Cliquez sur l'image pour l'agrandir (NB: s'ouvre dans une nouvelle fenêtre)
Charte de 1011: Rodolphe roi de Bourgogne fait donation du comté de Vaud à Henri évêque de Lausanne

I.

RODOLPHE ROI DE BOURGOGNE FAIT DONATION DU COMTÉ DE VAUD A HENRI ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Anno 1011.

(Archives cantonales, Lausanne. N^o 4, parchemin. — Sinner, Voyage dans la Suisse occidentale, T. II, page 161.)

IN NOMINE SANCTAE ET INDIVIDUAE TRINITATIS . RVODOLFUS DIUINA FAUENTE CLEMENTIA SERENUS REX.

Iustis fidelium nostrorum petitionibus acquiescere consiliisque eorum statui regni nominis dignitati honoris /2/ amplitudini augmentis proficientibus pie uoluntatis assensum | more antiquorum nos precedentium regum prebere utile iustum ducimus et honestvm Unde notum sit omnibus eui presentis et futuri temporis fidelibus qualiter | ob anime nostre remedium locique lausannensis honorificentiam ubi pater noster nosque post eum regalem electionem et benedictionem adepti sumus insuper et petitiones irmingardis regine | coniugis nostre dilecte nec non et postulationes burchardi archiepiscopi fratris nostri et episcopi hugonis anselmique episcopi et ob seruitia heinrici episcopi lausonnensis eclesiæ donamus deo. et | sanctæ marie ad episcopatum lausonnensem et episcopo heinrico qui huic æclesie pre esse uidetur comitatum vvaldensem sicut ab antiquis terminationibus est de terminatus | cum omnibus pertinenciis instophariis in exactionibus in omnibus usibus et utilitatibus legaliter et firmiter ad tenendum lausonneque perpetualiter permanendum absque omni inquietatione et | contradictione alicuius persone Ut hec a nobis facta credantur et (po)steris nostris non infrangantur manu nostra firmando roborauimus et sigillo nostro iussimus insigniri.

SIGNUM DOMNI RVODOLFI (monogr.) REGIS PII.

PALDOLFUS CANCELLARIUS RECOGNOVI.

Data . VIII . kal. septembris anno incarnationis dominice . M . XI. Indict. V. Regnante domno Rvodolfo rege anno XVIIII...^o.

actum uiuesci.

(Sigillum deest.)

Divers motifs avaient conduit Ruchat à douter de l’authenticité de la présente charte. Il s’exprimait ainsi dans une note:

« Mihi vehementer suspecta est falsitatis ista Carta quam in antiquissimo /3/ tamen instrumento vidi, legique. Unquam Comitatum Waldensem possederunt Episcopi Lausannenses. Indictio hic falso notatur. Denique illius donationis nulla reperitur facte mentio in bullis confirmatoriis tum Imperatorum tum Paparum quæ duobus sequentibus saeculis prodierunt confirmata. Demum legitur et verbo tenus excripta in Bulla Caroli IV. 1365. » (msc. Gillieron I, 7.)

Ces doutes ne sont point fondés, et l’examen du parchemin original, dont nous avons publié le fac-simile, ne peut laisser aucune incertitude sur son authenticité.

Mais il est de fait que la donation du roi Rodolphe ne reçut pas son entier accomplissement, et qu’elle resta sans effet relativement aux terres qui ne faisaient pas partie des domaines de l’Eglise de Lausanne. Ce ne fut, d’ailleurs, que dans le courant du XV^e siècle que les Evêques de Lausanne prirent le titre de comte: Episcopus et Comes.

II

L’EMPEREUR HENRI IV FAIT DONATION DE DIVERSES TERRES A BURCARD ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Anno 1079.

(Copie notariée. Arch. cant. Laus. N^o 3. — Gerbert de Rod. Suevico. pr. p. 156.)

In nomine sancte et Indiuidue trinitatis.

Henricus diuina fauente clementia rex. fide et veritate hominis . gratia dei. fauor populi. munificentia Regum. et largitas ¹ omnium comparatur caritas . In quibus dum nobis Burcardus sancte Lausannensis ecclesie episcopus pre ceteris placuit adiunctius . seruiuit diligentius . adhesit /4/ familiarius . eius tam acceptare quam fidele seruitium Respeximus . et si quas ecclesie sue res vt fit plerumque Largius Insumpserat et attriuerat ob Remedium sue nostreque culpe suppleuimus . Omnium ergo tam futurorum quam presentium cognoscat Industria . qualiter nos ea que dedimus Ratione sancte dei genitricis Marie predicte ecclesie auxiliatrici potentissime . predia et curtes has. Muratum . Lustriacum . Carbarissam . Corise . Cubizaca . Leuco . Natres. ² et quicquid dux Adolphus ³ ob multas In nos Regnumque nephandas presumptiones. omni diuina et humana lege. tam vite quam rerum proscriptus et dampnatus . quicquid vero Ipse . suique . Infra fluuium Samina ⁴ et montem Iouis . et pontem geneuensem et Infra montana Iure et arpium (alpium) habuerunt . cum omnibus appendentiis . hoc est vtriusque sexus mancipiis . areis . edificiis . pratis . pascuis. terris cultis et Incultis. siluis. venationibus . aquis aquarumque decursionibus. molis. molendinis . piscationibus . viis in viis exitibus et reditibus . et cum omni vtilitate que vllomodo Inde prouenire poterit. In proprio tradimus. tradendo firmauimus. Cuius traditionis testem hanc cartam scribi et propria manu corroboratam . vt supra videtur . sigillo nostro duximus Insigniri.

Signum domini Henrici quarti Regis Inuictissimi .

Gerhardus cancellarius et episcopus recognoui.

Data anno domini . M^olxx^{o 5}. Indictione secunda . Anno vite ordinis domini Henrici quarti Regis inuictissimi vicesimo quinto . Regni vicesimo quarto ⁶. Spire acta feliciter amen.

/5/ Pro vera copia ab originali extracta et concordante. signatum . Richardi . not.

III.

CHARTE DE L’EMPEREUR HENRI EN FAVEUR DE L’ÉGLISE DE LUTRY.

Anno 1087.

(Manuscrits Gilliéron. T. I, p. 99. Tiré des manuscrits Ruchat.)

In nomine sanctae et individuae trinitatis.

Henricus divina favente clementia Romanorum Imperator Augustus. Omni professioni sanctae legem suam servare vel corruptam redintegrare nos debemus, qui legem dare et servare a deo potestatem in terra accepimus; unde clamorem Lustriacensis Ecclesiae compescere curavimus, reddentes ei quam injuste amiserat legem libertatis quam dedit ei primus fundator eius nomine /6/ Anselmus. Notum sit ergo omnibus, Christi nostrisque fidelibus, tam futuris quam presentibus, qualiter ob interventum filii nostri regis Chuonradi, Burchardi Lausannensis Episcopi ¹ et Cancellarii Italiae, caeterorumque fidelium nostrorum, praefatam Ecclesiam Lustriacensem ab Anselmo praefato fundatam et Sabiniensi Monasterio in proprium traditam, sed in quorumdam ... inde alienatam, eidem Monasterio Sabiniacensi, in honorem S^ti Martini constructo, in integrum restituimus, cum universis appenditiis suis videlicet utriusque sexus mancipiis, areis, aedificiis, pratis, pascuis, terris cultis et incultis, viis et inviis, sylvis, venationibus, aquis aquarumque decursibus, molis, molendinis, piscationibus, exitibus et reditibus, quaesitis et inquirendis, ac cum omni utilitate quae vel scribi vel nominati poterit. Ea lege et ratione, ut si qua persona, magna vel parva, haec instituta nostra Imperialia ullo modo infringere vel minuere temptaverit, centum libras auri purissimi componat, et reddat medietatem monasterio sabiniacensi, medietatem camerae nostrae. Et ut hoc firmum et inconcussum omni aevo permaneat, hanc cartam inde conscribi, et ut infra videtur nostra manu corroboratam sigilli impressione jussimus insigniri.

Signum domini Henrici III Romanorum Imperatoris Augusti.

Erinfredus Cancellarius recognovi.

Placuit etiam conscribi laudamentum quod Burcardus Episcopus Lausannensis fecit m^rio Sancti Mart. de quadam femina nomine Gisella, cum filiis suis ac filiabus in perpetuo possidendo.

Data IIII septembris Anno dominicae Incarnationis /7/ MXXXXIII ². Indict. X. Anno autem domini Henrici III Romanorum Imperatoris Aug. regni XXXIII. Imperii IV. Actum viviz in nomine domini Jhesu. Amen.

IV.

RECONNAISSANCES GÉNÉRALES DES DROITS DES ÉVÊQUES DE LAUSANNE ET DES COUTUMES DE LA DITE VILLE.

De l’an 1144 à l’an 1231.

(Chartulaire de Lausanne, folio 97.)

Recognitiones.

Quoniam ius exigit . et consuetudo dictat . ut in sua iuriditione domino sua iura | recognoscantur . et consuetudines . talis facta est recognitio a clericis . baronibus. | militibus . et burgensibus Episcopo Lausannensi. quod tota uilla Lausannensis . tam ciuitas | quam burgum . est dos et alodium beate Marie et ecclesie Lausannensis.

Canonici | liberam habent electionem Episcopi . et debent regi processiones et orationes tantum. |

A rege tenet regalia dominus Episcopus Lausannensis. Regalia uero sunt. strate . Pedagia . uen-|-de . nigre iure . moneta . mercata . mensure . feneratores manifesti . banni ue-|-teres . uel . de communi consilio constituti. cursus aquarum . fures . raptores.

/8/ Propter | hec est Episcopus obnoxius regi in hoc . quod si propter negocia Episcopii siue ciuitatis | uocatus uenit . in sero et in mane debetur ei procuratio . Nichil amplius iuris uel | exactionis habet rex in uilla Lausannensi . Cuius expensas soluere debent burgenses extra | muros ciuitatis manentes . et tres curtes Episcopi . Auentica . Curtiliacum . Bullum . Eandemque | procurationem debent emere duo de familia Episcopi. cum duobus burgensibus . et in aliis debet Episcopus | seruire sicut regi.

Aduocatus uero de manu Episcopi tenet aduocaciam extra muros ciuitatis . et in | predictis curiis Episcopi. auentica . Bullo . Curtiliaco . pro qua liuius (sic) ¹ homo Episcopi debet esse.

Ad ius aduo-|-cati pertinet tercia pars bannorum. in burgo Lausannensi. et in tribus curtibus notatis . In escheitis nul-|-lam habet portionem aduocatus.

Burgenses ad arma ferenda ydonei . debent sequi al fuercri ² | Maiorem uel senescalcum . uel psaltarium. sub pena banni trium solidorum . ita quod eadem die domum reuertantur | nisi de communi consilio necesse sit maiorem moram facere.

Si uero Episcopus in propria persona uel eius nuncius de com-|-muni consilio ierit contra hostes ecclesie . qui non fuerit eum secutus in banno erit L. solidorum.

Si uero dominus | Episcopus pro negocio ecclesie . et de consilio meliorum uille sue ad regem perrexerit . uel si rex eum ad curiam | denunciatam uocauerit . duo burgenses uel tres quos secum uoluerit ducere . debent ei prouidere ex-|-pensas . in eundo et redeundo . quas ipse debet eis reddere. Has autem expensas debet accipere /9/ in | burgo Lausannensi . et in tribus curtibus nominatis.

Burgenses debent iuuare dominum Episcopum in acquisi-|-onibus (sic) ³ et in aliis negociis.

Preterea debent ei burgenses in uictualibus et ferratura credentiam | usque ad XL . diem . ita quod per eius aliquem ministerialem sint securi . Si vero XL^o die debitum non | fuerit solutum . pignus pro debito reddatur . quod usque ad annum et diem debet inuenditum custo-|-diri.

Canonicis et militibus debetur credentia XV . dierum supra pignus suum . in uictualibus et fer-|-ratura.

Propter hec et alia seruicia debet dominus episcopus burgenses et eorum bona tam materiali quam | spirituali gladio defensare.

Pro falsatione mensure . ponderis . ulne . debentur LX. solidi.

Pro uiolatione | ciuitatis debentur LX. libre.

In ciuitate omnes debent esse securi praeter fures. falsarios . et prodi-|-tores.

In burgo pro effusione sanguinis defluentis . uel pro extractione gladii extra domum . uel | cultelli uel lancee uel alterius generis armorum debentur . LX . solidi.

Canonici et familia Capituli et | seruientes canonicorum . familia Episcopi . clerici et milites et seruientes eorum in propriis domibus sunt | exempti a communi lege.

Si quis pascua occupauerit . legem debet sicut recognoscitur in | placito generali. nec debet eum deffendere Episcopus uel aduocatus.

* Has recognitiones fecerunt de consilio canonicorum. /10/ baronum . millium et burgensium . | Arducius Episcopus Gebennensis . et Prepositus Lausannensis . qui in praepositura sedit octoginta an-|-nis . et Giroldus Carbo . et Petrus Bouo . et Willermus de Orsenens. Arducius in prae-|-sentia Amedei Episcopi . Giroldus Carbo in presentia Landrici Episcopi . Willermus de Orse-|-nens in presencia Rogeri Episcopi. Cono praepositus in praesentia Bertoldi Episcopi * Idem Cono | in praesencia Gyrardi electi . Idem Cono praepositus in praesencia Willermi Episcopi.

Fuerunt | etiam et alia multa recognita in presencia cuiuslibet episcopi que non sunt hic scripta.

* Idem cono praepositus in praesencia Bonefacii episcopi.

*** Les passages marqués par des astérisques paraissent avoir été écrits par des mains différentes et plus récentes.

Amédée, le premier évêque nommé dans les présentes reconnaissances, fut élu l’année 1144; Landric, en 1160; Roger, en 1174; Berthold, en 1212; Girard, en 1220; Wullierme ou Guillaume d’Ecu- blens, en 1221, et Boniface, en 1231. — (Ruchat.)

Ces reconnaissances ont été reproduites dans le Plaict-Général de 1368, dont elles forment les 17 premiers articles.

/11/

V.

RECONNAISSANCES ET STATUTS RELATIFS A L’ÉVÊQUE ET AU CHAPITRE DE LAUSANNE.

Circa 1144.

(Manuscrits Gilliéron, T. I, p. 217. Tiré de Ruchat.)

Leges et privilegia Ecclesiae et Cleri Lausannensis.

