire vinum venditum si emptor velit super periculo vendentis de fondis et circulis vasis Ipsius vini, videlicet per octo dies et non vltra, et functis octo diebus vendens vinum potest Illud vinum vendere si vult ad tabernam pretio quo de Ipso vino habere poterit, et si minus habeat quam Ipsum vinum sit Ipso venditori venditum vinum supplere soluere atque complere (emptor) tenetur, Preterea si emens vinum Illud Infra octo dies non leuauerit et receperit ab Ipsis emptoribus culpam seu deffectum ¹ et dictus vendens ab Ipso emptore aliquod pretium receperit pour les erres ² , finitis octo diebus dicti vini venditor de Illo vino ad sui libitum facere potest pretio sibi venditori pro les erres tradito eidem venditori pure et quiete ³ remanente, quod sic vsitatum est Inter viticolas ⁴ dicte Iuriditionis.

CVIII.

Item bibens In taberna et exit de taberna et non soluit suum escot tabernarius potest ponere bannum taberne vt soluat antequam recedat et si non soluerit tabernarius potest se clamare de non soluente Et dominus tenetur compellere vt statim soluat tabernario Illud In quo sibi tenetur et bannum recuperare videlicet trium solidorum. (112)

Quicumque bibens vinum In taberna debet soluere scotum tabernario antequam exeat tabernam, alias tabernarius potest Imponere Illi bibenti vinum bannum taberne videlicet trium solidorum /409/ quod tabernario soluat scotum suum seu son escot videlicet pretium vini quod Idem bibens bibit antequam dictam tabernam exeat, quod si bibens exeat dictam tabernam absque soluendo vt supra dicitur tunc tabernarius potest facere clamam de Illo bibente officiario ordinario, qui premissis attentis debet compellere dictum bibentem ad soluendum suum scotum tabernario summarie et de plano, necnon potest Idem officiarius recuperare si vult a dicto bibente dictum bannum trium solidorum.

CIX.

Si aliqua bona persona In taberna se Inebriet de nocte et recuset soluere quod expendit tabernarius tenetur conducere vel duci facere ad domum suam aut hospitium suum cum vna candela et crastina die potest se facere soluere ab Ipsa persona et creditur tabernario suo Iuramento ad quinque solidos tantum. (113)

Antiquitus vt de presenti Iuxta presentis textus tenorem bonum et forte vinum potantes aliquotiens se Inebriare solent In tabernis, quod temporibus modernis turpe tenetur, Nam bona persona et honesta In taberna se Inebriare non debet neque tabernam assuescere Imo In taberna bona persona et honesta taliter se deuiare debet, Quare super textu predicto nihil plus declarare contingit quam In eodem declaratur.

CX.

Item carnifices non possunt seu debent aliquod animal marchier ¹ quod mercatores seu habitatores Lausanne marchiandant quovsque Ille ciuis aut residens Lausanne recesserit a loco. (114) /410/

Quando aliquis ciuis aut residens Lausanne mercatur aliquod animal, carnifex seu carnifices quicumque non debet Illud marchiare |f°51| neque emere quovsque ciuis aut residens Lausanne recesserit a loco Id est a mercandia Illius animalis, et quis dictorum carnificum contra faciens tenetur ad Interesse ciuis seu residentis Lausanne.

CXI.

Item qui macellatur hircum seu boc aut capram per totam Illam diem non potest seu debet facere aliquid aliud ad macellum aliorum animalium. (115)

Item hircus et capra debent vendi In domibus carnificum et non alibi Ita quod ly chamboy exeat per hostium vng panx cornu et non plus. (116)

Carnes caprine et hircy sua natura sunt fetide et fetent Ideo macellum quicumque faciens seu macellans hircum seu capram non debet macellare pro Ipsa die qua hircum seu capram macellauit aliud animal, propterea quicunque macellans hircum seu capram debet Illa (animalia) marcellare In domo et non extra Ita quod ly chambon hircy seu capre marcellate exeat hostium domus vng panx cornu ¹ et non plus.

CXII.

Item nullus potest seu debet vendere ouem femellam loco castronis nec porcum leprosum pro mundo et quando tales carnes venduntur vendens tenetur dicere ementi, Quod si contrarium fecerit vendens tenetur ad emendam et domino ad bannum, hee carnes tales sunt, aut vendens debet ponere pretium tam excessiuum /411/ quod omnes ementes dimittant et simili modo de carnibus de troyes fiat. (117)

Carnes ouis seu de la feyaz carnes porci leprosi et de troye sunt carnes male sane, Ideo quicunque vendens tales carnes debet notifficare ementi Illas Ipsas esse tales vel Imponere Ipsis carnibus tam excessiuum pretium quod emens Ipsas dimittat, alioquin tenetur vendens ad emendam ementis et ad bannum Domino.

CXIII.

Item macellarij non possunt seu debent vendere ad macellum aliquod animal Insanum seu casualiter mortuum. (118)

Item non possunt seu debent falsy seu soffla aut ponere In carnibus aliquos ventus et si contrarium fecerint tenentur ad emendam Iniuriato et pro qualibet offensa tenentur Domino ad tres solidos qui recuperantur per salterium et mistralem et non per alium. (119)

Vt morborum Infectiones ¹ subdictorum pro posse dimittantur que solent evenire sepius ob culpam marcellariorum seu vendentium In marcello publico carnes Insanas seu casualiter mortuas que ementibus aduidentibus grande preiuditium Intulerunt, Idcirco aduideant diligenter salterius et mistralis Lausanne maxime mistralis Lausanne In Lausanna, et In alijs locis dicte Iuriditionis officiarius ordinarius, ne quis vendat aliquas carnes Immundas Insanas seu casualiter mortuas, Ne quis Ipsarum carnium Insanium aliquo morbo Infici possit, Item ne In carnibus quibuscumque venalibus ponantur aliqui ventus seu soufflentur ² neque aliquid farceniant quia talia Insana et Immunda sunt vnde carnes Inficiuntur, et quicunque In carnibus venalibus ponit ventus seu farceniat quascumque tenetur Domino pro qualibet offensa ad tres /412/ solidos (et) ad emendam passo, qui tres solidi recuperari debent per salterium et mistralem predictos.

CXIV.

Item tenentur mittere ciuibus et residentibus Lausanne per Ipsos carnes venditas frustra ¹ et similiter ly cossons quando soluuntur supra mensam. (120)

Vendentes carnes et ly cossons vendentes pisces seu alias res venales ciuibus et residentibus Lausanne tenentur mittere eisdem ciuibus et residentibus Lausanne In domibus eorum frustra carnes pisces seu res venditas per eosdem quando venduntur et soluuntur supra mensam Ipsorum vendentium.

CXV.

Item quando ly cossons apportant pisces debent eos apportare ad macellum siue ante maiorem ecclesiam et non In domibus et Ibi debent stare per duas horas Et si crastina die reuertatur ad macellum siue ante magnam ecclesiam cauda piscium debet remoueri seu scindi et Ita potest fieri vt cognoscantur. (121)

Item apportantes pisces In villam Lausannam et non ponunt In macello seu ante magnam ecclesiam vsque ad horam primam vel si apportauerit post primam et non posuerunt sed In domo perdunt pisces et Domino tenentur In tribus solidis Lausannensibus. (154)

Ly cossons seu quicumque apportans pisces venales In Lausannam debent et tenentur Ipsos ponere In magno macello seu ante magnam ecclesiam, Nec debent poni In domibus Imo omnes pisces /413/ apportantes exhibere debent In dictis locis venales, nec debent custodiri mortui vsque ad crastinum diem, Et si revertentur pro vendendo In dictis locis tunc mistralis seu alius officiarius ordinarius vel In defectu Ipsorum burgenses et cives Lausannenses possunt dictis piscibus scyndere caudam vt cognoscantur mali et Insani, Propterea si aliquis apportet pisces Lausannam non recentes venales Dominus potest Ipsos condemnare et proiici facere In Aquam, Et hoc debet fieri ne quis Ipsorum seu aliqui morbo afficiantur.

Item quicumque apportantes pisces Lausannam venales Ipsos ponere debent In macello seu ante magnam ecclesiam, Si veniunt de mane Ipsos Ibidem tenere debent vsque ad horam primam, Si veniunt post primam Ipsos pisces Ibidem ponere debent et tenere venales nec Ipsos abscondere debent In domo seu domibus et qui contrarium facit perdit suos pisces et domino applicantur pro pauperibus errogando, Et nihilominus tenetur Domino In tribus solidis tantum Lausannensibus.

CXVI.

Item mulier non potest vendere pisces Lausanne. (122)

Mulier quecumque non potest Lausanne vendere pisces, causa est quia mulieres In dictis plateis seu locis Sederent tota die antequam se remouerent nisi prius ad earum libitum suos pisces venderent.

CXVII.

Item si quis ciuis emat aut marchiandet pisces a cossons Ipsos debent |f°53| habere ab Ipso pro denario lucri pro quolibet solido et de valore standum est Iuramento cossons. (123)

Quotiescumque ciuis aut residens Lausanne emit seu mercandat pisces a cossons ciuis Ille seu residens Ipsos pisces habere debet et /414/ potest ab Ipso cossono pretio pro quo Idem cossons Ipsos pisces emit et vno denario Lausannensi pro quolibet solido pretij venditionis dictorum piscium facte dicto cossons, qui denarius dicto cossons solui debet causa lucri.

Ibi debes notare quid est cossons, Cossons est Ille vel Illa qui vel que emit pisces seu escas venales In Iurisditione predicta vel alibi pro vendendo In Lausanna In locis predictis vel foro publico Lausanne seu alterius loci dicte Iuriditionis.

CXVIII.

Item quando aliqua persona extranea apportat pisces Lausannam et ciuis aut residens Lausanne marchandet eos, cossons non debet marchier Ipsos donec pisces steterint In platea seu macello per duas horas. (124)

Quando ciuis aut residens Lausanne marchiandat ab aliquo extraneo vendente In dictis locis Lausanne pisces quicumque cossons Ipsos pisces mercandare non debet quovsque Ipsi pisces steterint In dicta platea seu macello per duas horas, Et hoc fit duplici de causa, Prima vt burgenses et residentes Lausanne Ipsos pisces emere possint pro competenti pretio ¹ , nec obuiare debent Ipsi cossons neque super eisdem lucrari vt publica vtilitas obseruetur, Item vt vendens pisces capitale suum causa competentis lucris melius et plenius ² a pluribus quam a singulari habere possint.

CXIX.

Item ly cossons qui emit pisces a medio lacus citra ab Illis qui afferunt Lausannam ad vendendum tenentur Domino In tribus solidis. (153)

Vt vtilitas publica Lausanne obseruetur ly cossons non debent emere pisces ab Illis qui apportant ad vendendum Lausannam /415/ videlicet a medio lacus citra, et qui dictorum cossons pisces emit qui vt supra apportantur venales Lausannam tenentur In tribus solidis pro banno.

CXX.

Item les peschiours et les cossons quando sunt supra lacum tenentur Ire quesitum ad rippam quemcunque ciuem et residentem Lausanne clamantem a riuaz, a riuaz, omnibus postmissis quicumque contrarium faciens tenetur Domino In tribus solidis. (125)

Quando ciuis aut residens Lausanne quicumque existens In rippa lacus penes predictam Iuriditionem clamat piscatoribus seu cossons existentibus In naui super lacu ad riuas, ad riuas, tunc piscator seu cossons Ille tenetur venire cum sua naui ad rippam et apportare pisces si habeat et vendere dicto ciui et residenti sic clamanti pro foro competenti, Et si non habeat pisces et dictus ciuis velit Intrare nauem Illius piscatoris seu cossons pro eundo supra lacum pro piscibus emendis ab eisdem si capiant, tunc piscatores seu cossons In suam nauem dictum ciuem seu residentem Lausanne necessarie permittere debet pro premissis, Et qui dictorum piscatorum seu cossons recusauerit facere premissa seu residenti Lausanne sic clamanti ad riuas, ad riuas, Ille recusans tenetur ad Interesse partis et Domino predicto In banno trium solidorum Lausannensium, que pena banni Ipsis piscatoribus et cossons est Imposita propter eorum rebellionem quia multi sunt piscatores et ly cossons rebelles, Imo ad tollendum eisdem In hoc eorum rebellionem dicta pena banni trium solidorum pro premissis eisdem est Imposita.

CXXI.

|f°54| Item piscatores tenentur facere loz traict Domini Episcopi qualibet die quando nuntius Domini venit In /416/ naui sua a petra dicta sallayyon que est vltra Sanctum Prothasium vsque ad aquam dictam sallanchyz que est vltra sanctum Simphorianum de Cheybrez. (126)

Quicumque piscator piscans cum retibus et naue In lacu Lausanne videlicet a petra vocata sallanyon que est sita vltra sanctum Prothasium vsque ad aquam vocatam sallanchiz que labitur vltra sanctum Symphorianum de Cheybrez, tenetur facere Ipse piscator vnus vel plures Ibidem piscantes qualibet Die pro Domino Episcopo vnum tractum, gallice traict de peschieur, si a nuntio prefati Domini Episcopi requisitus fuerit, Necnon omnes pisces quos tunc a dicto tractu Idem piscator ceperit eidem nuntio nomine prefati Domini Dare et tradere debet sine contraditione quacumque, Et si quis Ipsorum piscatorum In hoc fuerit recusans Idem Dominus talem recusantem pro premissis fiendis atque suis Interesse compellere potest summarie et de plano per captionem bonorum Ipsius recusantis.

CXXII.

Item hospites quando Ipsi vel eorum nuntii vadunt emere pisces vel carnes cum suis hospitibus a carnificibus vel cossonibus ly hostallyer tunc et non alias debent habere vnum denarium pro solido supra venditionem Et ob hoc debent sognier frustra suis hospitibus salem. (127)

Quando hospites vnus vel plures seu eorum nuntij Ement In presentia suorum hospitum a carnificibus vel cossonibus quibuscumque carnes seu pisces, tunc emens debet deducere In solutione pretij venditionis rei empte venditori videlicet vnum denarium Lausannensem pro quolibet solido dicti pretij, Et ob hoc dictus hospes seu le hostallier tenetur sumptuare frustra salem sui hospitij, quod In eodem aduentagium sit et obseruari debet. /417/

CXXIII.

Item quando ciuis aut residens Lausanne vadunt ad pisces versus lacum piscatores non possunt seu debent vendere pisces eis cossons, et les cossons non possunt seu debent emere pisces a piscatoribus donec ciuis aut residens Lausanne habeat Illud quod habere Vult, et qui contrarium facit tenetur domino In tribus solidis. (128)

Quicumque piscator piscans super lacu predicto penes predictam Iuriditionem tenetur vendere ciui seu residenti Lausanne venienti ad rippam lacus pro emendo pisces quos dictus ciuis aut residens emere vult si dictus piscator habeat, nec debet Idem piscator vendere pisces quos Idem ciuis seu residens marchiandat alicui cossons, neque aliquis cossons Ipsos pisces non debet mercandiare cum ciuis aut residens Lausanne Ipsos pisces marchiandet, Et qui piscator et cosson seu alter eorum contrarium fecerit tenetur Domino In tribus solidis Lausannensibus totiens quotiens contrarium premissorum per eosdem fieri contingerit Necnon tenetur ad emendam passo que emenda primo solui debet.

CXXIV.

|f°55| Item In villa Lausanne debent esse pondera et les livraux talia qualia sunt Illa de Troyes de quibus In magna Ecclesia Lausanne sunt les estallons. (137)

Pondera Id est mensure quibus mercandie et alie denariate ponderantur debent esse Lausanne et In villis ac In castris dicte Iuriditionis Si ville et castra habere voluerint, que pondera debent Iustifficari Lausanne per salterium et mistralem et alibi per officiarios ordinarios, et esse debent pondera et les livraux grossa ad /418/ plures libras talia qualia sunt Illa de Troyes De quibus sunt les estallons In magna ecclesia Lausanne.