1. Quocienscunque Dominus Episcopus celebrat divina in majori altari, Capellanus, Diaconi, subdiaconi et matriclarii sibi astantes et servientes, debent ea die secum manducare.

2. Secunda feria Paschae debet Episcopus procurare Canonicos et omnes clericos chorum frequentantes et familiam Canonicorum.

3. Oblationes quae fiunt Episcopo in Consecrationibus quas facit in sua diocesi, et etiam ubicunque divina Celebrat, sunt Canonicorum secum equitantium, praeter ceram et candelas quae sua sunt et annonam quae est matriclariorum panis et excipitur ova caseus canapus quae excepta sunt custodum.

4. Oblationes quae fiunt Episcopo post consecrationem suam, scilicet quando noviter assumitur in Episcopum in priori Missa quam celebrat, sunt Canonicorum.

5. Servientes Canonicorum, legem persolvere non tenentur nisi dominis, quamvis grande scelus perpetraverint et enorme.

6. Item familia Capituli quae prebendam recipit, /12/ legem pro aliquo excessu cuiquam nisi tantum Capitulo dare debet.

7. Item tertia pars legis hominum nostrorum qui capiuntur in hac villa pro furto est Praepositi et Capituli duae partes ... etc.

8. Duella debent fieri in praesentia Praepositi. Latrones debent judicari in Capitulo; damnatio spectat ad capitulum. Media pars legum duellorum est Praepositi.

9. In majori Ecclesia debent esse numero tantum XXX Canonici; scilicet X sacerdotes, X diaconi et X subdiaconi. Defuncto Canonico debet unusquisque Canonicus sacerdos III missas celebrare. Ille vero qui non est sacerdos debet legere Psalterium. Et debet quotidie pro eo missa conventualis in altari sancti Johannis celebrari usque ad trigesimum diem. Et si fuerit in claustro sepultus, debet super tumulum ejus ire quotidie usque ad trigesimum diem, processio.

10. In domo Canonici vel militis, non debet aliquis vadiari, nisi solus dominus domus.

11. Sciendum est quod cum Episcopus vadit ad Curiam imperatoris pro communi negotio, duo burgenses vel quatuor debent trahere expensas, quas debent persolvere burgenses istius villae, burgenses de Aventia et de Curia de Curtilli et Bullo.

12. Quando Episcopus emit terram vel gageriam et quando eget, tunc burgenses debent ei eiva ¹ de jure et non cives.

Has recognitiones fecerunt Ardutius Episcopus Gebennensis et Praepositus Lausannensis qui in praepositura sedit octoginta annis, et G. Carbo, et P. Bovo. W. de /13/ Orsenens. Ardutius in praesentia Amedei Episcopi. G. Carbo in praesentia Landerici Episcopi.

Si quis Canonicus contemnit reddere censum quem debet ad terminum statutum, vel injuriatur Capitulo, non debent ei alii Canonici communicare in Choro, facta prius admonitione. Hoc idem faciendum est de Episcopo, qui si non satisfecerint, ab octo diebus in antea potest ei subtrahi praebenda et debet de jure, usque ad satisfactionem.

VI.

DIPLOME DE L’EMPEREUR CONRAD II, EN FAVEUR D’AMÉDÉE, ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Anno 1145.

(Copie notariée. Arch. cant. Laus. N^o 3. — Gerbert de Rod. Suev. p. 157.)

In Nomine sancte et Individue trinitatis . Conrardus diuina fauente clementia . Romanorum Rex secundus. Iusticie diffinitio est . constantem et perpetuam habere voluntatem tribuendi vnicuique quod sibi Iure competit. Quam virtutem cum omne hominum genus partim et Natura. partim Institutis Regalibus edoctum colere . semper et exercere . habeat . precipue tamen Regie dignitati concernit . talem animi habitum Immutabiliter Induere. Eis autem personis . nostra dignatio In omni pietatis et /14/ Ut equitatis defensione perpensiorem debet adhibere beniuolentiam que diuinis sincerius mancipate sunt obsequiis et nobis In administratione Regni sollicite agentibus et orationis munde beneficio et veracis consilii subsidio et Indefessi Laboris studio assistunt. Quapropter omnium tam futurorum quam presentium nouerit Industria. qualiter nos ob Regni nostri firmam stabilitatem et anime nostre nostrorumque parentum perpetuam salutem Necnon Interuentum et petitionem Amedei venerabilis Lausannensis episcopi. Eandem Lausannensem ecclesiam sub nostre defensionis patrocinio suscepimus et omnes possessiones eidem ecclesie pertinentes et nominatim Muratum . Lustriacum . Carbarissam . Corise . Cubizaca . Leuco . Natres ¹ . et quicquid dux Rodulfus ob multas In Regnum tempore predecessoris nostri Henrici Imperatoris nephandas presumptiones omni diuina et humana lege . tam vite quam Rerum proscriptus et dampnatus . et quicquid Ipse . suique Infra fluminem Samina ² et montem Iouis et pontem geneuensem et Infra montana Iurium et arpium habuerunt cum omnibus appendentiis sicut In privilegio prefati henrici continetur. Predicto venerabili episcopo et ecclesie Lausannensi Regia auctoritate confirmamus. Preterea Omnes donationes a Lamberto qui eidem ecclesie vt Cumque preesse videbatur de Rebus ecclesie factas viribus carere decernimus edicto Regali precipientes . Ne aliqua persona magna siue parua de Rebus Lausannensis ecclesie occasione donationis Lamberti quicquid Retinere audeat. Sed prefatus episcopus suique successores omnes Res Illas sine alicuius contradictionis molestia . deinceps libere ac pacifice obtineant. Et vt hec nostra confirmatio /15/ Rata et stabilis permaneat. hanc Inde quartam scribi et sigilli nostri impressione Insigniri Jussimus et testes qui presentes aderant subtus notari fecimus . quorum nomina hec sunt. henricus moguntinus archiepiscopus. Albero treuirensis . Arnodus coloniensis . burcardus argentinus . bucro worm . ³ Sifridus spirensis . Wibaldus stabulis abbas . Henricus hersueld abbas . folnandus Laurizanensis abbas. Ruothardus Ewerbat. abbas. Emico-chonaugensis abbas . fridericus dux sueuorum et filius eius fridericus . dethelricus comes de luxembor. emicho comes de lyninge . voppo comes de henniberg.

Signum domini Conradi Romanorum Regis secundi.

Ego Alnoldus cancellarius vice henrici moguntini archiepiscopi et archicancellarii Recognovi. Anno dominice Incarnationis Millesimo centesimo quadragesimo quinto. Indictione octaua ⁴. Regnante conrado Romanorum Rege secundo. Anno vero Regni eius octauo. Data est wormatie In Christo feliciter amen.

Pro copia vera et concordante per me . signatum. Richardi. not.

Note. Les noms de lieux plus ou moins défigurés, qui sont cités dans la présente Charte et dans la Charte N^o II, ont donné lieu à diverses conjectures. Il faut consulter, à cet égard, la bulle du pape Alexandre III, qui désigne les mêmes lieux sous d’autres noms. (Voyez plus bas, Charte N^o XII, page 24.)

/16/

VII.

FORMULA JURISJURANDI QUOD BERTOLDUS IV. DUX ZARINGIÆ PRAESTITIT UT ADVOCATUS LAUSANNENSIS ECCLESIÆ ¹.

Anno 1157.

(Ex Chartulario Lausannensi, fol. 98. — Schœpflin, Hist. Zaringo-Badensis, T. V, p. 105.)

Haec sunt Capitula, que Dux Bertulfus juravit Episcopo Amadeo et successoribus ejus.

Quod liberam permitteret fieri electionem in Lausannensi Ecclesia. Quod nihil eorum, quæ a manu Episcopi tenebantur sibi acquireret. Quod ea quæ Ecclesia Lausannensis perdiderat et quæ a longo tempore erant alienata bona fide pro viribus juvaret recuperare. Quod ad villas Ecclesiæ non irent sui pro pabulo et cæteris necessariis, nec ibi hospitaretur, quod nec in Palatio Episcopi nec in Domibus Clericorum vel militum hospitaretur, nec inde per violentiam quicquam auferret.

/17/

VIII.

BERTOLDI IV. DUCIS ZARINGIÆ PRIVILEGIUM MONASTERIO ALTÆ RIPÆ CONCESSUM.

Anno 1157.

(Ex Chartulario Abbatiæ Altæ ripæ. — Schœpflin. Hist. Zar. T. V, p. 106.)

In nomine Domini nostri Jesu Christi. Notum sit omnibus tam futuris quam presentibus, quod ego Bertolfus Dux et Rector Burgundiæ, pro salute anime mee Venerabili Girardo Abbati Alteripe fratribusque ibidem Deo servientibus eorumque successoribus donavi eis omne genus tributorum per totam terram meam et dominium meum, decrevi igitur et presentis pagine scripto firmavi, ne quis in tota potestate mea ab eis, nec ab aliis ejusdem ordinis fratribus Pedagium occasione transeundi vel Thelonium, quod causa venundandarum rerum jure fori solet accipi exigat. Omnia enim hujusmodi jura eis remisi. Actum est hoc anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quinquagesimo septimo. Amadeus Episcopus Lausanensis testis, Uldricus de Font Canonicus Lausanensis testis, Otto Decanus de Crissei testis, et Emmo de Garestein advocatus Lausanensis testis, Friderico Rege regnante feliciter.

Chartæ huic appendet sigillum, quod exhibet Leonem a dextra ad sinistram salientem cum epigraphe: Berchtoldus Dux Zaringie et Burgundie Rector.

/18/

IX.

CHARTE DE L’EMPEREUR FRÉDÉRIC EN FAVEUR DU PRIEURÉ DE LUTRY.

Anno 1162.

(Manuscrits Gilliéron. T. I, p. 166. — Tiré de Ruchat.)

In nomine sanctae et individuae trinitatis.

Fridericus, divina favente clementia, Romanorum Imperator Augustus; Inclinari precibus fidelium nostra semper consuevit benignitas, et de se benemerentium votis benignum assensum praebere nunquam recusavit, illorum praecipue quorum devotionem et sinceram fidelitatem circa honorem et servitium Imperii, ipsorum exhibitis operum frequentius comprobavit. Ea propter cognoscant universi fideles Imperii, presentes et futuri, quod nos primitus divino respectu, secundario pro interventu karissimi principis nostri Heraclii Lugdunensis Primatis et venerabilis Archiepiscopi, aliorumque fidelium nostrorum pia petitione, Ecclesiam Lustriacensem cum Priore et Fratribus bona quoque et possessiones cum suis appenditiis intus et finis, sub nostram Imperialem tuitionem suscipimus. Preterea, quoniam praedicta Ecclesia Lustriacensis, cum suis appenditiis, quae in Lausannae Episcopatu sita est, et cum hiis Prioratibus, videlicet Talveriensi Prioratu cum suis appenditiis, et Ecclesia sancti Gregorii, et Ecclesia Lovaniacensi, et Ecclesia Burdegalensi, et appenditiis earum, ad Sabiniacense /19/ Monasterium, tanquam filiae spectant. haec omnia in nostram protectionem recipimus, et predecessorum nostrorum vestigiis inhaerentes, praedicta bona et possessiones juste acquisitas, vel in futurum legitime acquirendas ubique locorum in Imperio nostro Sabiniacensi monasterio concedimus, et Imperiali auctoritate confirmamus, adjicientes omnem utilitatem eidem Monasterio, videlicet in mancipiis utriusque sexus, in areis ... etc. et cum omni utilitate quae praefato Sabiniacensi Monasterio et praedictis Ecclesiis sibi subditis, exinde poterit provenire. Caeterum nostro Imperiali edicto statuentes praecipimus, ne aliqua persona in Imperio nostro, magna vel parva, secularis vel ecclesiastica, supra memoratum Sabiniacense Monasterium, vel Ecclesias ei subjectas, inquietare, molestare, vel in aliquo gravare praesumat. Si quis vero contra hoc nostrum praeceptum temerario ausu venire praesumpserit, centum libras auri pro pœna componet; et solvet medietatem fisco nostro, et medietatem Sabiniacensi Monasterio. Ne autem de praedictis Prioratibus aliqua imposterum dubitatio oriatur, constat in Episcopatu Gebennensi hos tres Prioratus contineri, videlicet Talveriensem, et S^ti Georgii ¹ et Lovaniacensem cum eorum appenditiis; Burdegalensis vero prioratus in Episcopatu Diensi continetur. Omnes itaque praedictas Ecclesias, earumque possessiones Monasterio Sabiniacensi libere confirmamus et sigillo nostro communimus, salva per omnia Imperiali justitia.

Signum domni Friderici Imperatoris invictissimi.

Ego Ulricus Cancellarius, vice Reinaldi Colon. Electi, Archicancellarii recognovi.

Acta haec sunt Anno dominicae incarnationis MCLXII. /20/ Indictione X. Regnante domno Frederico Romanorum Imperatore victoriosissimo, Anno regni ejus X. Imperii vero VIII. feliciter Amen.

Datum apud Pontem Laone super Saonam fluvium, VII Idus septembris, hujus concessionis et confirmationis testes sunt, Heraclius primas Lugdunen. Archiepiscopus. Henricus Dux Baw. et Sax. Bertoldus Comes de Andessa (Andechs). Henricus protonotarius. Drogo Lugdunensis Archidiaconus. Dalmacius Morellus Dapifer Lugdun. et alii quam plures.

X.

BULLE DU PAPE ALEXANDRE III EN FAVEUR DES CHANOINES DE L’ÉGLISE DE LAUSANNE.

Anno 1173.

(Manuscrits Gilliéron. T. I, p. 83. — Tiré de Ruchat.)