Quia Ibi fit mentio de libra Videndum est quid sit libra ponderis cum suis pertinentiis, Libra vero ponderis est quoddam pondus per Dominum Iustifficatum quo mercandie ¹ et alie denariate In dicta Iuriditione Inter ementes et vendentes debent ponderari vt ementibus et alijs quibus pertinet ratio ponderis rerum emptarum et aliarum quas ponderare convenit reddatur, et diuiditur libra In duos marchos vel In sexdecim vncias, marchus vero diuiditur In octo oncias, Oncia diuiditur In octo dramas, drama diuiditur In tribus scropulis, scropulus In viginti quatuor granis frumenti.

Alias diuiditur marchus argenti fini In octo oncias, oncia diuiditur In Duodecim denarios, denarius argenti fini In viginti quatuor granis.

Sciendum est quod appoticarij vendere solent eorum droguerias que sunt medicinales ad paruum pondus ad duodecim vnciarum libram, cetere autem mercandie et denariate vendi debent ad libram sexdecim vnciarum, et qui contrarium facit etiam qui vendit ad pondus non Iustifficatum tenetur Domino In sexaginta solidis Lausannensibus pro qualibet offensa Et ad emendam partis offensate que emenda primo solui debet.

CXXV.

Item bicheti pro bladum mensurando sextaria et alie mensure sextariorum debent mensurari sigillari atque cudi eis estallons que sunt In domo Iohannis Mastini videlicet per salterium et mistralem. (138)

Item les receueries sunt communitati Lausanne scilicet pro suis necessitatibus fiendis et debetur pro quolibet sextario qui venditur ad tabernam vnum quarteronum vini pro communitate ratione receuerie. (144)

Les estallons mensurarum Lausanne videlicet bichetum ad mensurandum bladum et sextarium ad mensurandum vinum sunt In /419/ Domo que quondam fuit Iohannis Mastin In burgo Lausanne quam nunc tenet Franciscus de Russyn, que mensure Lausanne debent cudi seu scindi et mensurari ad mensuram dictorum estallons videlicet per salterium et mistralem Lausanne et in alijs locis dicte Iuriditionis per officiarios ordinarios.

Mensura bladi diuiditur In duodecim cuppis, cuppa diuiditur In duobus bichetis, bichetum diuiditur In duobus quarteronis, Et est sciendum quod antiquitus frumentum mensurari solebat Lausanne In dictis bichetis ad cantel ¹ , verumtamen Illud recessit ab vsu quo tempore moderno mensuratur frumentum sine cantel |f°56| ad raclet, nec propter hoc dicte mensure non vero decreuerunt cum dictorum bichetorum mensure sint et esse debeant tanta tenoris quod ad equipolentiam dictorum cantel quod esse solet, Super qualibet cupa frumenti que venditur Lausanne capit et capere debet pro necessitatibus ville Lausanne procurator Ipsius vnum denarium Lausannensem et pro qualibet cuppa que venditur Lausanne vnum obolum Lausannensem ratione dicte mensure, que mensure Iuste et sigillate per communitatem Lausannensem manuteneri debent.

Mensura vero vini diuiditur per modia, modium diuiditur In duodecim sextariis vini, sextarium dividitur In dimidio, sextarium dimidium In quartam partem sextarij, que quarta pars cupa vini nuncupatur, cupa vini diuiditur In quatuor quarteronis vini, quarteronus In duobus potis vini, potus vini diuiditur In dimidium potum, et sic constat diuisio vini Lausanne mensure per quam cognosci potest quod sextarius vini tenet triginta duos potos vini dicte mensure.

Super hoc nota quod pro necessariis ville et ciuitatis Lausanne et aliarum fortalitiarum dicte Iuriditionis vinum quod venditur In dicta Iurisditione ad tabernam In minuto scilicet ad quarteronum potum et dimidium potum venditur ou longuel ² , qui longuel recuperatur per dictam communitatem, Le longuel autem est quod mensure vini videlicet quarteroni poti et dimidii poti qui ad tabernam et In minuto venduntur sunt minora In mensura cuiuslibet sextarij vno quarterono, et sic vinum quod venditur ad tabernam /420/ In minuto vt supra dicitur venditur ad decem septem quarteronos vini, qui decimus septimus quarteronus vini per dictas communitates super quolibet sextario leuari debet a quolibet vendente et recuperari pro necessariis dictarum communitatum fiendis ratione receuerie Lausanne vt supra scribitur dicte communitati pertinet.

Vinum quod non venditur ad tabernam nec In minuto Sed venditur a la cordaz debet mensurari In dicto sextario sigillato et Iustifficato. Quilibet sextarius vt supra tenet sexdecim quarteronos et triginta duos potos sine longuel, quibus mensuris oleum debet mensurari, La cordaz vero de qua Ibi supra fuit facta mentio est quoddam tributum quod recuperatur et recuperari debet pro necessarijs dicte communitatis a quolibet vinum emente In grosso, videlicet per modium, dimidium modium et sextarium et non Infra, et recuperatur ab emptore pro quolibet modio per procuratorem dicte communitatis mensurato duodecim denarios Lausannenses, Ita quod Ille Idem procurator dictum vinum mensurare debet et cheurota ¹ seu a vase vini vendentis ad vasum vini ementis poni decenter et legaliter atque Ipsum vinum ponderare debet et tenetur se Iuuare, Quod si dictus procurator seu corderius Illud vinum non mensuret nec se Iuuet ad cheurotandum neque ad ponderandum vinum Illud, tunc Idem procurator seu corderius recuperare debet a quolibet emptore pro quolibet modio vini sex denarios Lausannenses tantum.

CXXVI.

Item In burgo Lausanne debet cudi seu fieri moneta quando Lausanne fit et domus et facientes tandiu quamdiu fit sunt liberi a caualcatis et des giestes. (139)

Dominus Episcopus Lausanne potest facere cudere monetam seu fieri facere In quocunque locorum fortalitio sue Iurisditionis predicte seruatis conditionibus superius vbi de moneta scribitur et declaratur, Sed tamdiu quamdiu Idem Dominus dictam monetam /421/ cudi seu fieri facit In Lausanna eandem cudi seu fieri facere debet In Burgo Lausanne, Monetarij vero et omnes In factione dicte monete |f°57| operantes sunt exempti ab omni caluacata atque gietis quibuscumque, et etiam domus In qua dicta moneta fit est exempta vt predicti monetarij.

Moneta autem dicitur a monos quod est vnum, quoniam debet vna esse, Id est non debet diminui nec augmentari pro vno plus minus quam pro alio, vt ratio reipublice obseruetur, Ideo monetam legaliter factam et preconizatam authoritate Domini Episcopi seu alterius principis dicte monete nemo cuiuscumque status Ipsam monetam non debet rognier pro retinendo ad se fortiorem et minorem ponderibus reipublice expedire et ad cambium tenere, et qui rogniez trabachet ¹ Ipsam monetam crimen false monete committit, De quo declarabitur Infra In criminalibus, Moneta autem causis premissis Ipsius factione rotonda debet esse Iusti ponderis et legalis legis eidem constitute per eiusdem monete principem.

Ideo videamus de monetarijs, et facientes monetam quomodo et qua ratione secundum dictas consuetudines se gubernare debent, Quatuor principales In factione monete cum authoritate sui principis requiruntur, Primo magister monete, secundo garda monete, tertio operatorij qui tenent patellam In moneta et faciunt les frons rotondos, et quarto monetarij Illi qui Incugnunt monetam, et de accessoribus monete est faber qui scindit seu taillie cuneos seu les coings videlicet pillas et trossellum Ipsius monete, qui omnes Iurare debent ad sancta Dei Euangelia de exercendo et faciendo quilibet Ipsorum bene et fideliter in dicta moneta officium suum de seruando Iura domini et dicte monete pro posse suo, quibus Iuramentis ordo dicte monete et operarij eiusdem cum Domino per eosdem construi debet.

Et primo videamus de magistro monete, Magister monete debet habere litteram suam a Domino super forma et constitutione legis et ponderis Ipsius monete quas obseruare debet, Item Idem magister debet emere a mercatoribus pretio sibi constituto pro qualibet marcha argenti Regis ² loz billon et eisdem mercatoribus legaliter /422/ soluere, Item Idem magister debet fondere loz billion et alligare seu allier sine defectu secundum legem que sibi per Dominum fuerit constituta et Illud quod fonderit ponere debet Idem magister per virgas seu per vergettes, Ipsasque virgas In presentia dicte garde operantibus monete ad pondus deliberare debet, Et Idem magister Incontinenti brinas seu brinam Illarum virgarum dicti argenti alligati seu alliez dictis operatoribus tradere non poterit, Tunc debet Idem magister Ipsas brinas In archa garde dicte monete deponere quovsque dictas brinas dictis operatoribus expediat, In qua archa debent esse due claues quarum magister monete habeat vnam et garda dicte monete aliam, et debet Ipsa archa claudi a magistro et garda monete predicte cum dictis clauibus ad custodiendum ferros et pissidem ¹ seu la bueyty dicte monete, et nota quod magister predictus non debet deliberare dictis operatoribus aliquid pro operando dictam monetam quin dictus garda sit presens vt sciat pondus et quantitatem vt Idem garda melius possit evitare fraudem ponderis Ipsius monete, Et si dictus garda presens esse voluerit cum dicto magistro quum Ipse magister alligat dictum argentum Pro faciendo dictam monetam, etiam quando Ipse magister facit examen Ipsius monete In suo magistratorio, Tunc debet esse garda In predictis presens vt moneta legalius fiat, licet Idem garda onus non habeat de lege dicte monete sed tantummodo de pondere garda vero est, et fabri scindentes ferros seu les coings monete Hiidem ab eodem recipere debent In computo et tenetur Idem garda de receptione per eundem facere receptam, Ipsosque ferros In dicta archa custodire et deponere debet bene et secure nemini |f°58| eosdem deliberando preter monetarijs quando necesse est, Item Ipse garda presens esse debet omni die cum operatoribus quando eisdem liberantur les brines ad operandum In dicta moneta et debet scire scribere si velit pondus eorumdem vt supra dictum est, Item debet esse Idem garda cum dictis operatoribus semper vel quasi quando Ipsi operarij scindunt les frons dicte monete seu talliant, et debet Idem garda cum suo trabut sepe et sepius (experiri) les frons dicte monete qui per dictos operarios Ibidem presentialiter scinduntur, et si et quando ipsos frons minus legaliter /423/ scissos secundum pondus quod predicte monete fuerit statutum Ipsos frons male scissos licet sint fortiores In pondere vel debiliores Ipsos refondere et reparari facere absque defectu, Et debet super hoc dictus garda multum aduidere quoniam multotiens Ipsi operatores scindunt Ipsos frons fortiores quam debent esse vt In vna vel duabus vel pluribus brinis, postmodum scindunt dictos front debiliores tot quot sunt fortiores, quibus sic scissis Ipsi operatores vel alias magister monete miscuunt debiliores cum fortioribus vt equipolenter valeant In eorum pondere constituto per marcum seu per marc, quod per marc eorum pondus constitutum In eis legaliter dicitur reperiri, Sed tamen quomodo sic fit multotiens crimen false dicte monete perpetratur et aliquotiens per magistrum monete, quia quando moneta fit alte et basse scissa per dictam gardam est deliberata dicto magistro monetario pro soluendo mercatorijs loz billon Idem magister ad lucrandum antequam nihil de eadem moneta deliberet totam Ipsam monetam trabuchet et retinet fortiorem ad reffondendum et lucrandum et debiliorem reipublice expedit et deliberat, que multi alij faciunt et perpetrant falsum committendo.

Item debet aduidere garda vt sciat omne et quicquid dictis operatoribus monete per dictum magistrum deliberatur vt per eosdem dictam monetam Dominus et garda eiusdem (non) fraudentur, quoniam sunt aliqui qui recipiunt pro operando et minutando plus vel minus quam dicto garde computant, Dictum Dominum atque dictum gardam Iuribus suis fraudulando, et aliquotiens Ipsam monetam minus legalem scindendo quod crimen falsi est, et vocatur Illud crimen Inter Ipsos mollendinum gallice mullin, ergo caueat Idem garda super Ipso mollendino, Item quando les frons sunt scissi seu tallies legaliter secundum eorum pondus consuetum dictique operarij Ipsos reddant ad pondus dicto magistro, Item garda presens esse debet et Ipsos deponere In dicta archa quovsque albi fiant per dictum magistrum et dum fiunt albi dictus garda semper presentz esse debet ad euitandum fraudem ne In eisdem debilior cum fortiore misceatur, et quando albi facti sunt In dicta archa reponantur quovsque dicta garda et magister monetarius expediant ad monetandum eosdem. /424/

Operatores vero dicte monete sunt multi, videlicet, qui agant ¹ dictas virgas videlicet pro scindendo seu talliez les frons, alij sunt qui scindunt seu taillant dictos frons, Alii sunt qui dictos frons rotondant et aptant, Alii vero qui tenent patellam, et quilibet Ipsorum omnia Ista officia exercere possunt, Ipsi vero operarij In predictis operationibus legaliter tenentur sub pena criminis falsi recipereque debent a dicto magistro brunas et hiidem les frons, et quod restat fiendum In presentia dicti garde reddere debent ad pondus, debentque et tenentur predicti operarij obedire In licitis mandatis dicti garde, et de Ipsorum atque monetariorum offensis questionibus et querelis dictus garda In ciuilibus cognoscere debet atque Ipse propter criminalia personaliter detinere potest.

Monetarij sunt qui dictam monetam Incudunt seu Incugniunt et debent |f°59| recipere a dicto garda les coings seu ferros dicte monete et eidem eosdem reddere qualibet die In vespere, Item debent hiidem monetarii recipere les brumes des frons a dictis magistro et garda ad pondus et monetam eorumdem ad pondus qualibet die In vespere eisdem reddere si compleuerint et fecerint quod sibi fuit traditum, et si non compleuerint hiidem monetarii debent In vespere Illam brinam monetatam et non monetatam cum ferris deponere In vno saculo ligato Et sigillato per eundem et tradere dicto garde et magistro ad deponendum In dicta archa vsque In crastinum diem, et die crastina quod remansit fiendum debet monetare et dictus garda dictos brumam cum ferris recipere, quibus completis et monetatis dicti monetarii dicto magistro et garde reddere debent ad pondus cum dictis ferris quibus sic receptis dictus garda et magister simul debent In loco dicte magistrature et Ibi facere debent examen omnium bonorum dicte monete, Videlicet dictus garda et magister de pondere dicte monete constituto, et debet dictus garda dictas brinas bene miscuere et plures marchos ponderare, quod si dicta moneta cum suo constituto pondere Iusta reperiatur transeat quoad pondus, quod si non reperiatur Iusta Idem garda cum dicto magistro eandem monetam cassare et defendere debent absque defectu sub pena criminis falsi per eosdem committendi, saluo dictis magistro et garde suis remedijs In dicta moneta /425/ constitutis, Et nota quod dictus garda onus dicte monete habeat quoad pondus eiusdem secundum quod vsitatum est In moneta Lausanne, quod secus est In monetis Francie et alijs, Preterea Idem magister debet Ipsam monetam examinare sepius et secure vt eadem sit de lege vt In lege sibi constituta sine defectu saluis suis remedijs constitutis, Quod si dicta moneta sic examinata legalis et Iusta In suis lege et pondere constitutis reperiatur tunc expedite debet deliberari dicto magistro et Idem magister mercatoribus.

Leuare debet Idem garda de quolibet marcho vnam peciam Ipsius monete seu de sex marchis dicte monete vnam peciam vel alias vt eidem constitutum fuit, que pecia dicte monete debet poni In pisside seu boete que in archa predicta est deposita et clausa tribus clauibus, quarum clauium Dominus debet habere vnam magister dicte monete aliam et dictus garda aliam Sine quibus dicta pissis seu buetaz nullo modo debet apperiri, Et de quibus pecijs dicte monete In dicta pisside depositis examen dicte monete publicum debet fieri per Dominum, quod si dicte pecie reperiantur publice In lege et pondere dicte monete constitutis legales et Iuste In earumdem examen transire debent, Si non garda quoad minus pondus crimen falsi et magister quoad minus pondus et legem debiliorem eidem monete constituta crimen falsi commisit. Ergo super premissis diligenter aduideant magister et garda.