Alexander Episcopus, servus servorum dei;

Dilectis filiis Canonicis Lausannensis Ecclesiae, eorumque successoribus canonice substituendis in perpetuum. Quotiens illud a nobis petitur quod Religioni et honestati convenire dignoscitur animo nos decet libenter concedere et petentium desideriis congruum suffragium impertiri. Eo ¹ propter dilecti in domino filii, vestris postulationibus clementer annuimus et praefatam Lausannensem Ecclesiam, in qua divino estis obsequio mancipati, /21/ sub Beati Petri et nostra protectione suscipimus et praesentis scripti privilegio communimus. Statuentes ut quascunque possessiones, quaecunque bona in praesentiarum juste et canonice possidetis aut in futurum, concessione Pontificum, largitione Regum vel Principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis praestante domino poteritis adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant; in quibus haec propriis duximus exponenda vocabulis: Ecclesiam S^ti Marii et Altare S^tae Crucis cum omnibus oblationibus totius anni; Ecclesiam S^ti Pauli; Eccl. S^ti Petri; Eccl. S^ti Laurentii; Eccles. de Crans; Eccl. S^ti Prothasii; Eccl. de Tolochino; Eccl. de Jvolen cum omnibus appenditiis suis; Eccl. de Cavornaco cum appenditiis suis; E. de Crisi; E. de Grangia; E. de Rota; E. de Albaio; E. de Bullo; E. de Viviaco; E. de Orba cum app. suis; E. de Morsiaco; E. de Danusiaco cum app. suis; Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat vos vel praefatam Ecclesiam temere perturbare aut possessiones vestras auferre vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare; sed omnia integra conserventur eorum pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura; salva sedis Apostolicae autoritate et Episcopi vestri canonica reverentia. Si qua igitur in futurum Ecclesiastica secularisve persona hanc nostrae constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, nisi reatum suum digna satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et ei sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini Redemptoris /22/ Ihesu Christi aliena fuit atque in extremo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco suo jure servantibus sit pax D. I. Christi quatenus et hic fructum bonae actionis percipiant et apud districtum Iudicem praemia æterna pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.

(monogr.)                (sigillum.)

Ego Alexander Cathol, Eccl. Episc.
Ego Johann. Presb. Card. titulo S^tae Anastasiae.
Ego Guill. Presb. Card. tit. S^ti Petri ad vinc.
Ego Boso Presb. Card. S^tae Prudentianae titulo pastoris.
Ego Petrus Presb. Card. tit. S^ti Laurentii in Dameso.
Ego Hubaldus Ostiensis Episcopus.
Ego Gualterius Alban. Episcopus.
Ego Oddo diac. Card. S^ti Nicolai in carcere tulliano. etc. etc.

Datum Anagniae per manum Gratiani S. Rom. Eccl. subdiaconi et notarii. II. Kal. April. Ind. VI. Inc. Dom. anno MCLXXIII. Pontificatus vero domini Alexandri pp. III. anno XIV.

/23/

XI.

SENTENTIA HENRICI EPISCOPI ARGENT. DE REGALIBUS EPISCOPO LAUSAN. PER DUCEM BERCHTOLDUM NOMINE CÆSARIS NON CONFERENDIS.

Anno 1174.

(Ex autographo. — Schœpflin. Hist. Zar. T. V, p. 117.)

Heinricus Dei gratia Argentinensis Minister humilis. Residentibus nobis in presentia Domini nostri Imperatoris cum aliis Episcopis et Confratribus nostris, considentibus etiam multis Baronibus — Dominus Rogerius Lausanensis Episcopus de ipso Imperatore querimoniam deposuit, dicens, quod ipse Dominus Imperator tempore Haimedei Episcopi Antecessoris sui, dignitatem ipsius Lausanensis Ecclesiæ in tantum diminuerat, quod cum Lausanenses Electi a sola manu Imperali regalia accipere semper consuevissent et deberent, ipse Dominus Imperator Jus suum in regalibus concedendis Duci Bertholdo contulisset, nec super hoc tunc temporis Lausanensem Episcopum citasset, nec præsentem nec confessum seu convictum denuntiasset. Plurimas etiam molestias et injurias contra Ducem Berchtoldum, quamvis absens foret proponebat.

Ad hoc Dominus Imperator respondit, se quidem predicto Duci Berchtoldo illud Jus contulisse, et cum Dux Berchtoldus jus istud per eum possideret, eo absente se respondere debere negabat: cumque super his Dominus Imperator a nobis sententiam quesivisset, juxta Conscientiam /24/ nostram judicavimus, quod Dominus Imperator in hijs, que Lausanensis Episcopus adversus eum proponebat, etiam Duce absente, Episcopo Justitiam exhibere deberet, in hijs vero que contra Ducem proponebat, Duce rationabiliter citato, ejus presentiam expectaret. Huic sententiæ Dominus Archiepiscopus Bisuntinus et Spirensis et Gebennensis Episcopi consenserunt. Cum autem a Basileensi Episcopo quereretur de consensu sententiæ judicavit, quod Dominus Imperator nec debuit nec potuit Duci Berchtoldo conferre jus regalium et auferre Ecclesiæ, verum tamen, quia in qualicunque possessione dicebatur esse per Dominum Imperatorem, dixit quod non debebat hoc retractari nisi Duce presente vel absente ob Contumaciam. Huic sententie multitudo Laicorum consensit.

XII.

BULLA ALEXANDRI III, PAPÆ, QUA LAUSANENSIS ECCLESIÆ JURA ET JURAMENTUM A BERCHTOLDO DUCE EI PRÆSTITUM CONFIRMANTUR.

Anno 1178 sive 1179.

(Schœpflin. Hist. Zaring. T. V, p. 120.)

Alexander Episcopus. Venerabili fratri Rogerio Lausanensis ecclesie Episcopo, et Apostolice sedis Legato, ejusque successoribus canonice substituendis in perpetuum. Cogit nos summi Pontificatus auctoritas fratribus et Coepiscopis nostris tam vicinis quam longe positis paterna provisione consulere, et Ecclesias eorum gubernationi /25/ commissas in suis Juribus confovere. Sed tibi et Ecclesiæ tuæ tanto solicitius adesse compellimur, quanto devotionem et probitatem tuam ex longa conversatione et familiaritate manifestius sumus experti. Eapropter venerabilis in Christo frater Episcope, tuis justis postulationibus gratum impertimus assensum et Ecclesiam Lausan. cui Deo authore preesse dignosceris sub B. Petri et nostra protectione suscipimus — statuentes ut quascunque possessiones quæcunque Bona — in quibus hæc proprijs duximus exprimenda vocabulis, ea videlicet, que tempore Burchardi quondam Lausanensis Episcopi ab Heinrico Imperatore jam dictæ Ecclesiæ pia sunt devotione collata, et quæ tempore Amedei Predecessoris tui a Conrado Illustri Romanorum rege sunt sui scripti robore confirmata . scilicet muratum et Cubizaca, Potestatem de Corsiaco, de Polliaco, Vallem de Lustriaco. Quicquid Dux Rudolfus et sui habuerunt cum omnibus appendentiis suis sicut in scripto prefati Heinrici continetur. Et cum quique pastores positi sunt in ædificationem non in destructionem apostolica authoritate decernimus ut nec tibi nec tuis successionibus liceat bona Lausanensis Ecclesiæ distrahere vel alienare, sed potius que indebite distracta ad jus ejusdem Ecclesiæ tuo studio revocentur . apostolica quoque authoritate nihilominus interdicimus, ne tibi aut ipsis de cætero licentia pateat Lausanensem Majoriam ¹ alicui in feudum dare. Preterea felicis recordationis Patris et Predecessoris nostri Eugenii Papæ vestigiis inhærentes omnes donationes a Lamberto, qui a Viriberto Hæresiarcha ordinatus, Lausanensi Ecclesiæ utcunque præfuit de rebus ipsius Ecclesiæ factas, evacuamus et irritas esse censemus. Ad hæc quia /26/ nobilis Vir Berchtoldus prædicta Amadeo Predecessori tuo et successoribus ejus hujusmodi dicitur prestitisse juramentum ², quod in Ecclesia Lausanensi liberam permitteret Electionem fieri, quod nihil eorum, quæ ab Episcopo tenebantur, sibi acquireret. Quod servitium, quod pro Chebrij et Lustriaco in mutatione Episcopi debebatur, ipse vel heres suus de cætero non exigeret, sed ea de manu sua Episcopus sine omni datione reciperet sicut et alia regalia, et quod ea quæ Ecclesia ipsa perdiderat, et quæ a longo tempore alienata fuerunt bona fide pro viribus recuperare juvaret; Quod ad villas Ecclesiæ suos non permitteret ire pro Pabulo vel aliis necessariis, nec in Villis ipsis hospitaretur et quod in Palatio Episcopi aut in Domibus Clericorum aut militum, eis invitis hospitium non haberet, nec ab eodem Palatio vel Domibus quicquam violenter auferret. Juramentum ipsum ratum habemus et firmum sub interminatione Anathematis inhibentes, ne prefatus Dux vel hæres ejus contra ea, quæ diximus, juramento firmata, venire præsumat. Insuper tibi concedimus usum Pallij ex amore ad Sacra Missarum solempnia celebranda, ut eo utaris festivitatibus istis duntaxat: Videlicet in natali Domini, in festo B. Stephani, in Epiphania, in quatuor festivitatibus B. Mariæ, in Cœna Domini, in Sabbatho Sancto et Pascha, in Ascensione Domini, in Sabbatho Pentecostes, et in ipso festo Pentecostes in festo B. Johannis Baptistæ, in festo Beatorum Petri et Pauli, in festo omnium Sanctorum, in consecrationibus Ecclesiarum et ordinationibus Clericorum, in præcipuis festivitatibus Ecclesiæ Tuæ, in Anniversario Consecrationis Tuæ. Jura quoque et rationabiles /27/ consuetudines Ecclesiæ et Civitatis tuæ auctoritate apostolica confirmamus. Decernimus ergo, ut nulli omnino etc. etc. etc.

Ego Alexander Catholicæ Ecclesiæ Episcopus etc. etc. Datum Anagnij XVI. Kalend. Novembris ³ Indict. XII. Incarnationis Dominicæ Anno MCLXXVIII ⁴. Pontificatus vero Domini Alexandri Papæ III ⁵. Anno XXI.

XIII.

BULLE DU PAPE LUCIUS III EN FAVEUR DU CHAPITRE DE LAUSANNE.

Anno 1182.

(Manuscrits Gilliéron. T. I, p. 77. — Tiré de Ruchat.)

Lucius Episcopus servus servorum Dei; Dilectis filiis Arducio Praeposito et Canonicis Lausannensis Ecclesiæ, eorumque successoribus canonice substituendis in perpetuum effectum justa postulantibus indulgere et vigor equitatis et ordo coegit rationis praesertim quando petentium voluntatem et pietas adjuvat et veritas non relinquit; ea propter dilecti in domino filii vestris justis postulationibus clementer annuimus, et Ecclesiam B. Mariae in quo divino mancipati et ¹ obsequio sub Beati /28/ Petri et nostro ² protectione suscipimus, et praesentis scripti privilegio communimus: statuentes ut quascunque possessiones ... in quibus ... exprimendo vocabulis, Beneficium quod in majori altari et in altari Sanctae Crucis habetis; Ecclesiam Sancti Prothasii; Ecclesiam de Domno Martin; Ecclesiam de Essertines; Eccl. de Rota; Eccl. de Alba Aqua cum omni jure et pertinentiis suis et antiqua libertate; Ecclesiam S^ti Marii; Eccl. S^ti Petri; Eccl. S^ti Laurentii cum appenditiis suis; Eccl. S^ti Stephani; Eccl. de Tolochina; Eccl. de Julens cum appenditiis suis; Eccl. de Sugnens; Eccl. de Baises ³; Eccl. de Orba cum appenditiis suis; E. de Evonant; Ec. de Dalens; E. de Muratel; Eccl. de Pentala; Eccl. de Chavornay cum appenditiis suis; Eccl. de Correvolt; Eccl. de Crisie; Eccl. de Dessilus; Eccl. de Villari-Comite; Eccl. de Viveys; Eccl. de Bollo; Eccl. de Granges cum appenditiis suis; Eccl. de Danesse ⁴; Eccl. de Ulfinis; Eccl. de Crans; Eccl. de Nivillins; Villam de Crans, Villam de S^to Prothasio, V. de Tolochina, V. de Dellens, V. de Spanengis, V. de Domno Martino, V. de Romanel, V. de Rota in Ogo; V. de Alba aqua; V. de Essertines; V. de Warrens. Et quod habetis apud Crissie; et quod habetis apud Viviacum, et decimas quas accipitis in terris Episcopi, et quod habetis apud Pulliacum, et quod habetis sur Burgo et quod habetis in Villa Lausannensi; Et eleemosynam quam vobis fecit Petrus de Scandens, et donationem Cononis de Grandson et uxoris suae Algui, quam vobis de jure suo fecisse dicuntur; Et donationem quam fecit Ecclesiae vestrae venerabilis frater noster Rogerius Episcopus vester pro Petro de Escandens, in recompensationem Majoriae /29/ de eo quod idem Episcopus apud Bellomontem habebat; Item amicabilem compositionem de Eccl. S^ti Marii de decima de Speses et de Candelis et ... de procuratione secundae feriae paschalis, vobis et vestris successoribus exhibendis a bonae memoriae Petro, quondam Papiensi Episcopo, Apostolicae sedis Legato, sine pravitate facto; Preterea antiquas et rationabiles consuetudines vobis et Ecclesiae vestrae hactenus conservatas, auctoritate Apostolica vobis nihilominus confirmamus: Libertatem etiam quam Ecclesia vestra in villis et hominibus usque ad haec tempora rationabiliter habuit, illibatam permanere sancimus, distinctius inhibentes ut nullus in eos, vel capellanos, vel clericos vestros novas et indebitas exactiones exercere praesumat. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum per praefatam Ecclesiam temere perturbare aut ejus possessiones inferre, salva sedis Apostolicae autoritate et diœcesani Episcopi canonica justitia; Si qua igitur in posterum Ecclesiastica secularisve persona etc ...

(sigillum)              (monogramma)

Ego Lucius Catholicae Ecclesiae Episcopus.
Ego Petrus, Presbiter Cardinalis tit. Stae Susannae.
Ego Antianus tit. Sti Stephani in Coelio Monte, Presb. Cardin.
Ego Arduinus Presb. Card. titulo Stae Crucis in Jerusalem.
Ego Matthoeus Presbiter Card. tit. Sti Marcelli. etc. etc.

Datum Velletri per manum Alberti S^tae Romanae /30/ Eccles. Presbyteri Cardinalis et Cancellarii. VI. Kal. Julii. Ind. XV. Incarnationis dominicae anno MCLXXXII. Pontificatus vero Lucii Papae III anno I.

XIV.

LAUSANNENSIUM RECOGNITIO IN GRATIAM BERCHTOLDI V, ZARINGIÆ DUCIS.

Anno 1186.

(Ex Ruchat. Historia Vaudi manuscript. — Schœpflin. Hist. Zar. Bad. T. V, 128.)

Ego R. dico in verbo veritatis, quod interfui Recognitioni, quæ facta fuit Duci Berchtoldo Patri istius ducis, a Canonicis, militibus et Burgensibus recognitum fuit, quod Clerici debent eum recipere cum processione et Burgenses debent illi duas procurationes, quas duo Burgenses cum familia Episcopi debent trahere de mandato Episcopi, qui etiam et sua familia debent procurari. Hanc recognitionem fecit Wilhelmus de Orsonens canonicus de consilio et assensu tam cleri quam populi.

/31/

XV.

CHARTA BERTOLDI LAUSANNENSI EPISCOPI, QUA ADVOCATIAM LAUSANNENSIS ECCLESIÆ, POST MORTEM BERTOLDI ULTIMI ZARINGIÆ DUCIS RECEPTAM, NEMINI IN POSTERUM SE CONCESSURUM PROMITTIT.

Anno 1219.

(Ex authentico Schmidiano Bernae. — Schoepflin. Hist. Zar. Bad. T. V, 150.)

Bertoldus divina miseracione Lausanensis Episcopus. Omnibus tam futuris quam presentibus rei geste memoriam. Pastorum cura diligens ab ovili debet lupos arcere, et ex malis preteritis futura imposterum vigilancius precavere. Ea propter dignum duximus apicibus annotari, quod cum Bertoldus Zaringie Dux advocaciam Lausanensem longo tempore tenuisset, quam contra voluntatem predecessorum nostrorum sibi per emptionem indebitam usurpaverat; que advocacia cum hominium ligium deberet Episcopo, memoratus Dux nec hominium nec aliud inde servicium ecclesie fecisset, sed de bono mali causam assumens, in possessiones ecclesie rapinas, incendia, homicidia, lesiones, membrorum mutilaciones, non solum in laicis, sed in clericis et sacerdotibus exerceret, eodem duce mortuo, nec malicie sue meritis filium vel filiam relinquente, dicta advocacia etiam ad manum nostram secundum jus libere devoluta; Nos igitur timentes, ne si dictam advocaciam infeodaremus alicui, exemplum perpetrate per eam malicie imposterum /32/ dirivetur, consilio fratrum et hominum nostrorum eandem advocaciam in manu nostra retinuimus et Altari beate Marie obtulimus, in manu sacerdotis canonici juramento confirmantes, nullo alienacionis modo eam a nobis de cetero dimittendam, nisi per equitatem inevitabilis judicis hoc facere cogeremur: et tunc consilio Capituli nostri pre cunctis aliis uteremur. Interfuerunt huic facto Cono Prepositus, Willielmus thesaurarius, Rodulfus Cantor, Willielmus Prior S. Marii, Galterus sacrista, Petrus Chey, Joseph, Giroldus Carbo, Nicholaus de Hyens, Nicholaus de Willens, Magister Halanus, Magister Adoycus, Uldricus de Vanel, Giroldus Dapifer, Willielmus de Grancon, Petrus de Vileta, Cono de Vonz, Jacobus de Grailie, Petrus de Fruenci, Raymundus de Roveno, Amedeus, Johannes de Cossonay, Canonici Lausannenses, Hyeblo de Escublens, Nicholaus Dapifer, Umbertus Villicus, Petrus de Lausana, Willielmus Bever, Milites. Actum in vestibulo Lausanensi, Anno incarnacionis Domini MCCXIX . XI . Kal. Februarii, sigillo nostro pro firmitatis robore confirmatum.

Datum per manum Roderici Cantoris et Cancellarii nostri.

/33/

XVI

ACCORD ENTRE GUILLAUME, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ET AYMON DE FAUCIGNY, AU SUJET DE L’AVOUERIE DE LAUSANNE.

Anno 1226.

(Hist. patr. monum. chart. I, p. 1291. — Tiré de Ruchat.)

Discordia que uertebatur inter Vuillelmum episcopum Lausannensem et Haïmonem dominum de Fucinie super aduocatia Lausanne quam idem Haïmo dicebat se emisse a comitibus de Ciburc ¹. Taliter fuit pacificatus ² quod remissis ex utraque parte omnibus predictis ³ et expensis et inimicitiis. Dominus de Fucinie guerpiuit et dedit dicto episcopo et ecclesie Lausannensi quicquid iuris uel calumpnie habebat in dicta aduocatia. Et episcopus et ecclesia Lausannensis dedit ei CCC . XX . marcas argenti ⁴. Actum in nemore ultra Preuerenges iusta lo Biert ⁵ . Anno ab incarnatione Domini M. CC. XXVI. XIV. kalendas iulii. Testes Cono prepositus ... et ea ... canonicis ⁶ Lausanne. Abbas de Altcrest. Hugo prior Paterniacensis . Hugo prior de Lustri ... Pontius de Cicun ⁷ canonicis ⁸ sancti Stephani Bisuntiensis. Paris de Templo . Li beaus clers de Bisuntio ... Interfuit etiam Haimo episcopus gebennensis ⁹.

Die dominica sequenti dictus episcopus conuocatis in ecclesia beate marie Lausanne clero et populo de assensu omnium et omnes sacerdotes qui presentes erant cum eo. candelis accensis . omnes illos excommunicauit qui /34/ forsan aliquando ausu temerario dictam aduocatiam separent ¹⁰ a mensa episcopali infeodatione uel uenditione uel donatione uel impignoratione uel quolibet alio modo alienationis et omnes illos qui ab ¹¹ hoc consilium uel auxilium uel assensum praeberent.

(Ibidem. — Tiré du Cartulaire de Lausanne, fol. 8.)

Vuillelmus episcopus Lausanne ... Recuperauit etiam ab Aymone D. de Fucinie aduocatiam Lausannensem qui eam emerat a comitibus de Kibor Vuernerio et Armanno qui eam dicebant ad se iure hereditario pertinere . quia filii erant sororis Bertoldi ducis Faringie ¹² cuius pater eam emerat ab Ottone et Vu ¹³ . dominis de Garostein ¹⁴ qui eam habebant in feodum a Landrico Lausannensi episcopo contra cuius prohibitionem dictus dux eam emit. Dedit etiam dictus Vuillermus episcopus supradicto Aymoni de Fucinia pro sepe dicta aduocatia CCCXX . marcas argenti et remisit ei dictus episcopus et capitulum dampna que intulerat ecclesie Lausannensi pro dicta aduocatia ultra valentia M . marcorum.

/35/

XVII

DOMPNI MARTINI CONSUETUDINES.

Anno 1230, in vigilia beati Johannis Baptistae.

(Ex Chartulario lausannense, folio 39.)

C. præpositus lausannensis de mandato capituli ivit apud Dompnum Martinum propter quamdam discordiam motam inter homines capituli per quam quidam fuerant vulnerati et fecit recognosci jura et consuetudines castri et villæ et terminorum.

Recognoverunt autem P. sacerdos et Wido et fere omnes illi de Dompno Martino quod castrum et villa et termini jurati fuerant ad tale jus et talem consuetudinem ad quale jurata erat civitas lausannensis.

Qui hic frangebat castrum vel villam vel terminos vel in eis effundebat sanguinem vel trahebat lanceam ita quod fuspis (cuspis) esset extra (h)ostium vel extrahebat de spata unum pabnum extra vaginam vel cultellum extra vaginam debebat sexaginta solidos misericorditer.

Qui frangebat popiam ¹ debebat sexaginta solidos.

Qui percutiebat de pugno in villa vel infra terminos debebat tres solidos et in popia sexaginta solidos. /36/

Qui percutiebat cum palma in villa vel in castro vel infra terminos debebat quinque solidos et in popia sexaginta solidos.

Qui jaciebat lapidem ita quod percutiebat in parietem vel quod percutio apparebat in terra debebat sexaginta solidos.

Rogaverunt autem quod major lex et major amenda statueretur pro fractione castri quam villæ et de assensu omnium qui erant præsentes fuit duplata lex castri et fuit statutum quod si quis frangeret terminos vel villam si fugeret ad castrum salva esset ei ibi persona nisi esset latro vel proditor vel nisi castrum fregisset et nollet emendare dummodo ipse satisfacere vellet; si quis vero fregisset similiter terminos vel villam vel castrum et fugeret ad popiam salva esset ei ibi persona dummodo satisfacere vellet nisi esset latro vel proditor vel nisi fregisset popiam et non emendasset.

Actum intra ecclesiam de Dompno Martino anno ab incarnatione domini millesimo ducentesimo trigesimo in vigilia beati Johannis Baptistæ. Interfuerunt autem huic recognitioni C. præpositus, C. de Fonz, R. de Ro. Ca ². P. sacerdos de Dompno Martino, W. sacerdos de Pollie, Johannes de Dompno Martino, Reimundus de Sunens ³ clericus, W. de Willens miles et P. filius ejus, Wido et P. filius ejus, Rodulphus de Ogens castellanus de Lausanna et Giroldus frater eius, W. Corrigia, Martinus filius Agari et Martinus Balins li pracheu, li faisan li alegros, Johannes Sutor, Haimo Falz et fere omnes illi de Dompno Martino et de Vilartiezelin ⁴ et de Sunens ⁵ et de Pollie-le-pitet ⁶ et Hugo et Nicolaüs de Capella.

Recognoverunt et terminos de Dompno Martino per /37/ crucem versus aquam quæ dicitur Riez faor et per ... usque à le finentui et versus l’estra entre Pairi et Pousens ⁷ et per vivier et per l’estra de Monte Albionis ⁸ et per Chardenai ⁹ versus Wadum ementuir per quod itur apud Vilarcettum ¹⁰ et versus Criccens.

XVIII.

TRANSLATION ET FONDATION DU VILLAGE DE ST.-PREX.

Anno 1234.

(Archives cantonales. Morges, N^o 2; parchemin.)

Capitulum Lausannense nec debens nec potens diutius sustinere rapinas incendia verbera oppressiones violentias iniurias que fiebant sepissime ab hiis de ultra lacum et ab aliis malefactoribus in villa sancti Prothasii. motum lacrimis incolarum loci quamuis tamen ibi tam pauci essent habitatores. habito consilio discretorum . precepit quod villa sancti Prothasii que dispersa erat transferretur in littore simul in locum qui dicitur Sube ¹. et ita muniretur quod ibi possent tute habitare. et quia dicta villa erat de porcione domini Bonefacii episcopi. et Giroldi Sacriste . cambiauit eis Capitulum porcionem de Espaningio pro illa de sancto Prothasio . et villam de sancto Prothasio dedit Johanni Cantori et Nicholao de Chauornay . et eorum retinuit porciones quas prius habebant. /38/ Cantor apud Jolens et Nicholaus de Chauornay apud Chauornay . et dictam villam sancti Prothasii quicquid ibi Capitulum habebat . et etiam Grangiam cum appendiciis suis dedit Willermo Thesaurario . et Johanni Cantori . et Nicholao de Chauornay . et id quod Capitulum habebat apud Crans . quod tamen erat de porcione Raymundi de Roueno . S. dictus Raymundus de Roueno guerpiuit eam Capitulo . et Capitulum promisit ei reddere annuatim decem libras . uel donec eas sibi redderet . dictus Raymundus haberet residuum porcionis de Crans quod erat apud sanctum Laurentium . et apud viueis . et alibi. — Dedit etiam Capitulum dictis Thesaurario . et Cantori. et Nicholao de Chauornay Centum et decem libras . et duas loricas. et duos Oberiot ². et la Manouura ³ totius terre Capituli per sex dies in primo anno . et per alios sex in secundo . et currus in tota terra Capituli citra nemora Jorat. et Vernant primo anno per sex dies . et quod ipsi quandocunque iacerent infra munitionem sancti Prothasii pro presentibus haberentur Lausanne in tribus scilicet primis annis . et ipsi jurauerunt quod facerent villam sancti Prothasii transferri in supradicto loco qui dicitur li Sube et villam munirent augeribus . et supra de Palin. et de Chaphaz . et a parte lacus de Pauz ⁴ et custodirent uillam et facerent supradicta ad opus eorum et Capituli bona fide . et post mortem cuiuslibet uel si aliquis eorum intraret religionem . uel fieret episcopus . uel laicus . pars quam ipse haberet in supradictis locis scilicet sancti Prothasii et Crans . rediret ad commune Capitulum . et substituto loco eius in canonicum varentur pro prebenda annuatim decem libre donec ei prebenda alibi assignaretur . quia porcio sancti Prothasii /39/ debet semper Capitulo remanere . et ipsi debent in supradicta villa iuxta lacum in loco qui respicit versus lausannam retinere ad opus Capituli Casale in quo Capitulum possit facere Capellam . et Turrim . et Aulam cum aliquantula platea . et furnum . et stabulum. — In residuo ville debent dare Casalia hominibus Capituli primo . et postea aduenis . et liberis hominibus qui non habeant aliquam reclamationem ab aliquo domino . quia non debet ibi recipi homo alicuius domini sine licentia sua nec seruus nec liber . et debet dari in casalibus li Tesa in amplum . et quinquaginta pedes in longum pro sex denariis . et debet iurari dicta villa ad consuetudinem ad quam jurata est villa et Castrum de Donmartin ⁵ . et debent ibi habere refugium et tuitionem et saluas personas et res suas omnes Canonici et jurati illius loci . et inde facere pacem et guerram pro calumpnia spectante ad ecclesiam lausannensem . dum ipsi uelint stare juri . et omnes homines Capituli . et domini episcopi undecunque sint debent ibi habere refugium et saluas personas et res suas dum ipsi uelint stare juri . Guerram autem non debent inde facere nisi de consensu Capituli . et debet ibi fieri Mercatum . et Ecclesia . et portus.

Actum Lausanne in Reuestario anno ab incarnatione domini M^o.CC^o.XXX^o. Quarto . Mense Junio. — Interfuerunt autem Cono Prepositus . Willermus Thesaurarius . Johannes Cantor . Willermus Prior sancti Marii . Giroldus Sacrista . Cono de Fonz . Nicholaus de Chauornay . Aubertus de nouo castro . Petrus de Vileta . Petrus de fruencia. Joseph Succentor. Amedeus. Raymundus de Roueno . Rodulfus de Wolflens . Vldricus dapiferi . Girardus de Burgo . Otto de Grancon . /40/ Jacobus de Burgo . Henricus de fruencia . Willermus de Gumuens . — Interfuit assensus domini Bonefacii episcopi. Jacobi de Grellie. Amedei de Gebennis . Willermi de Grueria.