Preterea dictus garda tenetur et debet scribere quando dictam monetam debilitat omnes marchos eiusdem vt Domino legitimum computum reddere possit, si et quando ferri le coing ¹ frangantur Tunc garda tradere debet scissori eorumdem ferros et retinere Idem garda les bulettes seu les marques eorumdem ut easdem cum dictis ferris omnibus dicto Domino Idem garda reddere et tradere possit, Quos Idem garda dicto Domino tradere tenetur nemine deficiente supradictis declaratis.

Videndum est de Iure Domini et predictorum magistri garde et predictorum monetariorum et operatoriorum dicte monete atque dictorum coings seu ferrorum scissorum, Et primo de Iure Domini videndum est, Dominus percipit super quolibet marcho sextum et percipere consueuit duos sextos seu duodecim denarios Lausanne |f°60| /426/ super quolibet marcha quatuor grossos seu trossel duodecim denariorum, Super quolibet marcha denariorum Lausannensium duodecim denarios, pecie vero que de remedio dicte monete In pondere dicte monete supersunt dicto Domino pertinent et debent esse, Garda vero super quolibet marcho dicte monete percipere debet vnum denarium Lausanne tantum, operatores percipiunt super quolibet marcho dicte monete octo denarios tantum Sed tamen minus est, Item monetarij super quolibet marcho quatuor denarios Lausannenses, Item Ille qui custodit ferros seu tailliet percipit super quolibet marcho vnum denarium Lausanne tantum, Verumtamen aliquoties secundum quod moneta est minor sextorum et quarteronum In denariis Lausannensibus et obolis, operatores vero et monetarij magis percipiunt quam sic supra declaratur vt eisdem per Dominum et magistrum predictos ordinari et constitui debet.

Prefatus vero Dominus Episcopus Lausannensis legem et pondus dicte sue monete mediante consilio dictorum trium ordinum et mercatorum In hoc peritorum ordinare et constituere debet Ita rationabiliter quod eadem moneta pro suo pretio vbique capiatur, Item debet prefatus Dominus ordinare et constituere pretium et quantitatem que solvi debet per magistrum Ipsius monete mercatoribus pro quolibet marcho argenti regis quo argento eadem moneta debet allegari seu aillier cum cuppro, que lex et pondus In Ipsa moneta sine defectu debet esse In eadem moneta sub pena falsi criminis per dictos magistrum et gardam seu alium qui In hoc commisit committenda.

Ipsa vero moneta ponderari debet vt supra scribitur ad marchum, argentum vero regis ponderare debet ad marchum, Marchum vero quodlibet continet In se vt supra scribitur octo oncias, Item continet quodlibet marchum fini argenti de cindraz duodecim denarios, et marchum quodlibet argenti regis quo argento dicta moneta debet alligari continet In se vndecim ¹ denarios cum obolo, quilibet vero denarius In se ad pondus viginti quatuor grana.

Et sic scito pretio quod debet solui mercatoribus pro qualibet marcha argenti regis per dictum magistrum predictis numerandum et ponderandum venies et scire poteris rationem legis et ponderis Ipsius monete si subtiliter in hoc agas, quod expedit breui, cum /427/ huiusmodi scientia scire multum sit difficilis. Propterea eadem moneta allegare debet cum dicto argento et cupro in pondere et quantitate sibi ordinata, et causa est quia alias moneta minuta nullo bono modo confici seu monetari posset, Ideo debet Idem Dominus constituere predicto magistro consilio predicto mediante rationabiliter quantum Idem magister percipere debet super qualibet marcha ratione dicti cupri ratione carbonis et pro suo bersage (sic), et de predictis omnibus constitutionibus debet fieri publicum Instrumentum cum suis clausulis necessarijs ¹ .

CXXVII.

Item Ille cui debetur census alicuius domus si non soluatur dominus census potest admouere hostium et nisi voluerit Ipse Dominus census dictum hostium non reddet donec fuerit sibi dictus census solutus Et si domus vendatur laudemium debetur Domino census. (140)

Item si de vinea siue terra quacumque de qua census /428/ debetur et non soluatur Dominus census potest admouere clausuram quovsque census soluatur siue operatores expellere |f°61| ou jetter dehors. (142)

Item si casale maneat ad edifficandum et pro Ipso debeatur census, Dominus Ipsius census non potest recuperare censum donec edificetur siue fiat clausura circa Ipsum, et tunc Dominus census potest recuperare censum cum omnibus retentis quando edificatur seu fit clausura. (141)

Item Dominus census cui debetur de possessionibus Iacentibus extra villam Lausannam licet non cultiuantur aut edifficantur potest recuperare censum et potest propter hoc pignorare de quocumque pignore debentem censum predictum. (143)

Censuum multe conditiones sunt, Ideo de census conditionibus videndum est Iuxta sententiam presentis textus aliqua breuiter declarari possunt, censuum vero multi sunt debitores Dominis eorumdem, aliqui census debentur ratione persone debitoris tantum et aliqui debentur ratione persone et rei simul, De quibus duabus conditionibus in presenti textu declarabitur, Sed quod obmittetur Ibi declarandum declarabitur alias Infra In actionibus feudalibus.

Ergo videamus de conditionibus censuum qui ratione rerum debentur Iuxta sententiam presentis textus, Primo videndum quid sit census Iuxta commune vulgale dictum In patria Vaudi, Item aliquas distinctiones censuum Ibidem declarare expedit, Census est quoddam annuale tributum quod quolibet anno solui debetur per debitorem Domino eiusdem, Prima vero distinctio censuum debitorum ratione rerum est quando aliqui debentur ratione directi dominij qui emphiteosis dicitur, Seconda quando aliqui census debentur ratione homagij ligij Immobilis alicuius rei seu /429/ proprietatis, Tertia est quando aliqui census debentur ratione rei seu proprietatis que sub manu mortua tenetur, Quarta vero est quando aliqui census debentur ratione rei moventis a Domino suo sub tallia rerum vel possessionum pro quibus census debetur. Diuisiones sunt multe alie sicut In domibus et casalibus et alie In vineis et terris que cultiuari possunt, Alie vero sunt In villis et castris vel oppidis clausis et franchis, et alie sunt extra villas oppida et castra francha et clausa.

De hijs autem rebus que mouentur ab aliquo seu directo dominio que site sunt intra uillas oppida castra francha et clausa dicte Iuriditionis Illius a quo Ipse res mouentur Si Dominus cui census debetur non soluatur per tenementarium Ipsius rei quolibet anno suo termino statuto Idem Dominus potest admouere hostium talis seu rei ab eodem mouentis quovsque eidem Domino fuerit satisfactum super censu eiusdem rei, Et per hoc dicit hostium notandum quod sic debet fieri de quacumque clausura Intragii Ipsius rei seu proprietatis quod hostium seu clausura Idem Dominus admouere potest totiens quotiens sibi Domino placuerit quousque super suo censu sibi fuerit plenarie satisfactum, Et quod In Intra dictas villas oppida et castra debet et potest fieri In alijs terris cultis.

Si vero casale vel terra culta extra villas oppida et castra maneat ad edifficandum seu cultiuandum Dominus census non debet recuperare censum quovsque edifficetur seu cultiuetur, et tunc Dominus census a tenementario suum censum cum omnibus retentis recuperare potest |f°62|, Si vero census debeatur ratione directi Dominij tantum rerum existentium extra villas oppida et castra licet sint casalia vel vinee seu terre Dominus census potest admouere hostium seu clausuram rei mouentis ab eodem sub censu et directo Dominio seu operatores In Ipsa re operantes exire foras seu jetter de four ¹ quovsque eidem Domino satisfactum fuerit super censu suo, Propterea potest In se Dominus census ratione eidem debiti tam rerum existentium extra villas oppida vel castra francha ² pignorare tenementarium census Ipsius rei de quocunque pignore /430/ mobili vel extra villas clausas castra vel oppida et domos, Et si Idem Dominus census habeat Iurisditionem super rebus et persona debentis censum potest pignorare vbicunque In sua Iuriditione. Quia supra fit mentio de Domino Et Juxta Illud sententia textus melius declarari possit, Dominus ¹ vero multiplex est atque multiplice conditione, videlicet Dominus merus, Item Dominus mixtus, Item Dominus directus, Item Dominus vtilis, que conditiones dominorum diuisim et conionctim stare possunt, Primo videndum est de Domino mero, Dominium merum est secundum dictas consuetudines per quod aliquis habet super rebus atque personis omnimodam Iurisditionem videlicet supra criminalibus et ciuilibus, Dominium mixtum est secundum dictam consuetudinem per quod aliquis habet Iurisditionem super rebus et personis In ciuilibus tantum et non In criminalibus, Meras Dominus quidem est tante Iurisditionis quod a suis locis per Dominum talis Domini provocare seu appellare non licet vt ab audientia Imperatoris qui summus Iudex temporalis esse debet, Alius vero Dominus merus est tante Iurisditionis quod a sententijs quibuscumque latis per Dominum talis Dominii et Iudicis eiusdem potest appellari et prouocari ab audientia Inferiorum ad audientiam superiorum, Dominia autem mixta quidem sunt quorum Dominus habet Iurisditionem In ciuilibus et actionibus realibus tantum, Et quidam sunt quorum Dominus habet Iurisditionem In ciuilibus et criminalibus actionibus personalibus tantum et non (alias), Et quidam sunt quorum Domibus habet Iurisditionem In ciuilibus personalibus et realibus simul, Dominium Directum est per quod aliqua proprietas seu possessio vna vel plures moueri dignoscuntur a Domino Ipsius Dominij directi et non ab aliquo alio sub (solutione) certi census seu tributi annualis Domino eiusdem soluendi per tenementarium Illius proprietatis quolibet anno Domino Ipsius directi Dominij cum Laudemio eiusdem rei et proprietatis seu possessionis eidem soluendo totiens quotiens Ipsa proprietas seu possessio venditur seu alienatur, Quod Laudemium emptor ipsius proprietatis seu possessionis eidem Domino soluere debet et tenetur facere recognitionem eidem Domino de censu seu tributo eiusdem proprietatis /431/ atque Directo Dominio eiusdem, Et nota quod In venditionibus seu alienationibus rerum seu proprietatum sub censu et directo Dominio moventium quando venduntur seu alienantur per tenementarium alicui nulla debet esse commissio licet venditor nullam faciat In venditione mentionem de directo Dominio et censu Ipsius proprietatis, Et sic vsitatum est secundum dictam consuetudinem, Item quod si Dominus Directi Dominij non faciat Diligentiam de petendo suum Laudemium primo ementi antequam vendatur Ipsius proprietas seu alienetur secundo ementi, Tunc Dominus directi Dominij a primo emptore ipsius proprietatis ratione Laudemij nil petere seu exigere debet, Et causa est quoniam laudemium debetur ratione laudis quam Dominus directi Dominij facere debet et laudare venditionem |f°63| seu alienationem emptori Ipsius proprietatis, Sed primus emptor Ipsius rei seu proprietatis secundo emptori alienare (volens) non eget ¹ laude Ipsius Domini directi, quare legem laudis Idem primus emptor minime soluere tenetur predictam vero legem rerum mouentium sub directo Dominio soluere debent tenementarij omnes quibus res seu proprietas sub directo dominio moventes et alienantur et venduntur. Ergo videndum est quid sit dictarum rerum alienatio seu venditio, Alienatio vero Ipsarum rerum sic sub directo Dominio domini moventium Est quando Dominus vtilis seu tenementarius Ipsius proprietatis seu rei mouentis sub directo Dominio rem vendit, donat donatione facta Inter viuos seu per testamentum vel causa mortis seu causa dotis, cedit seu quovis modo transfert alteri cuiuscumque conditionis Sit Illis de quibus Infra fiet mentio, Si vero Dominus vtilis rem seu proprietatem mouentem sub directo dominio suo proprio consanguineo qui In bonis Ipsius Domini vtilis ex legitima successione succedere debet Dat per testamentum seu legatum, Tunc Ille proximus legem laudemij minime soluere tenetur, Item si vir faciat assignationem dotis sue vxoris pro sua assignatione, Item pro dotalitio seu dotali ² legem laudis minime soluere tenetur, In ceteris alienationibus seu donationibus factis per virum mulieri Ipsa mulier tenetur soluere legem laudis, Aliqui vero consuetudinarij tenent quod omne quod datur per testamentum /432/ quouismodo exemptum est a lege laudemij, Sed tamen Illud debet Intelligi pro proximo consanguineo quoniam vt supra scriptum est In bonis testatoris succedere deberet et non alias.

Dominus vero directus proprietatem ab eodem sub directo Dominio mouentem venditam seu alienatam habere potest secundum dictas consuetudines ab Illo cui Ipsa proprietas alienata seu vendita est, videlicet pro pretio venditionis seu pro vallore Ipsius proprietatis legittime per fide dignum taxando per Dominum directum soluendo emptori seu Illi cui Ipsa proprietas est alienata Si dominus directus Ipsam proprietatem habere voluerit ante laudem factam, lex vero laudis rei mouentis sub directo Dominio talis est Quod Idem Dominus directus Ipsius rei debet ab emptore seu ab alio vel ab alijs quibus proprietas sub Ipso directo Dominio mouens alienata est (percipere) videlicet septimum denarium pretij venditionis seu alienationis, Et si Illa alienatio In fraudem Ipsius Domini Directi esse facta videatur Tunc Ipse Dominus super pretio alienationis et quantitate pretij Iuramentum emptori deferre potest, cui Iuramento standum est, Si vero In alienatione Ipsius proprietatis non contineatur pretium Tunc Dominus directus Ipsam proprietatem alienatam per Dominum Iurisditionis cum fidedignis examinare facere potest legaliter valorem pretij Ipsius rei alienate cui taxationi standum est, Item Recuperare potest Idem Dominus legem laudemij videlicet septimum denarium Ipsius taxe uel Ipsius proprietatis, Item Dominus directus habere potest pro eodem pretio si habere voluerit vt supra scriptum est.

De lege laudemiorum feudalium declarabitur Infra quoniam textus presentis scripti non Intelligitur de laudemijs nisi dumtaxat de laude debita ratione rerum sub directo Dominio mouentium et non de alijs, Differentia vero est Inter censum et annualem redditum, census est qui debetur ratione rei vt supra vel alias ratione persone vt infra declarabitur, Personalis redditus est qui debetur annualis per aliquem debitorem alicui creditori ex venditione pro certo precio facta, Quare Ibi debes anottare si aliquis recognoscat ab aliquo aliquam rem siue proprietatem moueri sub certo censu annuali licet In Ipsa recognitione non fiat mentio de directo Dominio et Ipsa res seu proprietas ab alio dominio directo non moueatur Tunc directum Dominium Ipsius proprietatis ad Dominum census /433/ pertinet et pertinere debet Licet non sit facta mentio In recognitione census de Ipso Dominio directo, Et Ita vsitatum est secundum dictam consuetudinem.

Dominium vtile est secundum dictam consuetudinem Illud per quod aliquis recolligit et percipit atque percipere debet In suis rebus seu proprietatibus fructus et redditus |f°64| ad Iuuantias Ipsarum rerum seu proprietatum tantum, et nota quod multoties Dominium merum, Dominium mixtum et Dominium vtile coniunctim et diuisim sepe stare reperiuntur atque esse debent, de censibus et tributis atque laudemijs debitis ratione homagiorum ligiorum Innobilium, ratione homagiorum manusmortue et ratione homagiorum debitorum pro tallia et alia serua conditione declarabitur Infra In capitulo feudorum ¹ .

CXXVIII.

Dominus non potest citare seu cogere aliquem super verbis duellum tangentibus nisi dicantur In curia seu coram Domino curiam tenente et In presentia plurium bonarum personarum et appellans siue appellatus non potest seu debet detineri per aliquem si fideiubeat de stando rationi vsque ad sexaginta solidos. (145)

Sententia presentis textus de duello loquens diuiditur In septem partes principales, In prima parte breuiter declarabitur quid sit duellum, In secunda parte declarabitur de verbis duellum tangentibus, In tertia parte De domino et Iudice cause duelli, In quarta parte de modo procedendi per Iudicem In causa duelli secundum dictam consuetudinem, In quinta parte de conditionibus pugillum /434/ duelli atque de appellante et appellato ipsorum pugillum, In sexta parte de modo pugnandi per pugilles ¹ In duello, In septima et vltima parte de condemnatione que per Ipsum Iudicem sententialiter fieri debet contra victum atque de absolutione que victori per Ipsum Iudicem sententialiter fieri debet.