Non multo post quia propter minas quorumdam uicinorum qui ex sola inuidia et quia de facili non possent bona loci illius de cetero rapere sicut solebant . facte fuerunt ibi magne expense in aduentum domini episcopi qui ualde bene se ibi habuit et honorifice pro Capitulo . et conuocauit homines suos cum armis . et Capitulum suos. Dedit adhuc Capitulum supradictis Thesaurario . Cantori . et Nicolao de Chauornay circiter Septuaginta libras et ad faciendum statim augerem et ad villam melius muniendam. Nos vero Willermus Thesaurarius. Johannes Cantor et Nicholaus de Chauornay in huius rei testimonium presenti scripto sigilla nostra apposuimus cum sigillo nostri Capituli.

(Sigilla desunt.)

/41/

XIX

DONATION FAITE PAS CONO D’ESSERTINES, EN FAVEUR DE L’ÉGLISE DE ST.-MAIRE DE LAUSANNE, DE SA TERRE DU DIT ESSERTINES, ET DE PRÉS ET BOIS SITUÉS A WARENS.

Anno 1234.

(Archives cantonales. Yverdon, N^o 2; parchemin.)

Vniuersis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis . vel audituris . dominus Richardus de Sancto martino . rei geste noticiam | cum salute . Nouerit vniuersitas vestra . quod Cono miles de Essertines qui habitum religionis assumpsit in ecclesia Sancti marii lau-|-sannensis . dedit eidem ecclesie terram quam habebat apud Essertines in alodium . et nemus quod est subtus villam de Wareins quod | dicitur li Aluo . et prata que infra nominatum nemus continentur . hanc itaque donationem . nos qui tunc temporis eramus tutores. Richardi | et Bertoldi puerorum . dominorum de Belmont laudauimus et concessimus . et nominati pueri . et mater ipsorum eandem donationem laudauerunt | et concesserunt . Sepedictis pueris fidem prestantibus corporalem in manu . domini vldrici de vvareins Canonici Sancti marii . quod ipsi in | posterum domum Sancti marii super donatione ista nec inquietarent . nec aliquam calumpniam mouerent. Nos vero et supradicti pueri | et eorum mater pro laudatione . et concessione ista . habuimus de bonis domus Sancti marii . XXV. /42/ solidos lausannenses . — Huius rei tes-|-tes sunt . dominus vldricus de vvareins canonicus Sancti marii . dominus Richardus presbiter de Crissie . et Rodulfus tunc clericus eius . dominus vldricus | de Chauornai . et dominus Iordanus frater suus . et dominus drago . milites . vvllelmus filius domini de Chauornai . Otto minist ... | de Belmont . Cono celerarius . Hoc autem factum fuit in capella de Belmont . anno domini . M^o . CC^o. XXX^oIIII^o. mense decembri .

(Le sceau manque.)

XX.

PAX AQUIANENSIS INTER JOHANNEM DE COSSONAY, ELECTUM LAUSANNENSEM, EX UNA, ET AMEDEUM COMITEM ET PETRUM DE SABAUDIA, FRATRES, EX ALTERA PARTE.

Anno 1244.

(Communiqué par M. le colonel L. Wurstemberger.)

Nos Johannes, D. G. Electus Lausannensis et Nos Amedeus Comes Sabaudiæ et in Italia Marchio, et nos Petrus de Sabaudia notum facimus universis præsentes litteras inspecturis quod cum discordia verteretur inter nos dictum Electum ex nomine nostro et Ecclesiæ Lausannensis ex una parte et nos Petrum de Sabaudia ex altera maxima guerra inter nos diutius agitata. Tandem per Petrum dominum de Granczon et dominum Humbertum de Vernay et Guillielmum thesaurarium Laus. Uldricum dominum de Vipens et Amedeum dominum /43/ de Montefalcone datum medium hinc inde a partibus qui bona fide juraverunt pro utraque parte istam discordiam ad concordiam revocare de consensu utriusque partis dicta guerra et discordia sopita fuit in hunc modum. Quod nos dictus Johannes Electus Laus. quicquid Ecclesia Laus. habebat apud Romont vel habere debebat dedimus cessimus imperpetuum domino Amedeo Comiti Sabaudiæ et suis. Item damus et concedimus dicto Amedeo Comiti nomine Laus. Ecclesiæ quod apud Romont forum fiat die Martis qualibet septimana. Item dedimus et concessimus dicto Amedeo Comiti et suis heredibus quicquid dicta Lausann. Ecclesia habebat vel habere debebat inter Glana et Glanno. Item dedimus et concessimus dicto Amedeo suisque heredibus quicquid Ecclesia Lausann. habebat vel habere debebat apud Bossens et in territorio de Bossens salvo iure Ecclesiæ de Dompero. Item dedimus et concessimus imperpetuum dicto Comiti et suis quicquid Ecclesia Laus. habebat vel habere debebat apud Estavaya super acquisimento quod nos dictus Electus nomine Laus. Ecclesiæ a Willelmo quondam domino de Estavaya Raynaudo Willelmo et Johanne fratribus nepotibus suis Willelmeta filia sua consentientibus acquisivimus pro quibus Raynaudus homagium ligium fecerat nomine Ecclesiæ Laus. nobis ut pro prædicto feudo facere tenebatur. Cartam vero ipsius acquisitionis vel emptionis dicto Comiti nomine investiture tradidimus cedendo ei omnia jura et actiones quæ nobis nomine Laus. Ecclesiæ possent competere. Promittentes bona fide dicto Comiti et dicto Petro de Sabaudia quod usque ad festum B. Michaelis proximo venturum feudum usagium feudi /44/ de Stavaya et homagium in quo dictus Raynaudus nobis dictæ Ecclesiæ Laus. tenebatur domino Petro de voluntate ipsius Comitis fieri faciemus vel ante dictum terminum quod hæc fiant laborabimus fideliter. Si vero usque ad dictum terminum nos dictus Electus homagium pro dicto feudo, ut dictum est dicto Raynaudo et fratri suo dicto Petro non faceremus fieri promisimus bona fide dicto Petro nos tenere hostagia cum tribus sociis, scil. domino Uldrico de Vipens domino Willelmo de Bioleto, domino Petro Senescallo Laus. ubi nobis magis placuerit apud Viveis vel apud Meudunum quousque dicta omnia super usagio de Stavaya compleantur altero vero prædictorum locorum electo ad alterum non possumus redire. et si nos dictus Electus in ostagio dicto termino non rediremus vel postquam redierimus hostagium non teneremus promisimus quingentas libras Laus. dicto Petro de Sabaudia dare et solvere et nichilominus dictus Amedeus Comes et dominus Petrus ius suum de Stavaya ut a nobis concessum est possint modis omnibus petere et habere, omnia vero supradicta nos dictus electus nomine Laus. Ecclesiæ damus et concedimus in augmentum feudi de Meuduno dicto Amedeo Comiti et suis imperpetuum. et dominus Amedeus Comes omnia ista debet habere ab Ecclesia Laus. et quicquid est apud Romont in feudum similiter solummodo quod pro feudo de Meuduno antiquitus fieri consuevit. et si quid in dictis locis Amedeus Comes vel Petrus frater suus imposterum acquireret illud debet tenere similiter dictus Amedeus Comes in feudum ab Ecclesia Lausann. et nos super hiis que ibi acquirent debemus dare et solvere domino Petro de Sabaudia centum libras Lausann. /45/ Nos vero Amedeus Comes Sabaudiæ Petro fratre nostro volente et consentiente dedimus et concessimus dicto Electo Laus. et Ecclesiæ imperpetuum quicquid Nos Amedeus Comes et frater noster Petrus habemus vel habere debemus in fortia de Locens et in alodium secundum quod fossata et pallatium modo ibidem existentia superius comprehendunt et si quid homines nostri vel Petri fratris nostri in dicta fortia habent vel habere debent Nos Petrus de Sabaudia illud dicto Electo promittimus et Ecclesiæ acquirere. Item nos Amedeus Comes dedimus dicto Electo et Ecclesie Petro fratre nostro volente et consentiente decem solidos censuales apud Locens et Albergamentum pro quo dicti decem solidi debebantur et terram de Monz quæ jacet ante castrum de Locens. Nos vero Amedeus Comes Sabaudiæ de consensu et voluntate Petri fratris nostri hæc dedimus dicto Electo et Ecclesiæ Lausann. pro supradictis rebus a dicto Electo nomine Lausann. Ecclesiæ in feudum nobis datis. hoc acto etiam expressim inter partes quod dictus Electus et successores sui in supradictis feudis quæ a dicta Ecclesia nos Amedeus Comes tenemus et possidemus vel Petrus frater noster a nobis tenet et possidet si eidem Electo et Ecclesiæ necesse fuerit stare et redire possit et successores sui similiter et a supradictis locis guerram et pacem similiter facere dum uterque nostrum facere voluerit et accipere ubi debuerit rationem. Nos autem Johannes dictus Electus Lausann. de consensu Capituli nostri Lausann. omnia supradicta pro Nobis et Successoribus nostris bona fide promisimus attendere et servare nec unquam per nos vel per aliquam aliam personam contravenire. In cujus rei testimonium sigillo /46/ nostro et Capituli Laus. præsentes litteras fecimus sigillatas. Datum Aquiani anno Domini millesimo ducentesimo quadragesimo quarto in octava Penthecostes.

Charta depromta e codice diplomatico historiæ manuscriptæ Petri Comitis Sabaudiæ.

Adservatur autenticum Taurini, in Chartophylacio Serenissimi Regis Sardiniæ.

Apud Viveys. Die Veneris prima post penthecosten A^o. M^o. CC^oXL^o quarto. Spondet Johannes Electus Lausannensis, et declarat se nullum interpositurum esse impedimentum Petro de Sabaudia, quo minus intrat quando cumque sibi placuerit domum fortem de Sartinas. (Essertines.)

Ex historia Ms. Petri Comitis Sabaudiæ.

XXI.

RICHARD ET BERTOLD SEIGNEURS DE BELMONT ACCORDENT AU CHAPITRE DE LAUSANNE, LE DROIT DE BATIR, RESTAURER ET CHANGER LE CHASTEAU D’ESSERTINES. (Médiation de Pierre de Savoie.)

Anno 1250.

(Archives cantonales. Yverdon, N^o 4; parchemin.)

Vniuersis ad quos presens scriptum venerit. Richardus miles . et Bertoldus domicellus fratres et domini Belli Montis . salutem in domino. Noverit v-|-niuersitas vestra . quod cum discordia olim et dudum fuisset inter Nos ex vna parte . et Capitulum Lausannense ex /47/ altera . super villis de Essertines . | et de Warens . et de Warengel . et super Castro firmato in territorio de Essertines . tandem mediante domino Petro de Sabaudia dicta discordia | amicabiliter est sopita prout in Instrumento inde confecto plenius continetur. In quo dicitur quod dictum. Castrum de Essertines ex pacto pacis ca-|-dat. Verum Nos vtentes consilio pleniori . et attendentes quod homagium et fidelitatem fecimus . et jurauimus Capitulo et Ecclesie Lausannensi . ipsam Eccle-|-siam et Capitulum volentes plenius honorare de consensu uxorum nostrarum. et filie mee scilicet predicti Richardi. damus et concedimus eidem Capitulo | in perpetuum bona fide . et sine fraude . quod dictum Castrum de Essertines integrum remaneat perpetuo . et quod dictum Capitulum possit illud libere . ple-|-ne . et sine contradictione reedificare . munire . bastire . ampliare . Turrim . domos . Cortinam . fossata . et omnia alia edificia lignea et lapidea | Intus et extra facere prout eis (sic) placuerit . Ita etiam quod si forte vellet predictum Capitulum, possit libere ipsum Castrum alibi murare et edificare | in fundo suo in Territorio de Essertines prout supra dictum est . aliis pactionibus que in predicto instrumento pacis continentur . in suo robore in perpe-|-tuum duraturis . Excepto capitulo seu pacto de casu seu diruptione Castri predicti. Nos vero pro predicta donatione et concessione recepimus in nu-|-merata pecunia a dicto Capitulo ducentas libras et decem lausannensis monete . promittentes bona fide quod decetero per Nos uel per alium nullam faci-|-emus calumpniam seu turbationem in dicto Castro uel eius continentiis pro nobis nec pro aliquo nostrorum. Et hec omnia /48/ iurauimus tactis sacro-|-sanctis Euangeliis perpetuo et inuiolabiliter obseruare . et contra non venire . Ita quod si quid contra fecerimus . non valeat . Renunciantes exceptioni non | numerate pecunie . doli . et in factum . actioni . et omni Iuris ciuilis uel Canonici auxilio . per quod Nos uel heredes nostri possemus contra predicta uenire. — Testes autem uocati et rogati interfuerunt Richardus dominus Sancti Martini. Henricus de Binuilars . Girardus de Souchie . Willelmus de Dullens, milites . | Magister Gheymardus de Willaufeins . Raymundus Capellanus de Essertines . et Cono dictus de Bello Monte . Willelmus dictus Prior de Sancto | Chistoforo. Girardus Maior de Essertines . et multi alii . Ad maiorem autem huius rei firmitatem presens scriptum eidem Capitulo concessimus si-|-gillis venerabilium patrum Lausanne et Gebenne Episcoporum cum sigillis nostris roboratum . Actum apud dictum Castrum de Essertines. Anno domini. M . | CC^o. Quinquagesimo . XIII^o. Kal^s Aprilis.

( Au parchemin sont attachés quatre cordons de soie. Les sceaux manquent.)

/49/

XXII.

SENTENCE ARBITRALE DE PIERRE DE SAVOIE, ENTRE LES CHANOINES DE LAUSANNE ET LES NOBLES DE BELMONT, AU SUJET D’ESSERTINES, WARENS ET WARENGEL.

Anno 1250.

(Tiré de Ruchat. — Msc. Gilliéron T. 1, p. 180. — Monumenta historiæ patriae. Chart. I, 1405.)