Et primo videndum est quid sit duellum, est quoddam prelium quod fit per duos pugilles In certo loco et platea seu campo eisdem sententialiter per Iudicem ordinarium constituto, In causa vero duelli requiruntur multa, primo appellans, secundo appellatus, tertio Iudex ordinarius pro tribunali sedens cum pluribus personis fidedignis, Quarto clama per appellantem seu appellatum fienda, Quinto verba duellum tangentia sine quibus secundum dictas consuetudines duellum ordinari non debet.

Verba vero tangentia duellum seu per que duellum potest adjudicari sunt videlicet quod appellans primo clamam faciat Iudici ordinario de appellato, Et Idem appellans proponit coram Ipso Iudice pro tribunali sedente et coram pluribus personis fidedignis Ibidem sedentibus Quod appellatus crimen falsi perpetrauit vel homicidij vel depredationis vel furti vel proditionis seu aliorum criminum penam sanguinis et mortis requirentium, videlicet contra appellatum asserendo Idem appellans quod appellatus crimen falsi homicidij seu alterius generis criminum penam sanguinis et mortis requirentium false perpetrauerit, Et quod Idem appellans obliget se Ibidem coram Iudice de faciendo fateri dicto appellato dictum crimen In campo seu platea ordinaria pro eodem adjudicanda, vel alias Quod Idem appellans eumdem appellatum reddet mortuum et victum, nisi appellatus corpus suum cambire vellet alteri pro pugnando In duello contra dictum appellantem ² .

Alias vero verba formalia duellum tangentia gallice loquendo In hunc modum sic possunt proferri et proponi coram Iudice ordinario pro tribunali sedente et In presentia plurium fidedignorum videlicet per proponentem sic dicendo, « le Thorens Faucon fais clamme a vous monseigneur le baillifz de Lausanne ou a vous Mons^r le chastellain de Lucens, de Robbert Cugnet Sur ce que le /435/ dict Robbert faulsement et mauuaisement a prins et emble laronesment ¹ dempuis dix ans nouvellement passes a Martin Soillard ² deux centz Liures Lausannoises, Parquoy mons^r le baillifz ou mons^r le chastellain Je vous prie que vous a ma clamme vueillies citer et assigner le dict Robbert par deuant vous a ce vendredy prochain a l’heure et lieu accoustume de playdoyer par deuant vous a respondre a ma demande sus les parolles dessus dictes debuoir a faire, » Lesquelles parties assignees et comparaissant au Jour |f°65| heure et lieu que dessus par deuant le baillifz ou chastellain sizant pour Juges et plusieurs aultres, le dict Thorens faict tesmoigner en Jugement deuant toutes choses la clamme et la citation dehuement estre faicte, ainsi tesmoigne le dict Thorens doibt parler de sa propre bouche et non pas aultre contre le dict Robbert En disant ainsi, « Mons^r le baillifz ou mons^r le chastellain, Il est vray que Robbert Cugnyet qui est Icy present a prins et emble laronesment faulcement et mauluaisement despuis dix ans passes nouvellement a Martin Soillard deux centz liures de bons Lausannois, Pour laquelle chose le dict Robbert a deseruy la mort et destre pendu par le col, Pour ce que se le dict Robbert de ce vueille dire le contraire luy combattrey ma personne contre la sienne et le rendray mort et vaincuz au Jour et au champ que vous moy assigneres, et pour ce Je Jette mon gaige en place. » Ad premissa dictus Robbertus appellatus vt supra Incontinenti contra cum ore suo proprio respondere tenetur et potest respondere duplici modo, Primo modo loquendo gallice dicere sic potest, « Mons^r le baillifz ou mons^r le chastellain, de ce que Thorens Faulcon a dict et propose par deuant vous Icy en la court encontre moy Je men deffens au regard de la cort et dis que le dict Thorens a mentu et ment, Et pour ce Je Jette mon gaige. » Alio modo sic potest respondere gallice loquendo, « De ce que Thorens deuant vous Mons^r le chastellain, ou le baillifz, Encontre moy Robbert Cugnet a propose Il a mentu et ment, Pour ce Je Jette mon gaige. »

Alla verba super duellum tangentia sunt cum super eisdem fiat /436/ clama prius ¹ per proponentem ad Iudicem ordinarium, Et ille contra quem clama fit assignetur ad certam diem et horam super Ipsis verbis ad Instantiam proponentis, Quibus partibus coram Ipso Iudice competente clama et actione testifficatis dictus proponens sic ponere potest gallice loquendo, en disant, « Sire baillifz ou Sire chastellain, Je Girard de Aultecourt dis et propose Icy par deuant vous encontre Otte de Vallusard comparoissant presentement par deuant vous que le dict Otte lan courant mille quatre cent et six est venuz en la ville de Cullye et la estre entre en la maison de Ponczet Aubry riere vostre Seigneurie En laquelle maison le dict Otthe a tue et mis a mort faulcement et mauuaisement le dict Ponczet, Et si le dict Otthe ne voulloyt changer sa personne contre la mienne Je luy combattrey et de ce Je le rendray mort et vaincuz au Jour et au champ que vous me assigneres. Et pource Je Jette mon gaige, » Et doibt le dict appellant adonques Jetter son gaige en place par deuant le Juge, Appres le dict Otthe peult respondre tantost et de present par sa propre boche et non par aultre de deux manieres Par laquelle quil luy Plaict, La premiere le dict Otthe peult respondre en disant, « Syre baillifz ou Syre chastellain, des choses que Gyrard de Aultecourt a Icy propose et dict par deuant vous contre moy Je men deffens au regard de la cort ² et de ces choses le dict Girard a mentu et ment, et pource Je Jette mon gaige, » Ou aultrement peult respondre le dict Otthe, « Des choses que Girard de Haultecourt a propose et dict par deuant vous Icy presentement encontre moy le dict Girard a mentu et ment, Et pource Je Jette mon gaige. » Nota quod quando loquor superius de certis criminibus potest Intelligi de pluribus alijs criminibus penam sanguinis et mortis requirentibus, Item nota quod In verbis duellum tangentibus cum superius declaratur requiritur crimen de quo appellans appropinquat appellatum sit perpetratum et quod sit vox et fama, quoniam alias si Illud crimen non esset perpetratum Ipsa verba procedere non debent, verbi gratia si dictus Girardus |f°66| proponat quod dictus Ottho dictum Poncetum occidit et Idem Poncetus viuat tali modo /437/ attento Ipsa verba non debent procedere, visis Ergo modis verborum superius declaratorum duellum tangentium restant plures modi verborum duellum tangentium que Ibi causa breuitatis declarari non possunt.

Videndum de Iudice coram quo Ipsa verba proponi et dici possunt, Verba vero duellum tangentia possunt proponi coram quocunque Iudice ordinario pro tribunali sedente et coram pluribus personis fidedignis clama precedente, Et si Ipse Iudex non habeat altam Iuriditionem In criminalibus Ipsam causam cum partibus Iudici superiori Id est Iudici qui Iurisditionem In Ipso casu criminali habet remittere debet, et processum Ipsius cause testifficare et reportare cum duobus fidedignis seu sagacibus testibus Ipsum processum testificantibus, verbi gratia vt mayor Lustriaci vel Lausannensis sescallus vel Pulliaci, et salterius Lausannensis, castellanus Glerole et ceteri Iudices consimiles qui altam Iurisditionem non habent possunt recipere clamam et audire verba duellum tangentia tantum, sed super Ipsum cognoscere non possunt Imo superioribus suis vt supra dictum est remittere debent, Igitur Iudex qui Iurisditionem altam habet In criminalibus debet cognoscere et Iudicare de causis duelli et non alij, Quod si cognoscatur et Iudicetur In causa duelli per Iudicem qui altam Iurisditionem non habet sententia que per talem Iudicem fertur de se est nulla nec debet teneri nec obseruari.

Quarta vero pars sententie textus prescripti est quedam breuis declaratio quomodo Iudex ordinarius procedere debet In causis duellum tangentibus, vt ad declarationem Ipsius textus veniamus eundem Ibidem repetere expedit, Dominus non potest citare seu cogere aliquem super verbis duellum tangentibus nisi dicantur In curia siue coram Domino curiam tenente et In presentia plurium bonarum personarum et appellans seu appellatus non debet detineri per aliquem si fideiubeat de stando rationi vsque ad sexaginta solidos tantum. — Si ergo verba duellum tangentia dicantur coram Iudice ordinario curiam tenente et coram pluribus personis fidedignis Ipse Iudex potest partes appellantem et appellatam super Ipsis verbis ad Instantiam procuratoris Domini citare et compellere easdem partes via consuetudinis, Et si Ipsa verba dicantur coram /438/ Ipso Iudice ordinario et eidem exponantur per clamam In curia seu extra quouis loco sue Iurisditionis Ipse Iudex potest citare partes appellantem et appellatam ad clamam et Instantiam alterius partis Ipsius ¹ ad certam diem et super eisdem via consuetudinis procedere, De quibus presens textus modicam facit mentionem Sed tamen secundum dictam consuetudinem sic vsitatum est, Si vero verba duellum tangentia dicantur extra curiam seu coram Iudice non tenente curiam et pro Ipsis verbis non fiat per aliquam partem clama, tunc Iudex non potest citare seu cogere aliquem pro Ipsis verbis licet Ipsa verba sunt verba duellum tangentia, Propterea si verba duellum tangentia proponuntur clama precedente Iudice pro tribunali sedente seu curiam tenente In presentia plurium bonarum personarum, et appellans noluerit manutenere verba per eumdem proposita sed se ab eisdem retrahere antequam posita sit Ipsa causa In cognitione et antequam sit partibus prestita cautio de stando rationi, tunc Iudex non potest detinere appellantem neque appellatum si appellans fideiubeat vsque ad sexaginta solidos, Pro quibus Idem appellans a verbis duellum tangentibus antequam sit positum In cognitione et antequam sit prestita cautio de stando rationi se retrahere potest sine pena quacumque, Exceptis sexaginta solidis quos Idem appellans tunc Domino soluere tenetur pro banno, Si vero appellans et appellatus |f°67| seu alter eorumdem a verbis duellum tangentibus dictis per eosdem seu per alterum eorum se retraheret post cautionem prestitam de stando rationi seu postquam fuerit positum In cognitione Tunc Ille retrahens pro victo haberi debet et Iudicari si verba sunt talia quod per eadem duellum adIudicari debuisset et non alias, et hoc tu potes notare quod secundum dictam consuetudinem ad effectum cautionis duelli ante litis contestationem Id est antequam sit positum In cognitione seu antequam sit prestita cautio De stando rationi per Dominum nemo cogitur seu cogi debet Dum tamen appellans se retrahere voluerit ante cognitionem et cautionem de stando rationi prestitam, etiam appellatus se deffendat au regard de la court vt supra est expressum. /439/

Et vt melius et clarius Intelligi possit quosdam casus duelli verbis romanis Inferius Immediate proponam, quorum primus talis est.

Thorens Faulcon sest clamme au baillifz de Lausanne de Robbert Cugnet Sus les parolles des gaiges de battailles cy dessoubz escriptes, Lesquelles parties estant assignees a vng certain Jour et heure et comparoissant par deuant le baillifz en Jugement, le dict Thorens faict sa proposite contre le dict Robbert en disant, « Sire baillifz Il est vray que Robbert Cugnet se comparoissant par deuant vous dempuis dix ans nouvellement passes a prins et emble faulcement et laronesment a Martin Soillard deux centz liures de bons Lausannois, Pour lesquelles choses le dict Robbert a deseruy la mort et destre pendu par le col et pour ceste chose Je len rendray mort et vaincu au Jour que me assigneres. » Esquelles choses le dict Robbert respond par sa propre bouche En disant, « Mons^r le baillifz De chose que Thorens Faulcon a Icy proposee Je men deffens au regard de la cort, Et dis que le dict Thorens a mentu et ment. » Voicy parolles de gaige perilleusement proposees par lappellant selon la coustume de Lausanne, Car si le dict appellant ne se retraict de ses parolles deuant cognoissance et deuant fiancement preste destre a raison, Adonques Il se doibt adIuger par le Iuge par telle maniere que lappellant doibt trouuer on tel de tous ses membres de eage et de puissance comme Il est lappelle pour faire la battaille contre celuy qui a este appelle Laquelle chose est Impossible, Et si le dict appellant ne peult trouuer vng tel homme en tel cas lon doibt adIuger le dict appellant estre vaincuz, Et pource lappellant se peult ¹ retraire deuant cognoissance ou deuant fiancement preste destre a raison sans peril et sans poenne pour poyer au seigneur vng bamp de soixante solz ² .

Ou soit vng aultre cas de gaige de battaille et par telle parolle propose semblablement quand lappelle respond aultrement que dessus en ceste maniere par sa propre bouche, « Mons^r le baillifz des choses que Thorens Faucon a Icy dict et propose encontre moy Il a mentu et ment, pour ce Je Jette mon gaige. » Adonques par telles parolles le gaige se doibt adIuger et la bataille se debuoir /440/ faire contre lappellant et lappelle si lappelant ne se retraict de ses parolles deuant cognoissance et deuant fiancement preste destre a raison comment dessus est escript.

Aultres parolles touchant gaige de bataille se peuluent proposer en la maniere que sensuyt par la clamme faicte premierement et le Juge et plusieurs aultres bonnes personnes tenant la court, « Sire baillifz ou Sire chastellain, Je Girard de Haultecourt propose et dis Icy par deuant vous en Jugement contre Otthe de Valluzard comparoissant par deuant vous presentement Que le dict Otthe lan courant mille quattre centz et six est venuz en la ville de Cullie et la est entre en la maison de Ponczet Aubry riere vostre Seigneurie En laquelle maison le dict Otte a tue et mis a mort faulcement et mauuaisement le dict Ponczet Aubry, Et si le dict Otthe ne veult changer sa personne contre la mienne Je le combattray et le rendray mort et vincuz, Et ce au Jour et au champ que vous massigneres, Et pour ce Je Jette mon gaige, » Lesquelles parolles ainsi proposées le dict Otthe respondre peult de sa propre boche En disant, « mons^r le baillifz ou mons^r le chastellain De ce que Girard de Haultecourt a Icy en Jugement propose par deuant vous encontre moy Je men deffendz au regard de la court et dis quil a menty |f°68| et ment », et quand ceste responce (est) faicte contenant telles parolles lon ny doibt poinct adJuger de bataille, Car le dict Otthe se deffend au regard de la court, Lequel regard vault autant a dire que le dict Girard doibt trouver vng semblable au dict Otthe pour combattre ainsi comme dessus est declaire, Car le dict Girard a dict en ses parolles si le dict Otthe ne veult changer sa personne quil combattraz, aultrement le dict Girard ne se oblige mye a battailler, Et pource que le dict Otthe veult changer sa personne selon la responce Il ne assecte ¹ mye la battaille, Pourquoy en tel cas le Juge ne doibt mye adIuger battaille mais doibt la partie deliure quitte, Et ainsi fust vse et rapporte entre Jaquet Cugnye appellant et Jehan Prodhon aultrement Faure defendant.