Nos Pierre de Savoe, Fasons à savoir à toz ceaux qui veront ces presens letres, que la descorde qui estoit entre le Chapitre de Losenna d’une part, et Monsegniour Richard e Bertot, freres et segnours de Belmont d’autre part, sus l’avoërie e usages que cil segnour de Belmont demandoent es viles de Essertines et de Warens e de Warengel, est terminée par devant nos, en tel maniere par le consentiment et le sou de l’une partie e de l’autre; que li devant dit Mesi Richars et Bertos ont clamé quite et doné per lour et per lour hoirs, per tosjors mais, al devant dit Chapitre tot qu’ils demandoent ne devoent ou cuidoent avoer per nun d’avoerie ou per autre maniere, es devant dites viles de Essertines e de Warens e de Warengel, ou les appertinences, ne es homes, ne es possessions, es choses del Chapitre, ne es choses de Sant Maire de Losanne, et totes autres querelles qu’il avoent al dit chapitre, et ce ont fait per l’outroi de lour femes e de lour hoirs, et de Henry segnour de Chanvenz, e de Pierre segnour de Grançon, e de Aimé segnour de La Sarrée qui droit i clamoit avoir e per loutroi de sa feme /50/ e de se hoirs. E por ceste quite-clamance et cest dun li devant dit Chapitre lour a doné dis livres de Losannois per ant toz-jors-mais en fié, a tenir a lour et a leur hoirs per toz-jors-mais del Chapitre. C’est a savoir seis livres a Monsi Richard, et dis soz avoe . et sesante e dis soz à Bertolt a payer a Belmont à la Sant André, en si que se ces fies n’estoit payéz vuict jors apres le terme, Monsi Richard puet recovrer sa partie à Essertines, et Bertoz a Warens e a Warengel sur les choses del Chapitre. E de cest fié chacun d’ax a fait homage al Chapitre por son aferant, sal les segnours qu’il avoent al jor que ceste paie fut faite, e sol terre-perdant qui per li éritage lour escheist; E il ont promis quil jamais, ne ils, ne li lour, ne méferont, ne prendront riens, ne feront domage al Chapitre ne es lour ès devant dites viles per nule achoisun, ne per nul trespas. — E sil per aventure avenoit que Mosi Richars ne si hoirs, ne li suens, i mesfaisant ou preissant riens, il le doit emender dedans quarante jors à la requeste dou Chapitre ou de lou messagé en la vile de Meudum, per devant l’Abbé de Aut-Crest, ou per devant le priour de Payerne, lequel ces dous, li Chapitre eslira à totes les feies que lem li meferoit sal achoisun qui porte ne fust trové, e per les buns us e les bunnes custumes de la terre; e cil ne façoit, li devant dit fies sera escheiz e retornez al Chapitre a tos-jors-mais, seins rappel et seins reclaim de lui, ne de ses hoirs; e li chapitre puet fermer Chastel s’il vuet e territoire de Essertines, seins contredit de lui ne de se hoirs; Et Bertoz e si hoirs en doivent aider al Chapitre. — Tot-assi li Bertoz ne si hoirs ne li suen rien trespassoent ne mefacoent a Warens ne a Warengel, ne Essertines, il le doit /51/ esmender en ceste meime manière, et s’il ne façoit, li devant dit fies sera eschoez al Chapitre, e retornez a toz-jors-mais, seins rappel et seins reclaim de lui ne de ses hoirs, e li Chapitre porra fermer Chastel s’il vuet el territoire de Warens et de Warengel, seins contredit de li ne de se hoirs sor se choses, E Mosi Richard l’em doit aidier e si hoirs. — E li devant dit Segnour de Chanvenz, de Grançon et de La Sarrée, et Mosi Richars sires de Sant Martin, ont promis qu’il ne li lour ne doneront ne aide ne conseil a ceaux contre le Chapitre, s’il ne voloient esmender al Chapitre les meffair, si cum il est dit desuz. E poritant li Chasteax de Essertines doit choir, è li Chapitre ne puet feire nulle fermeté es devant dites viles ne es aspertinances, en domantres que li devant dit Mosi Richars e Bertoz e si hoirs attendront les convenances encum eles sunt desus devisées. — Cestes choses ensi cum eles sunt porparlées desus, il ont juré por lour et por lour hoirs, sor saintes reliques de garder e de tenir, ne quil, ne lour hoir, ne per lour ne per autrui n’iront jamais encontre, E ont feit a jurer a lour homes. E en tesmoing de cestes choses Nos li devant dit Pierre de Savoë, e Je Richars sire de Belmont, e Je Henri sire de Chanvenz, e Je Pierre sire de Grançon, et Je Richars sire de Sant Martin, e Je Aimé sire de La Sarrée, e Je Bertoz sire de Belmont, avvons scellées ces letres de nos sehax. Ce fu feiz à Meudum, lendemain de Mi Aost l’ant nostre segnour Mil e douz cenz et cinquante.

Et nos officiauz de la Cor de Lozanne façons a savoir a toz que noz avons vue la devant ditte lettre saine et entière de moz a moz, seellée devanz diz seaux, selum ce qu’il appart per la tenour des lettres devant dittes.

/52/

XXIII

ACCORD ENTRE JEAN ÉVÊQUE DE LAUSANNE ET AYMON SEIGNEUR DE FAUCIGNJ, PAR LE QUEL LES DIFFÉRENDS ET GUERRES QU’IL Y AVAIT ENTRE EUX ONT ÉTÉ TERMINÉES, MOYENNANT L’OBLIGATION PASSÉE PAR LE DIT ÉVÊQUE EN FAVEUR DU DIT SEIGNEUR DE FAUCIGNJ DE LA SOMME DE 30/m SOLS DE GENÈVE SOIT DE LAUSANNE, ET POUR LE PAYEMENT IL LUI HYPOTHÈQUE TOUS LES TEMPORELS DE LA VILLE ET DIOCÈSE DE LAUSANNE, SOUS LES CONDITIONS Y SPÉCIFIÉES.

Anno 1253.

In octava Paschae.

(Des archives de Turin. — Communiqué par M. le comte Crotti de Castigliole.)

Noverint universi presentes pariter et futuri has litteras inspecturi vel etiam audituri quod nos Johannes Dei Gratia Lausannensis episcopus ex una parte quod nos Aymo dominus de fucigniaco ex altera sponte et gratuita voluntate invicem super discordiis controversiis causis litibus et guerris quas habebamus vel poteramus habere usque ad hodiernam diem pacem et concordiam fecimus tam pro nobis quam pro choadiutoribus nostris in hunc modum. Videlicet quod nos predictus episcopus obligamus predicto domino de fucigniaco pro triginta milibus solidis gebennensibus vel Lausannensibus omnia temporalia civitatis et Diœcesis Lausannensis que ad nos pertinent vel pertinere debent . hiis exceptis videlicet /53/ acquisitione quam fecimus a capitulo bisumptinensi et acquisitione quam fecimus a domino de Guesresteyn et exceptis viginti una marchis quas debet nobis ecclesia Cunicensis et excepto foragio Lausannensi; et de fructibus et obventionibus et eschetis predicte gagerie nos predictus episcopus debemus percipere medietatem, aliam vero medietatem dictus dominus de fucigniaco; Eschete autem immobilium erunt de dicta gageria et fructus earumdem dividentur et proprietas remanebit penes nos. ita tamen quod de medietate quam percipiet in hiis que excepimus si illa haberet obligata tantumdem percipiet in medietate que ad nos debet venire de dicta gageria; Actum est etiam inter nos quod castra et munitiones dicte gagerie debent custodiri per homines ecclesie Lausannensis qui debent poni nunc per dominum de fucigniaco de Consilio nostro et assensu; si vero durante obligatione contigerit aliquem de dictis custodibus mutari illud fiat per dictum dominum de fucigniaco de nostro consilio et assensu. Qui Custodes tenentur per fidelitatem et juramentum nobis et dicto domino servare et reddere jura dicte gagerie prout superius est expressum; et ut dicta compositio firmior habeatur sepedictus dominus de fucigniaco fecit nobis fidelitatem in qua debet perseverare quamdiu tenebit dictam gageriam. Post redemptionem vero dicte gagerie si noluerit perseverare in dicta fidelitate remanebit dictus dominus quantum ad fidelitatem in eo statu in quo erat ante acceptam gageriam. Ita tamen si vellemus habere rationem de eo vel ipse de nobis super fidelitate vel feodo staremus juri ad invicem coram illis de Curia Lausannensi quos dominus fucigniaci duceret eligendos. Preterea actum est /54/ inter nos quod cum quedam de predicta gageria sint creditoribus obligata quedam vero non . pro non obligatis solvit nobis ad presens decem milia solidos pro quibus obligamus sibi ea que non sunt aliis obligata. De residuis autem viginti milibus solidis debet redimere infra festum beati Martini hyemalis primo venturum gagerias ab aliis creditoribus quas duxerit redimendas quas gagerias sibi obligamus et si alias gagerias ultra summam predictam redimere voluerit arbitrio suo relinquatur et fructus dividantur secundum formam supradictam. Et si nos ultra predictam summam triginta millium solidorum redimeremus aliqua aliis creditoribus obligata nec essent de gageria dicti domini fucigniaci nisi prius dictus dominus de fucigniaco solveret nobis ea de quibus essent redempta a nobis. De fructibus autem predicte gagerie ita convenimus quod deducta sorte et expensis si quid residuum fuerit de illo residuo acquiescet dictus dominus Consilio Abbatis de Alpibus et prioris fratrum presdicatorum Lausannensium. Ad hec promisimus ad invicem alter alterius jura nostra et possessiones nostras defendere et servare. Item actum est quod homines pertinentes ad castra et munitiones dicte gagerie teneantur juramento custodibus seu castellanis predictorum castrorum et munitionum jura nostra et domini de fucigniaco fideliter reddere et servare. ita quod si alter nostrum in dicta gageria vellet violenciam facere alteri predicti homines teneantur per juramentum auxilium consilium pro posse suo dare contra violenciam inferentem quousque satisfactum esset de violencia. Et si custodes seu castellani essent absentes, morte vel aliquo alio modo homines pertinentes ad castra et munitiones /55/ teneantur per dictum juramentum castra et munitiones dicte gagerie ad utilitatem nostram et domini de fucigniaco fideliter observare prout superius est expressum quousque presens esset castellanus. Nos vero dictus episcopus confitemur predictam summam pecunie in utilitatem ecclesie nostre fore versam . et juravimus nos et dictus dominus de fucigniaco super sancta dei evangelia omnia supradicta universa et singula alter alteri fideliter observare. Item homines nostri quos dictus dominus elegit juraverunt sibi omnia jura sua et possessiones durante gageria fideliter defendere et servare et homines predicti domini quos nos elegimus nobis idem juramentum fecerunt. Idem vero dominus juravit civibus nostris Lausannensibus jura sua et possessiones pro posse suo defendere et servare. Excepimus autem nos et dictus dominus ab isto juramento viros nobiles dominum Petrum de Sabaudia et R. comitem Gebennensem. Adjectum etiam est quod si nos dictus episcopus vellemus redimere, predictam gageriam et dictus dominus nollet recipere pecuniam suam dicti custodes seu castellani non tenerentur juramento seu fidelitate dicto domino nisi quantum ad pecuniam suam recuperandam. Abrenunciavimus autem exceptioni non numerate pecunie doli et in factum et omni exceptioni tam juris canonici quam civilis que nobis posset competere contra dictam compositionem. Et nos dictus dominus de fucigniaco juravimus universa et singula supradicta fideliter observare prout superius sunt expressa. In huius rei testimonium nos dictus episcopus et nos predictus dominus de fucigniaco sigilla nostra cum sigillis nobilis viri R. Comitis Gebennensis et prioris fratrum predicatorum /56/ Lausannensium presenti pagine duximus apponenda. Actum Lausanne in Curia. Anno Domini M^o. CC^o. LIII. in octaba pasche.

( ) Locus Sigilli Episcopi Lausannensis.            ( ) Locus Sigilli Comitis Gebennensis.

(Duo sigilla desunt.)

XXIV.

DONATION FAITE PAR JEAN ÉVÊQUE DE LAUSANNE, EN FAVEUR DE PIERRE DE SAVOIE, DE LA MOITIÉ DE TOUTE LA JURISDICTION DU DIT LAUSANNE PENDANT SA VIE.

Anno 1260. 10 août.

(Des archives de Turin. — Communiqué par M. le comte Crotti de Castigliole.)

Johannes Dei miseracione Episcopus Ecclesie Lausannensis universis presentes litteras inspecturis salutem et noticiam rei geste.

Quoniam personam karissimi consanguinei nostri illustris viri domini Petri de Sabaudia querendis et procurandis nostris et ecclesie nostre utilitatibus fore novimus plurimum oportunam considerantes quod gratis preventus beneficiis nostreque munificentia largitatis circa predicta tanto magis indefesso studio laborabit quanto eum majoribus prerogativis duxerimus honorandum nos habita super hoc plenaria deliberatione propter evidentem utilitatem nostram et ecclesie nostre medietatem /57/ tocius temporalis jurisdictionis quam habemus et habere debemus in civitate vico et infra banna Lausanne tam in bannis clamis justiciis occasionibus faureriis quam etiam eschaetis . ita tamen quod si possessiones venirent in eschaetam venderentur et precium inter nos comuniter divideretur et donec venderentur dividerentur inter nos proventus et exitus earumdem . excepta laude possessionum que venduntur prout predicta ad nos pertinere noscuntur eidem domino Petro ad vitam nostram concedimus et donamus. in cuius donationis et concessionis testimonium et memoriam evidentem presentes litteras conscribi jussimus et sigilli nostri impressione muniri. Datum Lausanne in festo beati Laurencii anno Domini M^o. CC^o. sexagessimo.

( ) Locus Sigilli.

XXV.

PRONONCIATION ARBITRALE DE L’EVÊQUE DE GENÈVE, ENTRE JEAN ÉVÊQUE DE LAUSANNE ET PHILIPPE COMTE DE SAVOIE ET DE BOURGOGNE.

Anno 1271.

(Arch. cant. Laus. N^o 1471. Copie authentique, tirée des archives de la chambre des comptes de Savoie, en l’année 1569, certifiée par Delaporte, garde des titres de Monseigneur le duc de Savoie. — Collection de Mulinen, I, 293.)

Nos frater Aymo dei gracia episcopus gebennarum Et nos hugo de palaysuel ¹ balliuus in vaudo . Notum /58/ facimus vniuersis presentes literas Inspecturis quod cum super querellis controuersiis et questionibus quibuslibet vertentibus Inter venerabilem virum Dominum Johannem dei gratia Episcopum Lausannensem et ciues Lausanne ex vna parte. Et Illustrem virum dominum Philipum Sabaudie atque burgondie (comitem) ex altera. In nos tanquam in arbitrios arbitratores et amicabiles compositores alte et basse extiterit compromissum . nos pro bono pacis et concordie habito tractatu cum partibus . dicimus et pronunciamus quod dictus dominus episcopus et ciues Lausannenses bona fide et sine Ingenio aliquo Juuent et deffendant suis propriis expensis pro posse suo predictum dominum comitem et terram et homines Ipsius contra omnes In toto episcopatu Lausannensi necnon gebennensi et sedunensi vsque ad ciuitatem Seduni In eius caluacatis ad eius requisitionem Infra dictos terminos predicti ciues veniant honorifice et bene muniti quandocunque super hoc fuerint requisiti . predicta omnia se facturos et completuros promittant per Juramentum et per stipulationem dicti dominus episcopus milites et omnes alii ciues et habitatores Lausanne et sub testimonium (sic) Litterarum sigillatarum sigillis authenticis . Predictus vero dominus comes dominum episcopum et ciues Lausannenses per totum comitatum et districtum sabaudie a Juri bona fide Custodiat et deffendat. Ita tamen quod episcopus ² de se conquirentibus qui sunt In Veaudo videlicet qui sunt In castellania melduni cletarum Iuirduni Rote Rotundimontis si Interesse causam et questionem habeant In locis communibus et consuetis exhibeant sibi ad Inuicem Justicie complementum . si autem contingerit aliquis alius de terra episcopi /59/ de Comitatu Sabaudie aliquid de rebus Lausannensis vel hominem Lausannensem caperet vel arrestaret Illi de Lausanna peterent quod episcopus res captas vel hominem captum deliberari faceret tunc illi de Lausanna debent Illi qui ceperit vel arrestauerit hominem vel res In curia dicti domini episcopi exhibere Justicie complementum. In quorum omnium testimonium sigilla nostra duximus presentibus litteris apponenda. Nos vero comes predictus vniuersa et singula prout supra scripta sunt laudantes comprobantes et confirmantes sigillum nostrum duximus presentibus apponendum In testimonium rei geste . Nos siquidem Johannes miseratione diuina Lausannensis episcopus Et nos Ludouicus maior Lausannensis et nos Guillermus senescalcus et nos bozo franconis et petrus franconis et guillermus de panterea et stephanus firaux ciues Lausannenses certifficati de omnibus supradictis Laudamus et approbamus pro nobis et omnibus ciuibus et habitatoribus Lausanne compositionem et ordinationem prefatas prout melius et sanius possunt Intelligi a quocunque . Promittentes per Juramentum prestitum pro nobis et ciuibus et habitantibus Lausannensibus vniuersis prefatam ordinationem et compositionem tenere et firmiter obseruare et procurare et facere quod omnia predicta et singula compleantur et fiant per ciues et habitatores Lausanne prout superius sunt expressa . In quorum omnium testimonium sigilla nostra duximus litteris presentibus apponenda . Datum et actum apud villam nouam Chillionis die Jouis post conceptionem beate marie virginis Anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo primo.

Datum pro copia a suo proprio originali In archiuis /60/ crote ducalis Sabaudie existente extracta facta collatione cum dicto originali per me notarium subsignatum.

Aluieni.

XXVI

ACTE DE CONSÉCRATION DE LA CATHÉDRALE DE LAUSANNE PAR LE PAPE GRÉGOIRE X.

Du 19 Oct. 1275.

(Dissertation de l’abbé Fontaine, br. 8^o, Fribourg, 1791, p. 44.)

Anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo quinto, decimo quarto Kal. Novembris facta est consecratio Stæ. Mariæ Lausannæ a S. Patre nostro Pontifice Gregorio decimo, præsente illustri viro Rodulfo Rege Alemaniæ, et illustri regina Anna, uxore dicti Regis, cum liberis eorumdem Alberto, Hartmanno, Rodulfo et Samsone, cum aliis quatuor filiabus dicti regis.

Interfuerunt autem præfatæ consecrationi.

Cardinales Presbyteri.

Guillelmus, titulo Sancti Marci.
Ancherius, titulo Sanctæ Praxedis.

Cardinales Diaconi.

Othobonus Sancti Adriani.
Humbertus Sancti Eustachii.
Jacobus Sanctæ Mariæ in Cosmedin. /61/
Mathæus Sanctæ Mariæ in porticu.
Godofredus Sancti Georgii ad velum aureum.

Archiepiscopi.

Lugdunensis.
Bisuntinus.
Ravennensis.
Ebredunensis.
Mediolanensis.

Episcopi.

Lausannensis.
Valentinus Hispaniæ.
Cisterciensis.
Venusinus, in Apulia.
Gebennensis.
Aviennensis, in Creta.
Valentinensis.
Crotonensis.
Leodiensis.
Spirensis.
Parisiensis.
Constantiensis.
Massiliensis.
Tridentinus.
Cremonensis.
Basiliensis.
Colibriensis.
Et plures Abbates, Religiosi ac Ecclesiastici personæ.

Interfuerunt etiam Duces, qui cum dicto Rege venerunt.

Dux Carinthiæ.
Dux de Theque.
Dux Lotharingiæ.
Dux Lavalæ.
Marchio de Hasperg.
Landgravius Alsatiæ inferioris.
Landgravius de Buocheta.

Interfuerunt etiam Comites.

Comes Albertus de Hochenberg.
Comes Burchardus de Hochenberg.
Comes Fridericus Burgravius de Nurenberg. /62/
Comes Emico de Leriguen (Liningen).
Comes Fridericus de Leriguen (id.)
Comes de Pirreto.
Comes de Hohemberg.
Comes Eberhardus, de Ambispore.
Comes de Lenisten.
Comes Ebrardus, de Katzenellenbogen.
Comes de Leremberg.
Comes Barri.
Comes de Blomont.
Comes Herlaten.
Comes Montis Belligardi.
Et alia innumera Baronum multitudine.

Hæc sunt nomina reliquiarum, quas sanctissimus Pater bonæ memoriæ Gregorius Pontifex decimus, die qua consecravit dictam Ecclesiam beatæ Mariæ Lausannæ, posuit et conclusit propriis manibus infra majus Altare, quod Altare propriis manibus inunxit et consecravit, videlicet de ligno Dominicæ Crucis; de Capillis Beatæ Mariæ Virginis; de Costa beatæ Mariæ Magdalenæ; de costa beati Laurentii; de Sepulcro Domini; de Sepulcro Beatæ Mariæ Virginis; de Præsepio Domini; de Ligno Crucis Beati Andreæ et de quibusdam aliis.

Præfatus vero Summus Pontifex Gregorius omnibus illis, qui Ecclesiam Sanctæ Mariæ Lausannæ visitaverunt, annum et quadraginta dies in perpetuum omnibus vere confessis, de injunctis pœnitentiis misericorditer relaxavit. Archiepiscopi et Episcopi fere omnes supra nominati quadraginta dies similiter indulserunt.

La dissertation de l’abbé Fontaine renferme une discussion très /63/ intéressante sur la véritable date de cet acte, que certains auteurs rapportent à l’année 1273, et d’autres à l’année 1274. Elle contient aussi des détails importants sur les divers noms qui s’y trouvent cités.

Cette dissertation, à laquelle nous renvoyons, porte aussi sur la charte suivante.

XXVII.

SERMENT PRÊTÉ A LAUSANNE PAR L’EMPEREUR RODOLPHE DE HABSBOURG EN FAVEUR DU PAPE GRÉGOIRE X.

Du 20 octobre 1275.

(Dissertation de l’abbé Fontaine, p. 65.)

Ego Rudolphus Dei gratia Romanorum Rex semper augustus, vobis Domino meo sanctissimo et Patri charissimo Gregorio divina Providentia Papæ decimo, vestrisque successoribus, præsentibus subscriptis Prælatis, Principibus et Nobilibus Imperii spondeo, polliceor et promitto et juro, quod omnes possessiones, honores et jura Romanæ Ecclesiæ pro posse meo bona fide protegam et servabo. Possessiones autem, quas Romana Ecclesia recuperavit, liberas et quietas sibi dimittam, et ipsam ad eas retinendas bona fide juvabo. Quas autem nondum recuperavit, adjutor ero ad recuperandum, et recuperatarum secundum posse meum ero sine fraude defensor; et quæcunque ad manus meas devenient, sine difficultate restituere procurabo. Ad has pertinet tota terra quæ est a Radicophano usque ad Ceperanum, exarchatus Ravennæ, Pentapolis, Marchia Anconitana, ducatus /64/ Spoletanus, terra comitissæ Mathildis, comitatus Brithenovii cum adjacentibus terris, expressis in multis privilegiis Imperatorum a tempore Ludovici. Has omnes pro posse meo restituam, et quiete dimittam cum omni jurisdictione, districtu et honore suo. Verumtamen cum ad recipiendam coronam Imperii, vel pro necessitatibus Ecclesiæ ab Apostolica sede vocatus accessero de mandato Summi Pontificis, accipiam procurationem ab eis. Adjutor etiam ero ad retinendum et defendendum Ecclesiæ Romanæ regnum Siciliæ. Vobis etiam Domino meo Gregorio Papæ, et successoribus vestris omnem obedientiam et honorificentiam exhibebo, quam devoti et catholici Imperatores consueverunt Sedi Apostolicæ exhibere; et si propter negotium meum Romanam Ecclesiam oportuerit incurrere guerram, subveniam ei, sicut necessitas postulaverit in expensis. Omnia vero prædicta tam juramento quam scripto firmabo, cum imperii fuero coronam adeptus.

Praeter reverendum autem cœtum Dominorum Cardinalium, videlicet venerabiles Patres Petrum Ostiensem Episcopum, Ancherum tit. S. Praxedis, Guillelmum tit. S. Marci Præsbyteros, Othobonum S. Adriani, Jacobum S. Mariæ in Cosmedin, Gotifredum S. Gregorii ad Velum aureum, et Matthæum S. Mariæ in porticu Diaconos Cardinales, qui vobis tunc temporis assistebant, Prælati, Principes et Nobiles Imperii coram quibus juravi, hi sunt: Ademarus Lugdunensis, Odo Mediolanensis, Bonifacius Ravennas, Jacobus Ebredunensis, Odo Bisuntinus Archiepiscopi; Joannes Leodiensis, Stephanus Parisiensis, Rudolphus Constantiensis, Henricus Basiliensis, Guilielmus Lausannensis, Henricus Tridentinus, /65/ Amedeus Valentinus, Raymundus Massiliensis, Aymo Gebennensis, Alanus Sistericensis Episcopi; Gerardus electus Virdunensis, Ludovicus Comes Palatinus Rheni dux Bavariæ, Fridericus dux Lotharingiæ, Conradus dux de Teche, Fridericus Burgravius de Nuremberch, Albertus et Burchardus comites de Oumberch, Emicho et Fridericus comites de Liningen, Eberhardus comes de Katzenellenbogen, Sigvertus comes de Werde, Tibaldus comes de Ferreto, Heinricus comes de Vriburch, Ludovicus comes de Hohemberch, Hermannus comes de Sulz, Mangoldus comes de Nellemberch, et Eberhardus comes de Habisburch.

Ut autem hæc omnia vobis memorato Sanctissimo Patri nostro Domino Gregorio Sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ Summo Pontifici, vestrisque successoribus per nos et nostros successores Romanorum Reges et Imperatores observentur, firmaque semper et inconvulsa permaneant, præsens scriptum nostro jussimus sigillo communiri: promittentes nihilominus aliud de verbo ad verbum et per omnia simile aurea bulla typario nostræ Majestatis impressa munitum infra tempus coronationis nostræ vobis et Sedi Apostolicæ sine difficultate qualibet exhibere.

Actum in Ecclesia Lausannensi, Anno Domini MCCLXXV, Indictione III, XIII Kal. Novembris, Anno III.

Note. Il faut mentionner ici une charte publiée par Gerbert (de Rod. Suev. app. p. 138.) et par l’abbé Fontaine dans sa dissertation (page 33). C’est une charte par laquelle l’empereur Rodolphe de Habsbourg accorde à Jean de Cossonay, évêque de Lausanne, le titre /66/ et les priviléges de Prince du saint Empire. Elle est datée de Lausanne, du IV des kalendes d’octobre, l’an de Christ 1273, l’an 3^me du règne, indiction première.

Gerbert pense qu’il faut rapporter cette pièce à l’année 1275 (regni anno III, indict. III), parce qu’il est dit dans l’acte qu’il a été donné le jour même de la consécration de la Cathédrale (ipsa die consecrationis Ecclesiæ B. Mariæ Lausannensis.)

L’abbé Fontaine estime que cette charte est apocryphe. Il se fonde, entre autres raisons, sur ce que l’évêque de Lausanne y est désigné sous le nom de Jean de Cossonay, tandis que dans l’acte du serment prêté par Rodolphe de Habsbourg cet Evêque porte le nom de Guillaume (de Champvent ).

XXVIII.

COMPOSITION ARBITRALE ENTRE GUILLAUME ÉVÊQUE DE LAUSANNE ¹, ET HUMBERT III, SEIGNEUR DE TOYRE ET DE VILLARS ², AU SUJET DES FIEFS DE BAVOIS, CORCELLES, SUCHY, St LIVRES ET CORSIER, DE L’AVOUERIE DE PULLY, ET DES DROITS EXERCÉS PAR LE DIT HUMBERT DANS LA VILLE DE LAUSANNE.

1275 à 1279.

(Chartulaire du Landamann Monod, folio XV )

Homagium domini de Villars.

Cum discordia verteretur inter venerabilem patrem Wllmum dei gratia Episcopum Laus. et capitulum Ecclesie Laus. ex una parte, et nobilem virum Humbertum dominum de Toyria et de Villars ex altera, super hoc ... etc.

Nos Warnerius dominus de Andelot et Petrus dominus de Chenuentz arbitri ordinamus et publicamus /67/ predictis partibus presentibus et consentientibus in hunc modum scilicet quod dictus nobilis dicta loca de Bayoyes de Corselle et de Suchie cum suis pertinentiis uniuersis recognoscat esse de feudo predicti Episcopi, et faciat et constituat dicta loca feudalia.