La seconde maniere de responce a ces parolles de gaige est que /441/ le dict Ottho peult respondre en disant, « Mons^r le chastellain de Chose que Girard de aultecour a Icy propose et dict en Jugement presentement par deuant vous contre moy Il a mentu et ment, Et pource Je Jette mon gaige. » Et quand telle responce se faict a telles parolles a gaige lappellant se peult retrayre deuant cognoissance et deuant quon ayt preste fiancement destre a raison pour vng bamp de soixante solz dehuz au seigneur, Et quand le dict appellant se retraict ainsi le sire ne doibt point detenir lappellant ne lappelle, se Il preste fiancement Jusques a soixante solz, Lappelle ne se peult retraire nullement appres ses responces Et si aucunement Il se retraict Il est attint du cas du crime que lon luy propose contre en ses parolles, Aussi si lappellant se retraict appres cognoissance et appres fiancement preste destre en raison Adonc lon doibt adJuger lappellant estre vincuz et sa personne et ses biens a la mercy du Seigneur et lappelle doibt on absouldre. Visis de modo procedendi de verbis duellum tangentibus, videndum est de modo procedendi de assignatione et comparutione, Et primo de modo assignationum quoniam marchis est quedam plathea que de Deo bellorum debet esse, Ideo quando verba duellum tangentia vt supra dicuntur Iudex ordinarius qui super Ipsis verbis Iudicare debet assignare partes Ipsorum verborum diebus Martis et certa hora et non alia die et hora sibi assignata coram suo Iudice predicto ad Instantiam alterius partis comparissentis et Instantis seu ad Instantiam procuratoris Domini corpus et bona Ipsa contumacis Domino adIudicari debent confiscata.

Preterea si partes videlicet si appellans et appellatus seu alter eorumdem quid attentant ad opus facti contra personam Illius partis pendente Inter Ipsas partes lite duelli, Ipse attentans de consuetudine predicta per Iudicem predictum Instante parte contra quam attentatum fuit opere facti prius debite probato potest et debet adIudicari esse victus, Idcirco Ipse Iudex Ipsis partibus Intimare debet prima die Ipsius cause et Inhibere Ipsis partibus Ne altera partz Ipsarum partium contra alteram partem quid operis facti attentant nec attentare presumant sub pena supradicta.

Verba vero Duellium tangentia debent proponi per Ipsos ore proprio atque super eisdem debent respondi per Ipsum respondentem /442/ personaliter et ore proprio cuiuslibet Ipsorum et non per alium, semoto quocumque aduocato per Iudicem eisdem partibus administrari debito, Verumtamen si partz appellans et partz appellata consilio careant pro sustinendo dicta proposita et responsa per easdem et alias pro necessarijs In Ipsa causa petendis dicendis et proponendis atque allegandis, Tunc Iudex potest consilio carenti ministrare et tenetur secundum dictam consuetudinem. Item debet assignare dictas partes diebus partibus et certis horis vt supra dictum est, et debet |f°69| audire partes super allegationem et defensionem que super Ipsis verbis proponere voluerint Ipse partes et eisdem debet fieri cognitio et Ipsis partibus reportari via consuetudinis, Quod si duellum adiudicatur eisdem partibus debet Idem Iudex declarare arma eorumdem, diem duelli et horam qua Intrare debent campum atque eisdem campum limittare et ordinare, Et nota quod a die rapportamenti vsque ad diem duelli debet esse Intervallum saltem sex hebdomadarum ad finem Quod Ipse partes se munire possint suis armis et alijs sibi necessarijs.

Viso modo procedendi Videndum est de conditionibus Pugillum, quidam proponunt et appellant, et quidam proponunt et sunt appellati, et quidam sunt ambo appellantes et appellati, quidam sunt ambo viri, et quidam quorum vnus vir et alius femina, et quidam sunt ambo femine, et quidam sunt ambo nobiles, et quorum vnus nobilis et alius non, et quidam sunt ciues seu burgenses honorabiles, Et quidam sunt quorum vnus ciuis et burgensis honorabilis alius rusticus et de serua conditione, Quidam sunt ambo rustici et de serua conditione.

Sepe vero accidit quod proponens verba duelli non appellat nec se obligat ad duellum Sed respondens appellat et se obligat ad duellum, verbi gratia Vt Gautherius Rolandus proponit coram Iudice ordinario sedente pro tribunali et pluribus alijs fidedignis contra Humbertum Floccard verba que sequuntur dicendo gallice, « Mons^r le baillifz, Je Gaullier Roland dis et propose contre Humbert Floquard Icy presentement comparoissant par deuant vous que le dict Humbert cy en present est venuz a Lausanne et la Il a tue et mis a mort Robbert Troilliet faulcement et mauluaisement /443/ Adoncques si le dict Humbert respond en ceste maniere, « Sire baillifz de ce que Gaultier Roland A Icy dict et propose par deuant vous contre moy Il a menty faulcement et sil ne boute gaige sa personne contre la mienne Je le combattray et rendray mort et vincuz au Jour et au champ que vous massigneres, et Jette mon gaige, » Adonques le dict Roland respond « Sire les choses que Jay Icy proposees par deuant vous contre Humbert Floccard sont vrayes et a mentu et ment le dict Floccard, Pource Je Jette mon gage » Voicy comment le proposant est appelle et le respondant est appellant.

Aultrement sus les deux champions vngchescung est appellant et appelle en tel cas, Guillions Roet Dict et propose par clamme deuant mons^r le baillifz sizant pour Juge et par deuant plusieurs aultres telles parolles en disant, « Mons^r le baillifz, Je dis et propose par deuant vous contre Rolin Floucton Icy comparoissant par deuant vous que le dict Rolin lan courant mille quattre centz et douze a mis et fiche le feu et ard la maison de Brocard Ramuz Sise en la ville dicte Rota riere vostre seigneurie traitereusement faulcement et mauluaisement Et sil ne voulloyt changer sa personne contre la mienne Je le combattray et rendray mort et vaincu au Jour et au champ que vous me assigneres, Et pource Je Jette mon gaige en place. » A ce le dict Rolin respond et dict, « Mons^r le baillifz de ce que Guillions Roet a dict et propose par deuant vous contre moy Je dis quil a mentu et ment comment faux meurtrier quil est, Le dict Guillions a tue et mis a mort faulcement et mauuaisement, Et sil ne voulloyt pas changer sa personne contre la mienne Je le combattray au Jour et au champ que vous me assigneres, Et pour ce Je luy Jette mon gaige. » |f°70| A quoy le dict Guillions respond et dict, « Mons^r, le baillifz des choses que Jay proposées et dictes contre Rolin Floucton Je ne me part mye Et dis aultre que le dict Rolin a mentu et ment faulcement et mauluaisement Des choses qu’il a Icy proposées par deuant vous contre moy, Et pource Je Jette mon gaige. » Voicy comment le proposant et respondant sont appelles et appellant. Pugillum quibus duellum adIudicatur et quorum ambo sunt /444/ viri et conditio multiplex subsequenter declarabitur, Primo si appellans sit nobilis et appellatus rusticus Siue burgensis non nobilis eidem appellanti nonobstante sua nobilitate debet adIudicari et ordinari talia arma qualia adIudicantur rustico appellato, quia Ipse nobilis appellans rusticum super verba duelli renonciat In Ipsa Causa nobilitati, Seu etiam si rusticus vel burgensis non nobilis appellat nobilem super verbis Duellum tangentibus, cum dicto rustico seu burgensi acceptare non tenetur neque adjudicari debet nisi velit Idem nobilis, Sed tamen duellum potest adjudicari Inter nobilem appellantem et burgensem non nobilem seu rusticum, et de hoc casus fuit Lausanne In criminibus videlicet Inter Aymonem ... quendam Domicellum appellantem et appellatum Verbettaz. — Etiam accidit quod mulier appellat virum de duello et quod duellum adiudicatur viro et mulieri vt fuit de dicto Pulliant et dicta Verbettaz, qui Pulliant proponit verba duelli et dicta Verbettaz ¹ eundem super Ipsis verbis appellauit.

Si vero pugillum ambo sunt nobiles debent preliari si voluerint bene armati, equi Ipsorum armati debent esse decenter vt melius, possint, arma vero pugillum nobilium bona debent esse de calibe fortia et debent esse armati a planta pedum vsque ad ceruicem Inclusiue, Si vero nobilis appellat burgensem seu rusticum arma nobilis debent esse talia qualia sunt arma rustici seu burgensis appellati, Et si vero etiam nobilis sit appellatus a burgense seu Rustico et Ipse Nobilis acceptet seu acceptare velit duellum cum Ipso burgense seu rustico Tunc arma Ipsorum pugillum debent esse talia qualia et equalia, Verumtamen nobilis non tenetur acceptare duellum cum burgensi seu rustico nisi velit vt supra dictum est. Arma vero nobilium pugillum debent esse equalia videlicet ense lancea daga et achit et debent esse equalia In longitudine, Preterea ciues seu burgenses ab antiquo honnorabiles ad faciendum duellum se debent armare de calibe vt melius possunt si voluerint et debent preliari pedes, licet aliqui dicant quod burgensis se debet armare de coreo bullito ad modum rusticorum, Tamen differentia est et debet esse, Dicti vero burgenses seu ciues debent preliari /445/ cum ense venabulo seu espiuz et daguaz equalibus calibis, rustici vero seu pugilles debent esse armati de coreo bullito videlicet a planta pedis vsque ad ceruicem Inclusiue, Et debent pugillare rustici quilibet cum baculo de pomere ¹ assato ² grossitudine pene palme et longitudine quatuor pedum vel circa, Item quilibet Ipsorum debet habere vnam daguam lineam ³ arsatam In pondere, qui baculi et dague equales debent esse, cum quibus preliare debent. — Si vero mulieres In duello preliare contingunt armare debent de vache (sic) vt melius possint, et debent habere ad preliandum quelibet In vno sacco tres lapides eiusdem grossitudinis et equalitalis, Si vero contingerit duellum adjudicari viro et mulieri vir armatus debet esse de coreo bullito vt supra dictum est et debet preliari contra mulierem Intra vnum crosum latitudine nouem pedum et profunditate trium, vel alias secundum qualitatem Ipsius viri pugilles debent preliari cum vno baculo lineo vt supra declaratur, Mulier armata debet esse de pathes vt melius potest et debet |f°71| preliari cum tribus lapidibus In vno sacco, Et hoc fit quando mulier est appellans et vir est appellatus, Si vero mulier sit appellata et vir appellans debent preliari armati vt supra super campo et plathea eisdem ordinata.

Dicto de armis pugillum dicendum est de campo et platea duelli, Plathea vero duelli debet esse per Iudicem ordinata eisdem pugillibus et limittari secundum Ipsorum pugillum facultatem videlicet loco tuto, Dominus vero Ipsam platheam et campum tenere debet atque pugilles ne Ipsis aliquid noui seu opus facti faciat, Si vero pugilles duellum faciant equales Ipsa plathea debet esse latior et debet esse barrata circum circa, exceptis introgijs Ipsius plathee pro quolibet pugille, In qua plathea debent esse precones Domini seu heraux qui preconizari debent ordinate constitutiones predictorum pugillum et duelli. Item debent esse marescalli Domini ad exaudiendum confitenda per dictos pugilles vel alterum eorumdem.

Circa quam platheam Dominus seu eius potestas debent Interesse, Appellans vero primo debet Intrare platheam et appellatus post appellantem platheam Intrare debent horis seu hora cuilibet eorum ordinata, In quaquidem plathea sacerdos habitu sacerdotis /446/ Indutus tenens sacrum corpus Christi Interesse debet, Super quo appellans et appellatus debent Iurare In modum sequentem et formam, videlicet quod dicti pugilles debent se tenere et tangere manus suas sinistras vtriusque modi suasque manus debent habere supra corpus Christi Dicendo sic, ego talis appelans Iuro per sacrum corpus Christi quod habui Iustam et rationalem causam appellandi de duello talem (nominetur) quem teneo manum et proposita per me In appellatione contra dictum talem (nominetur) sunt vera, Dictus vero appellatus Iurare debet vt dictus appellans defensata sua affirmando, Quibus Iuramentis factis dicti precones preconizare debent ordinationes, quibus sic factis dicti pugilles preliari debent si velint, Et est sciendum quod aggressio duelli Incombit appellanti et deffensio appellato, Si quis Ipsorum pugillum plateam seu limittes exeat pro victo haberi debet et pedem positum amputari debet, Marescalli vero diligenter exaudire debent et que confessata sunt per Ipsum seu alterum Ipsorum per dictos marescallos seu alterum eorumdem fideliter Domino et Iudici referri debent, Et qui dictorum morte extra dictam platheam expulsus seu confessione victus fuerit per Iudicem adjudicari debet Ipsum victum exequutari debere Ipsiusque bona Ipsi Domino adjudicare fore constituta, Si Ipsius bona In Iurisdictione Ipsius Domini existant, In premissis omnibus misericordia Domini reseruata.

CXXIX.

Item Dominus non potest seu debet barrare aliqua bona mobilia seu possessiones ciuium seu burgensium Lausanne nisi clama precedente et cognitione prius facta, Et si secus fieri contingat Dominus rei barrate potest si voluerit admouere barram sine pena et Intrare suam possessionem sine banno et bona sua capere et Ipsis vti. (146)

Burgenses et ciues ciuitatis et ville Lausannensis libertatem habent quod Dominus non potest seu debet eisdem seu alteri eorum quovismodo barrare seu barrari facere aliqua bona sua /447/ mobilia neque Immobilia siue possessiones nisi prius fuerit facta clama per partem conquerentem, Et etiam nisi prius facta fuerit cognitio via consuetudinis, Et si barra fiat absque clama et cognitione prius facta burgenses seu ciues Lausannenses Ipsam barram non debent tenere vt supra dictum est.

Quia supra fit mentio de clama Videndum est quid sit clama. |f°72| Clama est secundum dictam consuetudinem Initium atque fondamentum cuiuslibet processus cuiusvis cause In consuetudine mote, Sine qua omnes processus et actus causarum In consuetudine ventillantes sunt et esse debent nullius valoris, Ideo si quis questionem contra aliquem moueri Intendat coram Iudice ordinario Primo videlicet clamam facere debet pars actrix contra partem ream (coram) Iudice ordinario presentibus testibus duobus fidedignis, Et qui facit clamam debet soluere Domino si fiat extra locum qui ciuitas Lausanne dicitur sex denarios Lausannenses, Et si fiat barra Debetur Domino pro banno pro clama et pro barra duodecim denarios soluendos per facientem, Et si necessarie sit mittere extra villam Lausannensem ad faciendum citationem siue barram debetur Domini nuntio soluere pro suo Itinere Quod eidem decebit saltem ad minus sex denarios, quos si pars rea In causa succombat dicto actori soluere debet. Nota quod Dominus potest barrare bona mobilia et Immobilia burgensium et ciuium Lausannensium Si quando fuerit facta clama et cognitio Ad Instantiam partis conquerentis, Bona vero quecumque In dicta Iurisditione existentia barrari possunt per Dominum clama precedente franchesijs dictorum burgensium et ciuium semper saluis.

Dictum est supra quid sit barra et quid est clama, Dicendum est quid est cognitio que fit In consuetudine, Cognitio est quidam actus Iudicialis contra partes seu partem Iudicialiter a probis viris consuetudinarijs cum Iudice sedentibus et Iudicantibus fieri requiritur, videlicet cognoscendum et Iudicandum per Ipsos viros super debato partium, Cognitio vero duplex est videlicet cognitio proborum virorum, et cognitio Iudicis ordinarij, Cognitio vero proborum virorum super eorum debattis Primo debet fieri et Iudicari, Et si /448/ cognitio proborum virorum sit discors, Tunc cognitio et Iudicio Iudicis ordinarij debet fierj.

Ergo sine clama et cognitione bona mobilia et Immobilia seu possessiones ciuium et burgensium Lausannensium per Dominum barrari non debent, Quod si fiat barra In predictis absque clama et cognitione precedente Ipsa barra sic facta non tenet, Sed Dominus rei barrate Si ciuis vel burgensis Lausannensis sit Rem barratam Intrare potest et capere sua authoritate absque aliqua pena seu aliquo banno per Ipsum committendo, Causa quare primo debet prius fieri clama antequam fiat barra est quia clama est Initium et fundamentum In consuetudine cuiusuis processus sine qua quicunque processus Inceptus et factus secundum dictam consuetudinem est nullus vt supra declaratur, Causa vero quare debet fieri cognitio antequam bona ciuium et burgensium Lausanne barrentur, Est vt si burgensis seu ciuis sit tam diues et potens quod possit semper pignorari pro actione pro qua sua bona barrari requiruntur semper reperiatur pignorandum quod barra contra talem fieri non debeat, Si burgensis vero siue ciuis non sit tam diues seu potens quod possit semper pignorari pro actione pro qua sua bona barrari requiruntur Quod eo tunc Dominus barrare possit bona Ipsius burgensis seu ciuis, super quibus cognoscere debent probi viri consuetudinarij sedentes ad cognoscendum et Iudicandum cum Iudice ordinario, Et maxime consuetudinario ciui et burgensi, In ceteris vero qui non sunt burgenses seu ciues Lausanne Dominus potest Ipsorum bona quecunque barrare Ad Instantiam partis conquerentis clama tantummodo precedente, Et sic vsitatum est Lausanne secundum dictam consuetudinem.

CXXX.

Dominus non potest seu debet exigere clamam seu bannum ab aliquo nisi prius sit satisfactum Illi qui obtinuit In causa super suo debito seu emenda. (147)

Dominus predictus non potest recuperare clamam seu bannum ab Illo qui ad Instantiam partis actricis coram Ipso Domino pro /449/ quavis causa succumbit nisi prius satisfactum fuerit parti actrici que In Ipsa causa obtinuit super suo debito seu emenda |f°73|, causa est quia principale primo debet solui et emendari deinde principalis accessorium, Nam actio partis conquerentis coram Iudice ordinario obtenta est principale Ipsius actionis clama vero seu banna que sequuntur accessoria Ipsius actionis esse videntur, Si vero pars que obtinuit In causa non conqueratur Iudici ordinario super satisfactione sui debiti seu emende coram Ipso Iudice obtinenda, Tunc Dominus potest recuperare clamam et bannum que ratione Dicte actionis fuerint obtenta, Licet parti non conquerenti que obtinuit super suo debito seu emenda satisfactum non fuerit.

CXXXI.

Item si aliquis est assalli ab aliquo In suo hospitio et defendendo se et suum hospitium vulnerat vel occidit Illum qui lassault, talis vulnerans vel occidens non debet bannum vel emendam nec Incurrit propter hoc aliquam penam ratione vulnerationis vel occisionis predictarum. (148)

Quia domus cuiuscumque tuta esse debet, Ergo si quis est assailli in domo sua ab aliquo Ille qui est assailli potest In sua domo Illum qui lassault vulnerare verberare seu occidere Ipsum seu suam domum defendere absque aliqua emenda banno seu pena quibuscumque per dictum sic verberantem vulnerantem seu occidentem parti nec Domino quovismodo soluendis seu committendis, Nam vim vi repellere licet.

CXXXII.

Si aliquis prohibeat alicui ne Intret Domum habitationis sue et possit probari Et Ille cui prohibitum est /450/ Ipsam domum intraret et In Ipsa Domo sit percussus vulneratus vel occisus per Illum prohibentem, Ipse prohibens non tenetur ad aliquam emendam seu bannum aut commissionem corporalem seu bonorum vel escheutam Domino seu parti. (149)

Si aliquis Intret Domum habitationis alicuius, Et Ipsa Domus per Dominum eiusdem Ipsi Intranti sit prohibita Ne dictam Domum Intret, Et cui prohibita sit In Ipsa Domo percussus vulneratus aut occisus per Illum prohibentem, Ille percutiens vulnerans seu occidens propter hoc non tenetur ad aliquam emendam seu bannum aut commissionem corporalem seu bonorum aut escheutam Domino seu parti, Si tamen Ille prohibens probare possit sufficienter quod prohibuerit dicto percusso vulnerato aut occiso Domum sue habitationis predicte, que probatio debet recipi Iudicialis et prohibitio fieri coram Iudice ordinario parte presente seu debet vocari, alias non valet prohibitio neque premissa libertas tunc non tenet neque locum habere debet.

CXXXIII.

Si fur Intret domum alicuius de nocte et Dominus Domus aut eius familia Ipsum vulneret aut occidit siue detinet Ipsum furem debet reddere Domino In statu quo accipitur et propter hoc detinens seu vulnerans est et esse debet quittus de vulneratione detentione captione et occisione predictis, Et si non possit capi vel captus euadat Ille Dominus Domus seu eius familia non possunt seu debent super hoc accusari vel Inculpari a Domino seu a quocumque alio. (150)

Quicumque reperiens de nocte In domo sua furem latronem seu depredatorem seu Ipsius reperientis familia potest detinere vulnerare seu occidere furem latronem seu depredatorem In Domo dicti reperientis sic repertum, Ita quod dictus detinens occidens vel /451/ vulnerans Ipsum detentum vulneratum vel occisum In statu In quo Ipsum cepit vulnerauit |f°74| seu occidit Domino reddat, Et si non possit capi et vulneratus euadat propter hoc dictus detinens vulnerans seu occidens non potest seu debet a Domino seu a quocunque alio quovismodo Inculpari neque Ipsius familia reperientis.

Si vero per partem lesam negatum fuerit Ipsum non Intrasse domum Ipsius reperientis Tunc Ipse reperiens probare tenetur quod Ipsum furem latronem seu depredatorem de nocte reperit In sua domo Intrasse, Et si non habeat alios testes quam Ipsius domus familiares et manentes per eosdem familiares et manentes In Ipsa Domo Intragium et detentionem vulnerati seu occisi factam fuisse In domo probare potest quod valere debet ad libertatem predictam, Alias si predicta negata fuerint et debite probare non possit dicta libertas teneri non debet, Et vt predicte libertates non dent occasionem delinquendi atque delinquens Ipsis libertatibus indebite se excusare possit Iudex ordinarius In premissis facti Incerta Indagare et perquirere debet, et secundum probata Iudicare debet ¹ via consuetudinis.

CXXXIV.

Item scindens arbores prope vias seu carrerias debet clamare fortiter transeuntibus bis gard, gard, quo facto si aliquis a casura Ipsius arboris percutiatur vulneratur damnificetur vel occidatur Ipse scindens non tenetur parti In aliquo nec etiam Domino In banno pena et escheuta seu commissione quacunque. (151)

Vt Ignoscens delicto Inculpari non debeat scindens arborem prope vias seu carrerias quando Ipse scindens videt arborem quam scindit supra viam seu carreriam cadentem tunc antequam ceciderit clamare debet bis fortiter gard, gard, pro eo quod si aliquis transeat per dictas carrerias seu vias se euadere possit et custodire a damno casure Ipsius arboris, quod si scindens sic clamet bis fortiter gard, gard, et aliquis transiens per Ipsas carrerias /452/ seu vias a casura Ipsius arboris sit percussus vulneratus aut occisus tunc Ipse scindens non tenetur parti In aliquo nec etiam Domino In banno pena escheta seu commissione quacunque ratione casionis dicti arboris percutionisque damnificationis vulnerationis seu occisionis predictarum. Proclamare debet ¹ quis fortiter gard gard aliter ab emenda pene et commissionis homicidij seu vulnerationis aut damni Idem scindens excusari non debet, Et si aliquis transiens vel existens In carrerijs sit percussus vulneratus aut occisus a casura arboris que per aliquem scinditur et scindens Inculpatur nec possit probare quod clamauerit bis gard gard queritur quod sit agendum pro exemptione scindentes? — Aut Ipsa arbor est In loco publico gentibus munito, aut Ipsa arbor est In loco gentibus non munito sicut In siluis, Si vero Ipsa arbor sit In loco publico gentibus munito et a casura eiusdem aliquis sit percussus vulneratus aut occisus et scindens eandem debite per testes fidedignos probare non possit quod clamauerit bis gard gard, Et si per partem aduersam negatum fuerit tunc emenda parti banno Domini commissione vel escheuta excusari non debet neque exemptari, Ideo scindentes arbores super premissis aduideant. — Si vero Ipsa arbor sit In loco publico gentibus non munito vt In syluis et scindens arborem sit Inculpatus ab aliquo super percussione vulneratione seu homicidio alicuius, tunc scyndens si dicat et affirmet eiusdem mediante Iuramento super sacrum corpus Christi prestando quod clamauerit bis gard gard Dum Ipsam arborem scyndebat Et antequam eandem scynderet, Tunc Ipse scyndens emenda banno commissione vel escheuta quibuscumque exemptari et excusari debet libertatem predictam obseruando.

CXXXV.

|f°75| Item quicumque potest scindere seu frangere et amouere de quacunque arbore pendente supra possessionem suam ad altitudinem vnius cubiti supra manum scindentis. (152) /453/ Si aliquis habeat arbores supra possessiones alterius pendentes debet In Ipsa arbore putare Illud quod pendet super possessionem alterius videlicet ad altitudinem vnius cubiti supra manum scindentis et putantis, Ne damnum Inferatur per Ipsam arborem Illi cui Ipsa possessio est, alias Ille cui possessio super quam Ipsa arbor pendet pertinet potest si velit scindere seu frangere aut amouere de quacunque arbore pendente super possessionem suam ad altitudinem vnius cubiti supra manum scindentis, Vel alias si Ille cui possessio est velit potest et debet habere fructus crescentes In ramis Ipsius arboris pendentis supra Ipsam possessionem qui vt supra possunt scindi seu admoueri ad altitudinem predictam, et vocatur Illud loz ramelage ¹ , Propterea si quis habeat arbores prope possessiones alterius Et aliqui fructus Ipsius arboris cadant super possessiones Ille cuius est Ipsa possessio Ipsos fructus si velit colligere et habere debet.

Item si vi seu occasione alicuius arboris domus seu alia possessio deruatur seu damnificetur Dominus Ipsius possessionis Dominum Ipsius arboris per Iudicem ordinarium cogere facere potest ad remouendum seu scindendum Ipsam arborem, quod si Dominus Ipsius arboris Ipsam tunc admouere ² seu scindere recusauerit Et Dominus Ipsius domus seu possessionis sic occasione Ipsius arboris damnificatus (velit) tunc Dominus Ipsius arboris ad emendam damni Illati Domino possessionis tenetur, presertim si Martinus ³ habeat possessionem proximam ⁴ Roberti et Martinus In sua possessione faciat crosos seu fossalia seu deruat Murum seu parietem Ipsius Roberti deruat seu damnificet quouismodo, tunc Ipse Martinus tenetur emendare damnum In possessionem Roberti Illatum quia alter damnum alteri Inferre non debet.

Sententia sumpta testium placiti Lausanne generalis antiqui fuit simpliciter scripta per nos et narrata super eisdem Insertis nonnullis casibus In consuetudine deductis, quibus nonobstantibus multi /454/ ceteri casus franchesiarum libertatum et statuta nobilium burgensium et subdictorum dicte Ecclesie supradictorum Inscribi atque declarari minime potuerunt, vnde mea mens et fragilis memoria cogitans et attendens non esse plenarie declaratum super omnibus franchesijs statutis et consuetudinibus Lausanne necnon premissa non omnino fuisse declarata, cupiens quod memoria mea bono modo remunstrari poterit declaranda simpliciter declarare, vt dilectus filius atque eadem Intuentes sententiam maiorem adipisci possint, quod si errores aliquos In premissis esse precedant sententiam bonam capiant et errores si placet excusare velint obmissa subtilitate magna atque scripturarum solemnitate, quoddam aliud paruum librum a quibusdam aliis ¹ libertatibus franchesiis statutis et consuetudinibus Lausanne sumptum suprascriptis declaratis annexare putando ² In scriptis memoriam redigendo, Nam vt supra scribitur secundum dictam consuetudinem libertates et statuta Lausanne per tres ordines superius declaratos cum Domino predicto Dum tamen placitum generale Lausanne tenetur seu exercetur possunt augeri vel minuj aut alia statuta de nouo statuj que In ciuitate et villa Lausanna atque eiusdem Dominio teneri firmiter et obseruarj debent.

Igitur cum nobilis Iohannodus Maior Lausannensis tunc aduoerius Lausanne dicti placiti generalis pro parte bone memorie reuerendissimi In Christo patris et Domini Aymonis de Cossonay |f°76| Lausannensis Episcopi dictum placitum generale mense maij exercuit Ipse Dominus cum dicto aduoerio et tres ordines superius declarati In dicto placito sedentes et statuentes populo Ibidem presente et requirente, ordinauerunt premissis annexanda et statuerunt testes atque ponctos qui sequuntur quos pro consuetudine libertatibus et statutis habere voluerunt et perpetuo tenerj eosdemque ad perpetue rei memoriam Inscribi fecerunt, Die tertia mensis Maij anno Domini millesimo trecentesimo sexagesimo octauo, videlicet per Girardum de Bollens petragoriensis diocesis auctoritate Imperiali notarium publicum signo suo vnacum signo Peroneti de Lugrin auctoritate Imperiali publici notarij signari /455/ fecerunt, atque in formam publicam per eosdem notarios redigi fecerunt De quibus copias communitati et ville Lausanne tradi et expediri concesserunt ab originali sumptas atque In formam publicam redactas.

ADDITIONES.

Insuper pro parte eorumdem clerj Nobilium ciuium et habitantium In dictis ciuitate et villa Lausanna aliquas additiones In presentj scripto Inscribj fecimus per eundem notarium et sunt tales.

Pro parte vero clerj Nobilium ciuium et habitantium dicte ciuitatis et ville Lausanne supplicatum extitit prefato Domino Episcopo vt supra scriptum Inscribj faceret Eisdem addendo per notarium prescriptum additiones Infrascriptas et sunt tales.

CXXXVI.

Primo quod quicunque possiderit aliquam possessionem In ciuitate et villa Lausanna per duos annos continuos pacifice nomine et titulo emptionis vel donationis quod elapsis Ipsis duobus annis ex tunc non possit trahj In causam nec molestarj Ipse possidens De Illa possessione propter aliquas obligationes antiquiores Ita tamen quod hoc sit notorium et publicetur In curia secularj In tribus diebus continuis quibus tenebitur curia secularis Inter quos tres dies sit semper Interuallum octo dierum Et quod recipiatur littera de dicta publicatione sub sigillo curie Lausanne saluo censu Domini. (155)

Item qui per triennium possiderit aliquam possessionem extra villam Lausannam vtatur Illo modo vt supra /456/ declaratum est de possessionibus ville per duos annos, Pupillj vero habeant tres annos de possessionibus extra villam Et duos annos de possessionibus Infra villam vltra quatuordecim annos etatis sue. (156)

Statutum est per supra scriptos In dicto placito generali atque sepe In Iudicio contradictorio Inter nonnullos litigantes secundum dictam consuetudinem Lausannensem Deductum, quod si quis possiderit Infra villam vel ciuitatem Lausannam aliquam possessionem videlicet domum vel quodcumque casale ortum seu vigultum vel platheam vnam vel plures vineam et pratum per duos annos continuos pacifice et quiete, et extra dictam villam vel ciuitatem In dicta Iuriditione per tres annos continuos aliquis possideat |f°77| aliquam possessionem (nota de possessionibus superius designatis vnacum nemoribus ¹ ) titulo venditionis vel donationis (Nota de titulo predicto quare sine Ipso titulo statutum predictum non tenet), et possidens Ille quando Inceptionem dictorum Duorum annorum pro possessione Intra villam predictam vel ciuitatem existente et pro possessione extra dictam ciuitatem et villam Lausannam existente eamdem Inceptionem trium annorum notifficauerit et publicauerit alta voce In curia secularj Lausannensi coram Domino balliuo Lausanne vel eius Locumtenente dictam curiam tenente et coram sedentibus cognoscentibus et Iudicantibus In curia predicta cum predicto balliuo vel eius Locumtenente, de titulo venditionis seu donationis dicti possessoris sigillato et fidem faciente Coram Ipso Domino balliuo seu eius Locumtenente et cum eo sedentibus In dicta curia seculari fidem fecerit Idem possidens per tres dies quibus dicta curia consueta est teneri et tenetur et non alijs diebus horaque consueta dictam curiam teneri et non alia hora, Inter quos tres dies dicte publicationis sit Intervallum octo dierum vel maius secundum quod dicta curia teneri potest ex generali continuatione, Et Ipse possidens qui publicationem suam fecerit vt supra scribitur Et post dictam publicationem Infra ciuitatem et villam Lausannam castra burgos et villas clausas dicte Iurisdictionis per duos annos /457/ et extra per tres annos In dicta Iuriditione possiderit possessor seu possidens titulo vel titulis vt supra declaratur, Ille talis possidens non potest seu debet propter possessionem de qua supra fit mentio ab aliquo habente antiquiores obligationes super dicta possessione sic publicata Inquietarj neque molestarj. Et nota quod per hoc quod dicit non potest Inquietarj et Intelligitur Et secundum dictam consuetudinem In multis casibus deductum est Quod omnes obligationes ¹ que super possessione sic publicata per publicationes et fluxum temporis annorum predictorum facte et habite adnullantur et cassantur, saluo In premissis censu qui ratione directi Dominij pro predicta possessione sic publicata debeatur, Saluo etiam In premissis quod pupille et pupillj In predictis possessionibus suas actiones et obligationes saluas habeant et habere debeant super possessiones predictas per spatium quatuordecim annorum, Videlicet pupilli et pupille per spatium duodecim annorum vltra duos annos de possessione existente In ciuitate et villa supradicta, Et de possessione existente extra villam et ciuitatem predictam per spatium temporis predicti vltra tres annos vt supra declaratur.

De quibus publicationibus quando sic fuerint laudari debentur ad Instantiam partis publicantis et potentis per dictum Dominum balliuum seu eius locum tenentem super dicta publicatione littere Iudiciales vna vel plures vt opus erit, Quarum litterarum quelibet potest et debet sigillarj sigillo curie Lausannensis, Debentur pro lege sigilli predictj soluj duodecim denarii Lausannenses tantum Et nihil plus quia sic est statutum et concordatum per Dominum Episcopum et venerabile capitulum Nobiles et ciues Lausanne supradictos Et In consuetudine libertatis predicte deductum et obseruatam ² . /458/

CXXXVII.

Item si aliquis alleget se possessione sua spoliatum per aliquem et possessio et spoliatio negentur per reum quod actor possit habere Iuramentum rej super spoliatione et possessione suis Et si reus remiserit actorj Iuramentum super possessione tunc actor tenetur facere Iuramentum super Ipsa possessione tantum. (165)

Orta questione super possessione et spoliatione vt In presentj textu scribitur sententia eiusdem textus |f°78| multum vulgata est et multis modis In consuetudine predicta praticatur, verumtamen summam Ipsius textus clarius et breuius declarare aliqualiter possum, Duo mihi occurrunt dicenda principaliter, Primo quid est possessio et possidens, Secundo quid est spoliatio et pena spoliationis atque modus In causa spoliationis procedendi.

Possessio seu forma possessionis est res et proprietas Immobilis que proprie possideri potest vt domus vinea virgultum vel campus, Decima census et annuales redditus ¹ velut res et proprietas Immobilis proprie possideri possunt. Super Isto puncto queritur vtrum bona mobilia dicj debeant possessiones et proprietates vt equus mulus bos et capra vasa argentea Iocalia auri et pecunie quantitates et similia Et vtrum possideri possint et ab eisdem quis spoliarj posset. Atque respondeo quod bona mobilia proprietates et possessiones nuncuparj non debent neque haberi attento quod proprie possideri non possunt, Quia In vno momento Petrus possidet equum famulum vel aliam rem mobilem Et In eodem momento et subsequenter Robertus dictum equum famulum possidet, Et sic prenominatj dictum equum proprie non possident quia modo possidet Petrus modo Martinus modo Robertus, Et sic /459/ proprie non possidetur Quare res mobilis pro proprietate et possessione haberi non debet. — Ad questionem vtrum bona mobilia possideri possunt, Respondeo quod bona mobilia proprie possideri non possunt causa preallegata Sed tamen quasi possiderj videntur, Ex quibus tu debes notare quod antiquitus In dicta consuetudine de bonis mobilibus nulla spoliato adIudicabatur, Sed tamen a tempore mortis Inclite bone memorie Dominj Aymonis de Cossonay quondam Lausannensis Episcopi citra vsitatum est Et In consuetudine deductum quod de bonis mobilibus potest allegarj possessio et adIudicari, Licet proprie non possidentur Sed quasi possideri videntur et subsequenter contra spoliantem spoliatio potest adIudicarj.

Modus autem possessionis per possessorem habite atque modus possidendj est multiplex, videlicet possessio noua et possessio antiqua, possessio corporalis, possessio ciuilis, possessio plena et possessio vacua animo retinendj corporalem possessionem. Possessionum vero alie habentur In ciuitate villis burgis et castris clausis et franchis, alie vero extra, alie vero habentur In bonis Immobilibus censibus decimis et annualibus redditibus, Alie vero habentur In bonis mobilibus.

Ideo videamus primo de possessione noua, possessio noua est que habetur In ciuitate vel loco clauso et francho per possessorem de proprietate seu de re Immobili vt supra designatur per annum et diem pacifice et continue ¹ , verbi gratia vt Martinus possidet In loco Palludis domum vigultum vel aliam rem Immobilem spatio vnius annj et vnius diej tantum, Ille Martinus possessionem nouam de dicta re Immobilj habet, Nec ab Ipsa possessione deijci debet absque cognitione et adIudicatione ordinaria Nonobstante Ipso Martino de dicta possessione titulo carente, Et si possiderit rem Immobilem extra locum francum vt supra designatur per duos annos seu per duas recollectas Idem possidens possessionem nouam habet de Ipsa re nec ab Ipsa possessione eijci non debet per quemuis absque cognitione ordinaria vt supra dictum est, Et super hoc notare debes quod In casu seu In causis spoliationum /460/ prius est agendum per Iudicem Et procedendum si per partem requiratur super possessorio seu possessione noua quam super petitorio Id est super possessione antiqua proprietate |f°79| vel ciuili possessione allegata, Deinde super spoliatione quam spoliatus sua possessione noua seu possessorio (allegato), Et spoliatione eorumdem probata ante omnia debet reducj in suam pristinam possessionem etiam predo vel preda (ejici). Et si predo vel preda ducat equum Martini, Martinus absque cognitione et adIudicatione ordinaria dictum (equum) predonj aufferre non debet, quod si contrarium fiat Ipse predo In pristinam possessionem dicti equi vel quasi Licet res mobilis proprie non possideatur Sed quasi possideri videatur reducj debet tanquam spoliatus condemnarj et missionibus moderatis eidem spoliato soluendis per spoliantem et Domino bannum sexaginta solidorum. Item si Martinus possideat In loco francho superius designato per diem et annum et extra locum castra villas clausas per duas recollectas proxime et continue preteritas possiderit et possideat domum seu vineam seu aliam rem vel proprietatem Immobilem Robertj, Ipse Martinus possessor a sua possessione per dictum Robertum seu per quemvis alium absque cognitione et adIudicatione ordinaria eijci non debet quocumque titulo seu possessione antiqua per dictum Robertum de eadem proprietate habita nonobstante, Quia prius est agendum super possessione noua et spoliatione eiusdem In fauorem spoliatj quam super possessione antiqua seu titulo proprietatis fiat In fauorem proprietarij spoliantis, Ideoque si Ipse Martinus a dicta sua possessione noua per dictum Robertum seu per quemvis alium eijciatur absque cognitione et adIudicatione ordinaria Ipse Martinus sua possessione et spoliatione probata In suam possessionem pristinam reduci debet per dictum Robertum titulo seu antiqua possessione dicti Robertj quibuscumque habitis non obstantibus cum damnis missionibus sustentis moderatis Eidem Martino soluendis Et Domino banno sexaginta solidorum, De quo banno sunt exemptj Canonicj milites et Nobiles Lausannenses vt supra declaratum est, Et Ita consuetum est Et In dicta consuetudine deductum. Modo queritur quare Iste Martinus qui tantummodo possedit Infra burgum /461/ seu villam clausam etiam per diem et annum et extra (per) duos annos seu duas recollectas tantum domum seu vineam Robertj Iusto titulo carente Ipse Martinus spoliatus In possessionem domus vinee predictj Robertj spoliatj reducj debeat Quod quasi videtur esse Iniustum Et Ipse Martinus male fidej possessor contollerarj non debet. Respondeo quod licet Ipse Martinus Iusto titulo non possideat domum seu vineam Robertj Sed tantummodo possessionem novam Idem Martinus habuit et habet vt supra scriptum est Et Ipse Martinus ab Ipsa possessione de facto absque cognitione et adIudicatione ordinaria eijciatur Ipse Martinus In pristinam possessionem suam predictam reducendus est, Atque super possessorio Id est super possessione noua et spoliatione prius est Iudicandum et cognoscendum quam |f°80| super petitorio Id est super antiquo possessorio seu titulo proprietatis, Et hoc fit In fauorem spoliati et In odium spoliantium seu opus facti et violentias perpetrantium, Etiam nemo tenetur rationabiliter In casu spoliationis litigare super proprietate sua possessione deuestitus seu spoliatus quin primo spoliatus de sua pristina possessione sit reuestitus, alias Iudicium videretur claudicare, quibus causis premissis nonobstantibus In quantum possum exortor omnes super possessione nova et spoliatione litigare volentes vt Ipsi pro salute animarum suarum Iustam causam seu Iustum titulum antequam dictam litigationem Incohent habere pretendunt vel alias Incohatione et prosequutione litigij se desistant quoniam Inefabiliter nonnulli possessionem nouam alterius proprietatis absque Iusto titulo habentes et allegando penas gehenne damnabiliter eorum animabus acquirunt et Inferunt.

Dicto de possessione noua dicendum est de possessione antiqua et veterj. Possessio antiqua est que noue possessionj Iungitur et que habetur per sex annos sex recollectas Inclusiue recollectas seu Iunctas noue possessioni, Decem annos, vigintj, triginta annos seu recollectas proxime et continue preteritas, quacumque Interruptione defalcata ¹ , nec tenet minime Ipsa antiqua possessio In casu spoliationis Neque procedit quando haberj reperitur absque noua possessione vel etiam que Interrupta haberj reperitur, /462/ Et quando Ipsa possessio antiqua ordinaria per spatium annorum seu recollectarum predictarum cum noua possessione haberj reperitur Tunc Ipsa antiqua possessio In casu spoliationis procedit et tenet et habetur pro titulo proprietatis, Ideo super possessione noua et antiqua vt supra habitis et Iunctis Causa spoliationis ¹ procedit, Et qui litigantium In casu spoliationis melius probat se habere nouam et antiquam possessionem proprietatis Illi est adIudicanda possessio et spoliatione probata spoliatio cum damnis missionibus moderatis Et bannum sexaginta solidorum Lausannensium pro Domino ratione spoliationis.

Possessio corporalis est In qua possessio nova tantum Includitur et habetur corporaliter. Item possessio corporalis est In qua noua et antiqua simul Includuntur et habentur corporaliter. Item possessio corporalis est In qua aliquando Includitur possessio ciuilis, verbi gratia vt Martinus habet nouam possessionem domus seu vinee corporaliter, Et quod Ipse Martinus Ipsam domum seu vineam Inhabitavit seu mansionem |f°81| fecit corporalem seu vineam recollegit spatio duarum vel trium recollectarum corporaliter Id est per propriam eiusdem Martini personam vel sic Martinus habet novam et antiquam possessionem corporalem Domus seu vinee, Id est quod Idem Martinus dictam domum seu vineam habitavit seu recollegit corporaliter Id est propria persona Martinj Ipsam vineam recollegit spatio triginta annorum seu recollectarum proxime et continue preteritarum vt supra tactum est. Possessio corporalis In qua Includitur possessio ciuilis Est quando quis habet possessionem alicuius domus seu alterius proprietatis corporalem pretextu alicuius donationis venditionis seu alterius Instrumentj, vt Martinus habet possessionem corporalem domus seu alterius proprietatis ratione donationis seu venditionis seu alterius Instrumentj ei Martino per Robertum de proprietate factj et laudatj et sic possessio corporalis In casu spoliationis procedit et prefertur possessionj ciuilj.

Possessio ciuilis est que habetur In talj venditione seu donatione vel altera littera seu Instrumento, vt Robertus vendit domum seu vineam Martino certo pretio se deuestiuit dictum Martinum /463/ ciuiliter Id est per dictum Instrumentum Inuestiuit, In qua ciuilj possessione spoliatio non procedit neque tenet Neque In hijs possessionibus ciuilibus que allegantur et testificantur pretextu testamentorum legatorum seu vltimarum ordinationum, Super quo tu debes notare quod si Robertus In suo testamento seu vltima voluntate Martinum suum heredem Instituit seu eidem Martino Domum seu aliam proprietatem De qua Idem Robertus possessionem habuerit legauerit Idem Martinus hereditatem seu Domum per proprietatem Robertj post Ipsius Robertj decessum Incontinentj Intrare potest sua authoritate absque pretoris offensa, Et si alter Intrat dictam hereditatem seu domum post dictj Robertj decessum Dictus Martinus tanquam spoliatus dictam hereditatem seu proprietatem potest petere et allegare possessionem dictj Robertj quia de consuetudine Lausannensi predicta In successione et hereditate atque similibus casibus Martinus Induit vnum et sic non alias possessio ciuilis procedit In casu spoliationis Et Ita vsitatum est secundum dictam consuetudinem, Mulieres suis assignationibus dotis vtuntur In casu spoliationis provt supra dictum est de hereditate legatarij et premissis declaratis non obstantibus.

Possessio vacua est que corporaliter et ciuiliter non habetur vt In passamentis et sententijs latis In pluribus continetur, Videlicet quod Iudex Ipsius sententie seu passamentj ferendo sententiam Inuestit partem pro qua dicta sententia seu passamentum fit de re pro qua Ipsum passamentum seu sententia fertur videlicet per traditionem vnius baculj vt consuetum est. Et Ita possessio est vacua quia non corporaliter et actualiter habetur Ideo Inanis est Nec procedit In casu spoliationis. Super hoc debes notare quod si quis velit allegare et habere possessionem alicuius rej seu proprietatis pretextu sententie seu passamentj lati allegans fidem facere tenetur per litteram |f°82| Iudicialem a Iudice ordinario emanatam dependentem ab Ipsa sententia seu passamento, Videlicet quod Ipse allegans actualiter et corporaliter positus fuerit per Ipsum Iudicem ordinarium In possessione rej pro qua Ipsa sententia lata fuit, Et quod Ipse allegans debite probet per fidedignos possessionem Ipsius /464/ rej apprehendisse et habere, Et sic Ipsa possessio In casu spoliationis procedit et tenet nam Iusto titulo possidet qui authoritate pretoris possidet.

Possessio plena est que habetur corporalis noua antiqua et ciuilis vt Martinus habet possessionem cuiusdam domus vel alterius proprietatis Et In Ipsa domo mansionem personalem facit et faciat spatio vnius annj duorum annorum trium annorum proxime et continue preteritorum ¹ pacifice et quiete quacumque Interruptione sublata, Ipsamque possessionem habuit et habet Idem Martinus per spatium temporis predictum titulo venditionis donationis de dicta domo eidem Martino per Robertum facto, Et sic Ista possessio plena est multum vallida et procedit In casu spoliationis. Possessio que dicitur animo corporalem possessionem retinendj Est que animo possidetur primo per possessionem possessoris corporaliter apprehensa, verbi gratia vt Martinus apprehendit corporaliter possessionem domus seu alterius proprietatis, Deinde Ipse Martinus ad alteram domum seu locum se transfert corporalem possessionem Domus predicte desinendo claues Ipsius domus secum deportando seu In sua potestate retinendo, Ipse Martinus licet dictam domum corporaliter non possideat Ipsam domum possidet Et Ipsam domum per Ipsum Martinum apprehensam habet et animo tenet, et procedit Ipsa possessio In casu spoliationis, alias animus corporalem possessionem retinendj Est quum per alterum alterius nomine possidetur, verbi gratia Ioffredus apprehendit possessionem Domus seu vinee vel alterius proprietatis, Deinde Idem Iofredus animo possessionem domus seu vinee predicte retinet licet dicto Ponceto ad culturam tradiderit quoniam Ille possidet et sic Ista possessio animo corporalem possessionem retinendi In casu spoliationis procedit.

In quibus autem spoliationibus minor etas pupillorum videlicet duodecim vel quatuordecim annorum contra eosdem minime computatur nec computarj debet, nisi Illa possessio sit tanta et tanta quod apprehensa et habita sit spatio triginta annorum proxime et /465/ continue preteritorum, Etiam qui mansionem extra prouinciam locj possessionis allegatj, tempus per quod talem mansionem fecerit extra prouinciam eidem In dicta possessione minime preiudicare debet, nisi Ipsa possessio sit apprehensa et habita per spatium triginta annorum proxime et continue preteritorum.

Queritur vtrum fructus vinee prati campi vel arboris possideri possunt quoniam bona mobilia non possidentur sed quasi possiderj videntur vt supra declaratum est, Respondeo quod differentia est Inter fructus pendentes et fructus recollectos. Fructus Pendentes pro parte fondi seu proprietatis habentur et sic proprie possiderj possunt, Nam allegans possessionem fructuum pendentium allegat possessionem proprietatis seu fundj Ipsorum fructuum, et sic In causa spoliationis fructus pendentes naturam fundj Insequj debent quia fructus pendentes pars fundj esse videntur, fructus vero recollectj pro bonis mobilibus habentur et sic proprie non possidentur Sed quasi possideri videntur vt supra dictum est de bonis mobilibus, Vnde si quis alleget In causa spoliationis possessionem fructuum collectorum tantum Ipsa possessio non debet Insequi naturam fundj |f°83|, Ex quibus tu debes notare quod si Iudex ordinarius reperiat aliquas partes altercantes et possessionem allegantes de fructibus pendentibus et fundis Ipsorum fructuum clama precedente sub manu sua ponere potest, de fructibus autem recollectis Ipsos fructus recollectos absque fundo sub manu sua Idem Iudex reponere potest vt Inferius latius declarabitur.

Dicto de forma possessionis atque possessionis conditionibus et modo possidendj dicendum est de spoliatione, Et primo quid est spoliatio, est habitus priuatio vel sic spoliatio est possessorj seu possessionis Indebita obligatio, Et sicut priuatio presupponit habitum Ista spoliatio presupponit possessionem seu possessorium, Vnde queritur cuius nature et conditionis sit casus spoliationis, atque respondetur quod casus spoliationis est criminalis mixte, ciuilis, realis et personalis. Dico quod est criminalis ratione violentie et spoliationis que In Ipso casu asseruntur perpetrate, Ciuilis est autem Ipse casus ratione petitionis que In Ipso casu ciuiliter fit /466/ cum pars spoliata In Ipso casu petat pro crimine violentie et spoliationis partem spoliantem ciuiliter cogj et non criminaliter competat pars spoliata sibi per partem spoliantem quantitatem pecunie soluj et non Ipsam partem spoliantem pena sanguinis punirj, Realis est ratione proprietatis possessionis que per partem spoliantem restituj petitur a parte spoliata, Personalis est ratione debitj violentie et spoliationis In Ipso casu per partem spoliantem assertarum perpetratarum.

Ergo si In dicto casu actio seu petitio secundum dictam consuetudinem Lausannensem recte formetur quatuor conditiones In Ipso casu spoliationis sunt et requiruntur, videlicet criminalis mixta, ciuilis, realis et personalis, vt supra dictum est, Que conditiones quamplurimos actus et modos procedendi requirunt particulariter et conIunctim. Primo In Ipso casu requiritur Iudex ordinarius, Item pars actrix et pars rea, Item quod actio de qua litigatur subIaceat Iuriditionj dictj Iudicis, Item quod In cohactione processus Primo fiat clama super Ipso casu spoliationis ad Ipsum Iudicem per partem actricem et Inde assignatio et alij actus ordinarij, Super hoc tu debes notare quod In casu spoliationis aliquando et sepe accidit partem spoliantem |f°84| esse actricem vt Inferius declarabitur, Ideoque requiritur Iudex ordinarius qui Iusticiam partibus ministrare valeat, requiritur etiam quod proprietas et possessio Iuriditionj Ipsius Iudicis subIaceat ad finem quod Ipse Iudex super possessione proprietatis latius et clarius cognoscere et Iudicare possit atque parti obtinentj possessionem Ipsius proprietatis restituj, requiritur autem clama quoniam clama fundamentum est totius processus de consuetudine predicta sine qua nullus processus procedere debet vt supra dictum est. Et quia casus spoliationis est mixte criminalis vt supra dictum est, Requiritur quod pars spolians In primo actu cause compareat Et coram Ipso Iudice cautionem Idoneam prestet vsque ad valorem et quantitatem petitionis et bannj sexaginta solidorum pro Domino, Quod si eadem pars spolians cautionem predictam prestare non possit penes Dominium Ipsius Iudicis captiua detinenda est cognitione precedente quia causa spoliationis In /467/ modo procedendj quo concernit assignationem naturam casuum maleficij Insequitur, nec debet assignarj assignatio octo dierum nisi partes consentiant, Imo debet assignare In Ipso casu assignationis de die In diem vel de hora In horam secundum quod Ipse casus accellerationem requirit, et Ita consuetum est, Ratione autem criminis persona delinquens In Ipso casu est detinenda nisi cautionem prestare possit vt supra dictum est, Et quia Ipsum crimen ciuiliter petitur cum pars petat quantitatem pecunie et Dominus bannum sexaginta solidorum Ideo Ipsa pars ad cautionem Idoneam prestandam est admittenda. Super quibus debes notare quod sepe accidit vtramque partem esse actricem et ream vt supra dictum est Videlicet partem assignantem spoliatam actricem Inquantum petit Ipsam In possessionem restituj, Ipsamque partem esse ream accidit Inquantum ab Ipsa per partem assignatam spoliantem petitur a turbatione possessionis desistj Et e contra, verbj gratia vt Ansermodus et Iacobus sunt In quadam vinea seu Intra quamdam domum altercantes et rumorem habentes super possessorio seu possessione Ipsius domus seu vinee, Ad quorum Instantiam seu alterius eorumdem Iudex ordinarius ad dictum locum veniens Ipsos In dicta vinea seu domo reperiens altercantes et possessorium Ipsius domus seu vinee allegantes. Ipse Iudex ad clamam dictj Ansermodj predictum Iacobum super dicto casu spoliationis potest Necnon Ipsam domum et vineam ad requestam alterius eorumdem sub manu sua reducj potest In eodem statu et tenerj eisdemque partibus defendere sub pena bannorum consuetorum necnon sexaginta solidorum Ne Ipse partes seu altera eorumdem quid nouj In Ipsa vinea vel domo faciant quousque Ipsis partibus In Ipsa causa fuerit declaratum et Iudicatum, cui defensionj Ipse partes obedire tenentur, vel alias si quid novj faciant seu altera eorumdem faciat ad reparationem Ipsius noui et ad banna sexaginta solidorum ante omnia per Iudicem cogi possunt et personaliter detinerj, Nec tenetur Ipse Iudex pro facto et banno prope dictis cautionem capere et sic consuetum est, Et sic Istud accessorium Ipsius cause est tam crimen personale quam Ipse Iudex pro parte In causa nove rei vltra dictam /468/ defensionem perpetrate nullum guerentem admittere debet licet requisitus et sibi prestatum fuerit Et Ita consuetum est.

Quia supra loquitur de accessorio Queritur quid est accessorium. Accessorium est quod accidit cause Iam mote mentionem faciens de Ipsa causa, vel sic accessorium est quidam actus seu cognitio minus principalis In causa vt sepe accidit et contingit Iudicem cognoscere et Iudicare primo de accessorio quam de principalj vt de accessorio supra scripto declaratum est. Verumtamen vt In pluribus et maiore parte primo cognoscendum est de principalj quam de accessorio quia accessorium Insequi debet naturam principalis et non contra, Quia vinea seu domo sic sub manu dictj Iudicis reposita predictus Iacobus clamam facere potest de dicto Ansermodo super casu turbationis possessorii vinee seu domus predicte, super quo casu dicte turbationis debet procedi pari forma quam In |f°85| dicto casu spoliationis proceditur necnon bannum sexaginta solidorum Domino adIudicarj, et sic Ansermodus et Iacobus predicti In Ipsa causa efficiuntur actores et rej, et quia dicta spoliatio seu turbatio possessorii est realis vt supra scribitur Ideo si dicte partes seu altera eorumdem super spoliatione seu turbatione litigantes allegant se habere guerentem vnum vel plures et requirunt debitum terminum ad adducendum suum guerentem habere debent, necnon Ipsi guerentes unus vel plures si debite coram Iudice ordinario se pro predicta parte sic allegante cum cautione Idonea se ponere velit admittendus est In Ipsa causa videlicet lite non contestata.

Queritur quid sit in consuetudine Lausannensi litis contestatio Litis contestatio est petitionis per partem actricem assertio atque per partem ream eiusdem petitionis In Ipsa causa negatio, Necnon Ipsarum partium cognitio Ipsius cause posite ¹ . /469/

CXXXVIII.

Item si aliquis petat ab aliquo vltra vallorem decem solidorum quod actor possit defferre Iuramentum reo Et hoc Incontinentj facta petitione nisi aduisum habere voluerit reus. (166)

CXXXIX.

Item quod si aliquis se abochiauerit ab aliquo Iudice Inferiorj ad superiorem quod causa sit In talj statu coram superiorj quo erat coram Inferiorj nisi fuerit positum In cognitione. (167)

CXL.

Item si aliquis appellauerit ab aliquo Iudice super aliquo grauamine ad aliquem superiorem quod Ipse appellans habeat terminum sex dierum ad Impetrandum Inhibitionem superioris et Ipsi Inferiori presentanda est Infra quos sex dies nihil nouj fiat contra appellantem Et si Infra dictos sex dies dictus appellans Inhibitionem et citationem non procurauerit appellatio sit deserta Et Iudex a quo fuerit appellatum suam sententiam exequatur appellatione predicta nonobstante. (168)

CXLI.

Item si aliquis spoliatus fuerit per aliquem possessione sua quod spolians probata prius sua possessione et spoliatione teneatur remittere Spoliato possessionem suam et emendare damna spoliato Necnon soluere Domino sexaginta solidos pro banno. (169) /470/

CXLII.

Item quod aliqua possessio tradita nomine pignoris alicuj non possit vendj per Illum cuj tradita fuerit. (170)

CXLIII.

Item quod vnusquisque Infra villam Lausanne teneatur ante Domum suam In latitudine Ipsius Domus sue vsque ad medium carrerie tenere In bono statu |f°86| ex nunc In perpetuum pauamenta et Si quid reficiendum ex nunc In antea Incontinentj suis missionibus reficere et ad hec possit compellj per captionem bonorum suorum summarie et de plano, Saluis tamen pauamentis que destruerentur per adducionem aquarum ville Que pauamenta debent reficj missionibus ville. (171)

CXLIV.

Item quod quicumque Intrauerit ortum vel vineam pratum vel campum alicuius Irrequisitus et Ibidem damnum Intulerit teneatur emendare damnum passo et soluere Domino tres solidos pro banno et damnum passus credatur Iuramento suo quod Inuenerit damnificantem Illum de quo esset questio Etiam super extimatione damnj sibi Illatj admoderatione Iudicialj semper salua. Et si damnum passus noluerit Iurare per vnum solum testem vel per plures possit probare.

/471/

Quibusquidem sic ordinatis et factis omnibusque suprascriptis clero nobilibus ciuibus et habitatoribus Lausanne per cridam vt moris est In curia nostra secularj Lausanne presentibus quampluribus cum canonicis nostris nostrj capituli nostre Lausannensis Ecclesie gratiose animo deliberato non per errorem seu Improvide sed ex nostra scientia decreuimus In hijs scriptis decernimus et mandamus dictas consuetudines In omnibus et singulis suis tenoribus vbique obseruarj et eis earumque qualibet vti In Iudicijs et extra totiens quotiens ad hoc obtulerit se facultas et locus affuerit, Ipsasque laudamus ratifficamus approbamus emologamus et confirmamus provt melius possumus et debemus, Et promittimus bona fide nostra pro nobis et nostris successoribus non contra facere vel venire In futurum.

In quorum omnium testimonium premissorum presens publicum Instrumentum per dictum Girardum notarium publicum Infrascriptum scribi et publicarj mandamus Signoque suo vnacum signo et subscriptione predictj Perronetj notarii publicj nostrique sigillj vnacum sigillo nostre Lausannensis curie fecimus appensione munirj.

Actum et datum anno die mense et loco quibus supra Inditione sexta Pontificatus Sanctissimj In Christo patris Et Dominj nostrj Dominj Vrbanj Diuina prouidentia pape quintj anno sexto, presentibus venerabilibus et discretis viris Dominis Guydone de Pringino preposito, Iohanne Brunetj thesaurario, Philippo Rouorie cantore, Iacobo Ioutens, Vulliermo de Chesaux, Iohanne de fiez, Vulliermo de Bougier, Iohanne de Viriaco canonicis Lausannensibus, Iohanne de valle transuersa priore sanctj Marij Lausanne, Domino Iohanne de disy milite, Petro Maiore Lustriacj, Iohanne Mestraux, Mermeto Lyoneto, Ansermodo de sancto Martino, Iohanne Vallacret de Lustriaco, Perroneto Mistralis, Perroneto Muriset de Cullie, Henrico de Portu, Iohannodo Soillat, Perrodo Testuz et Vuarnerio eius filio de Pullye, Iaquemeto de Sinarclens, Francisco de Bottens, Perreto Guilliermj |f°87|, Iohanne de Escublens, Perrodo de Leyssus, Iohanne Mistralis de Rippa, /472/ Warino Mistralis de eodem, cum pluribus alijs ad haec vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Girardus de Bolliens Petragoriensis diocesis authoritate sacrj Imperialis palatij publicus notarius Iuratusque dicte curie Lausannensis omnibus et singulis supradictis Dum sic agerentur vnacum testibus supradictis et Infrascripto notario presens fui Et cum Ipso notario predicta recepi et In hanc formam publicam redegi ad eterne rej memoriam et sub sigillis superius designatis Signoque meo solito cum signo et subscriptione notarii Infrascripti signavi vocatus specialiter et rogatus In testimonium veritatis omnium premissorum, Datum anno die mense loco Inditione pontificatu et testibus quibus supra.

Et ego Perronetus de Lugrin Gebenensis diocesis clericus Imperialj authoritate notarius publicus et curie Lausannensis Iuratus omnibus et singulis suprascriptis Dum sic agerentur vnacum testibus et notario subscripto presens fuj et cum Ipso notario predicto recepj Et presens publicum Instrumentum per notarium subscriptum scribj fecj ad eterne rej memoriam Sub sigillis superius designatis Meque post Ipsius Iuratj subscriptionem subscripsi signoque meo consueto vnacum signo et subscriptione notarij subscriptj vocatus specialiter et rogatus In testimonium veritatis omnium premissorum, Datum anno die mense loco Inditione Pontificatu et testibus quibus supra.

Quibus litteris sumptis exemplatis et transcriptis ab originalj predicto et facta per nos cum dicto Iurato nostro de eisdem ab originalj precedente collatione diligenti et reperto quod dicta sumpta exempla seu transcripta de verbo ad verbum se concordat cum dicto originalj nihil addito vel remoto quod factj substantiam Immuttet eisdem sumptis exemplatis seu transcriptis Sigillum dicte curie Lausannensis duximus apponendum, Ipsisque sumptis exemplatis seu transcriptis pro tribunalj sedentes seruata Iuris solemnitate que In talibus fierj consueuit authoritatem nostram Interponimus pariter et decretum volentes statuentes et decernentes authoritate ordinaria quod dicta sumpta transcripta seu exempla eandem vim et potestatem habeant de cetero et eandem fidem faciant in Iudicio et extra quam haberet et faceret /473/ originale predictum et eandem obtineant roboris firmitatem. Datum decima sexta die mensis Iulij Anno Domini millesimo tercentesimo nonagesimo quarto.

Pro copia et collatione facta a sumptis transcriptis seu exemplis predictis, signatum per vldricum officialem Pro authoritate et decreto, pro collatione M. Warens, et pro exbibitione et productione In Iudicio, Io, de estagnierez ¹ , et recepit ia. clauel ² .