Item recognoscat se teneri dicto Episcopo homagium ligium et fidelitatem ligiam citra medium Lacum et citra Rodanum et ultra medium lacum et Rodanum ad homagium ligium et fidelitatem ligiam salua fidelitate unius domini, scilicet domini Henrici de Paig ... cio.

Item quod predictus nobilis et eius heredes dictam villam de sancto Liberio cum suis pertinentiis uniuersis teneant et possideant libere et quiete in feudum ab Episcopo Laus. et quod predicti Episcopus et Capitulum quittant cedant et remittant imperpetuum quicquid iuris seu reclamationis ipsi habent seu habere possint in villa predicta de Sancto Liberio et pertinentiis dicte ville, saluo ipso Episcopo et suis successoribus feudo ante dicto et iure patronatus ecclesie dicte ville de Sancto Liberio cum suis pertinentiis, et quod dicto nobili et suis heredibus contra alios ad deffensionem dicti feudi teneantur prout dominus uassallo opem et auxilium prestare consueuit et tenetur.

Item quod pro predictis quittacione et cessione dicte ville de Sancto Liberio dictus nobilis tradat, donet, remittat augmentando feudo quod tenet ab Episcopo Laus. recognoscat de feudo dicti Episcopi et dicte Ecclesie Laus. uillam de Corsiaco super Lustriacum cum pertinentiis uniuersis dicte uille.

Item quod dictus nobilis tradat, donet, remittat et cedat in perpetuum penitus dicto Episcopo eiusque successoribus /68/ et Ecclesie Laus. medietatem iuridictionis et aduocatie uille de Pulliaco et quicquid iuris dominii et usagii ipse nobilis et domini de Faucigniaco a quibus causam habet dictus nobilis habebant habere debebant poterant seu consueuerant quoquomodo consuetudine uel iure in uilla de Pulliaco antedicta, in hominibus homagiis aquarum cursibus et rebus aliis uniuersis, et quod dictus nobilis teneatur eidem Episcopo dictas res guerentire et deffendre contra omnes, et facere et prestare quicquid in causa euictionis debet fieri et prestari.

Et statim predicte partes vicissim omnia et singula antedicta expresse adimplendo laudauerunt ratificauerunt et etiam acceptauerunt.

Item sciendum quod dictus nobilis cum predictis feudis recognoscat se tenere in feudum a dicto domino Episcopo quicquid ipse nobilis in ciuitate Laus. et infra banna ciuitatis per se uel alium possidet et tenet siue alius tenet ab eodem.

Item sciendum quod dominus Episcopus de predictis feudis uniuersis et singulis dictum nobilem de Toyre et de Villars per cartam presentem inuestiuit.

testes ... Datum mense Aprilis anno domini millesimo CC ...

Et predicti domini de Andelot, de Chanuentz, Episcopus et Capitulum, et dominus de Toyre et de Villars unanimi consensu et uoluntate firmitate perpetua omnium predictorum, ipsam cartam signorum suorum munimine duxerunt roborandam.

/69/

XXIX.

ACCORD ET TRANSACTION, ENTRE VUILLELME, EVÊQUE DE LAUSANNE, D’UNE PART, ET PIERRE, AUBERT ET JEAN DE BRENLES, D’AUTRE PART, AU SUJET DE L’AVOUERIE DE BRENLES ET DE LA FORÊT DE FEBETON.

Anno 1277.

(Chartulaire du Landamann Monod, folio XI.)

Concordia inter Episcopum Laus. et Petrum Aubertum et Johannem de Brenles, propter auoeriam de Brenles, nemore de Febeton etc. in dominio de Lucens.

Cum discordia verteretur inter Reuerendum ... Vullelmum ... Episcopum Lausannensem nomine ... Laus. et ecclesie, ex vna, et Petrum et Aubertum de Brenles et Johannem clericum filium dicti Petri de Brenles nomine suo et heredum suorum et successorum, ex altera parte, super eo quod dictus dominus Episcopus dicebat et proponebat nomine quo supra se debere habere aduoeriam in uilla de Brenles a loco qui dicitur Baignon versus Sarsens, et in hominibus habitantibus infra dictos terminos, Videlicet a dicto Boignon uersus villam de Sarsens: Item super eo quod dicebat quod nemus quod dicitur Corne de Febeton, et terra quam prenominati de Brenles tenent et excolunt in territorio de Sarsens ad ipsum dominum Episcopum iure dominii pertinebant, et super quibusdam damnis et iniuriis eidem domino Episcopo et hominibus suis illatis tam in rumoribus /70/ quam in rebus aliis per predictos de Brenles. — Eisdem Petro, Auberto et Johanne contrarium asserentibus et dicentibus se habere ius in predictis auoeria nemore et rebus aliis et petentibus ex aduerso quasdam Gerbas et quedam pignora quas dicebant prelibatum dominum Episcopum cepisse uel capi fecisse per se uel per alium in terra predictorum de Brenles indebite et iniuste.

Tandem post multas altercationes mediantibus probis viris ad talem venerunt transactionem concordiam atque pacem, quod prefatus dominus Episcopus et successores sui qui pro tempore fuerunt habeant in perpetuum in uilla de Brenles a predicto loco qui dicitur Boignon versus Sarsens auoeriam talem qualem Episcopus et Ecclesia Lausannensis habet et habere consueuit in aliis hominibus liberis Castellanie de Lucens. Ita quod pronuntiati P. A. et Joh. et eorum heredes non possunt in dicta auoeria aliquid de caetero reclamare, prenominati vero P. A. et Joh. et heredes eorum habeant et percipiant in futurum in abergationibus suis uenam auenam capponem et alia vsagia que ratione accensationis facte habere et percipere consueuerunt.

Item actum est et conuentum quod dictus Episcopus laudat et confirmat dictis P. A. et J. et heredibus eorum imperpetuum terram quam emerunt siue accensauerunt a Petro de Sarsens et fratribus suis pro censu et vsagiis que debeant dico Petro de Sarsens et fratribus suis pro dicta terra quam diu ipsi uel alter ipsorum siue heredes suorum qui tenebunt uel tenebit terram predictam, morabuntur siue morabitur infra auoeriam dicti domini Episcopi.

Item actum est et conuentum quod dictum nemus /71/ quod dicitur Corne de Febeton remanet dicto domino Episcopo et successoribus suis in perpetuum, Ita quod predicti P. A. et J. et heredes siue successores eorum habeant siue usum siue usamentum suum in dicto nemore de Corne de Febeton ad faciendum quarucas et (quarum) suum et ad edificationem domorum suarum secundum quod eis necesse fuerit in dictis locis infra auoeriam domini Episcopi.

Item quod ipsi abergiatores dicti loci habeant usimentum suum de mortuis nemoribus et lignis in dicto nemore de Corne de Febeton et in aliis nemoribus domini Episcopi circum adiacentibus quandiu in auoeria dicti domini Episcopi morabunt, Et quod dominus Episcopus et successores eius debent predictos de Brenles deffendere et custodire sicut alios liberos homines de auoeria sua.

Item quod dictus dominus Episcopus quittat et remittit predictis P. A. et J. et heredibus suis omne ius et omnem actionem quod uel que sibi competebat uel competere poterat contra eos occasione dampnorum siue iniuriarum ac expensarum habitarum et factarum pro dicta controuersia usque ad diem hodiernam.

Quam pacem transactionem et concordiam ac omnia suprascripta nos predictus Vullelmus dei gratia Episcopus Lausannensis et nos prefati Petrus Aubertus et Johannes pro nobis et heredibus nostris ratificamus, laudamus et approbamus et promittimus inuiolabiliter obseruare. — Testes interfuerunt dominus Girardus de Orons cantor Lausannensis, magister Vullelmus de Viuiaco canonicus Lausannensis, dominus Vullelmus Dapifer Laus. dominus Vullelmus de Villarzel milites, dominus Cono curatus de viuiaco. /72/

In quorum omnium testimonium nos pronontiati P. A. et J. de Brenles presentibus literis apponi rogauimus sigilla venerabilium virorum Abbatis Altacreste et predictorum Cantoris Lausannensis et magistri Rod. de Viuiaco canonici Lausannensis. Et nos predicti abbas cantor et magister ad preces prenominatorum P. A. et Joh. sigilla nostra presentibus literis apposuimus in testimonium veritatis.

Actum apud Sarsens die lune proximo ante festum dictum apostolorum Symonis et Jude. anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo septimo.

XXX.

FRANCHISES DE VILLETTE.

Anno 1283.

(Archives de Lausanne, cahier coté C, N^o 53. Ancienne copie non signée.)

Nos guillermus de Champvent dei gratia Lausanensis Episcopus. Omnibus hanc paginam Inspecturis ad rei geste memoriam cum salute notum fieri volumus omnibus. Quod cum chari fideles et benedilecti subdicti nostrj totius perrochie villete erga nos et nostram lausanensis ecclesiam se semper probos viriles et fideles prestiterunt propter de consilio voluntate et consensu capituli et trium statuum ¹ commendatarij prioris lustriaci conuentusque eiusdem ibidem assistentium et consensientium in primam /73/ dictorum subditorum compensam et remunerationem fidei et probitatis eorumdem. Volumus concedimus damus Statuimus et ordonnamus quod ab hinc In perpetuum totius et qualiscunque Iusticie exercitium et administratio cum omnibus suis partibus teneri et administrari debeat per officiarios nostros aut nostrorum successorum feudatariorum aut nos fies quocunque nomine vocentur Infra dictam nostram perrochiam in villa nostra culliaci. Et quod vtantur talibus franchesiis libertatibus et preheminenciis quibus ciues burgenses et subditi nostri de Lausanna vtuntur. Et hoc totiens quotiens et quamprimum eisdem subditis nostris aut suis successoribus expedire visum et beneplacitum fuerit. Aliquo districtu vsu causa consuetudine habitis aut habendis aut Infeudatione per nos aut successores nostros data aut danda in contrarium facientibus non obstantibus. Quinimo semper exerceri Iusticie administratio vt supra debeat Quia sic nobis placet. Quam presentem paginam perpetuo valituram per nos nostrosque successores nullathenus In posterum reuocandam appensione sigilli nostri officialatus munire fecimus In testimonium et roboris firmitatem. Testes fuerunt aymo de neufchastel, Johannes de Vanlangin et dominus de bloney. Datum In castro nostro ochiarum die lune ante penthecostes Anno gratie millesimo ducentesimo octagesimo tertio.

/74/

XXXI.

DIPLOME DE L’EMPEREUR ALBERT EN FAVEUR DE GUILLAUME ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Anno 1299.

(Archives de Lausanne, layette A. N^o 7.)

Albertus Dei gratia Romanorum rex semper augustus spectabili viro Octhoni comiti dEstemberch ¹ avunculo et fideli suo dilecto gratiam suam et omne bonum. venerabilis vir Guilliermus lausannensis episcopus et princeps noster dilectus per sincere sue fidei et devotionis insignia quibus nos et sacrum Romanum Imperium incessanter amplectitur sic gratiam nostram meruit et meretur quia pre ceteris Romani Imperii Principibus ipsius dispendiis precavere salubriter nos delectat. propter quod fidelitati tue firmiter et districte precipiendo mandamus quatenus ipsum bonis et hominibus suis auctoritate regia contra iniuriatores quoslibet cuiuscunque conditionis existant manuteneas protegas et defendas non sinens ei ab aliquibus in nigris juriis jureto moneta mercatis cursibus aquarum stratis nundinis specialiter in regalibus et jurisditione civitatis Lausannensis que recognovit se ab Imperio tenere in feudum et de quibus auctoritate regia investimus eumdem ab aliquibus indebite molestari contradictores et rebelles auctoritate regia compescendo. /75/ Datum apud Badem septimo Idus aprilis regni nostri anno primo.

Pro copia

Johannes Gigniliatti
cum parapho.

XXXII.

LETTRE DE L’EMPEREUR ALBERT A LOUIS DE SAVOIE, AU SUJET DES DROITS DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE SUR LA MONNAIE.

Anno 1299.

(Gerbert de Rod. Suev. app. p. 138. — Ex autographo.)

Albertus Dei gratia Romanorum Rex, Semper Augustus, Spectabili Viro Ludovico de Sabaudia fideli suo dilecto, Gratiam suam et omne bonum; Intellexit nostra Serenitas, quod tu de novo monetam, monetæ Lausannensi fere consimilem, cudi facias, prope termino Lausannensis diocesis, ac etiam currere in terra sua, quam tenes in eadem Diocesi Lausannensi, contra antiquam consuetudinem, nec non in nostrum et imperii, ac Venerabilis Lausannensis Episcopi, Principis nostri suæque Ecclesiæ prejudicium et Gravamen, Eapropter fidelitati tuæ committimus et injungimus studiose, quatenus ab hujusmodi excessibus cesses penitus et desistas, donec coram Majestate nostra edoceas legitimis documentis, si quid tibi jure competat in hac parte, hoc nullatenus /76/ obmittendo. Datum in Baden VI. Idus Aprilis Regni nostri anno primo.

XXXIII.

CONDITIONS D’UN TRAITÉ DE PAIX ENTRE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE ET LOUIS DE SAVOIE, AU SUJET DE LA VILLE DE MORGES.

Anni incerti.

(Archives cantonales. Lausanne, N^o 41. — V. Monum. hist. patriae. Chart. I, 1495.)

Modus pacis tractate per prepositum Laus. inter dominum Laus. Episcopum et dominum Lodouicum si tamen regi placuerit.

In primis quod dominus lodouicus de sabaudia recipiet in feodum ab episcopo et Ecclesia laus. villam et castrum morgie cum appendiciis suis sub hac forma quod Idem dominus lodouicus pro se heredibus et successoribus suis Iuret ad sancta dei euangelia guerram et pacem facere de dictis castro villa et appendiciis ville pro episcopo laus. et pro facto ecclesie laus. s. ¹ istius episcopi et illorum qui pro tempore fuerint requisiti et Idem Iurare faciet castellanis morgie qui pro tempore erunt quotiescunque mutabuntur et episcopus hoc requiret.

Item actum est quod homines episcopi, prepositi, et capituli, uel homines hominum suorum talliabiles uel de corpore Iuratos aut habitatores morgie dictus dominus . lodouicus . prefatis episcopo, preposito, et capitulo, uel /77/ hominibus ipsorum reddat nec ipsos In morgia deffendat sed eisdem Iuramentum contramandet nec de cetero ipsos uel alios eiusdem conditionis recipiat In morgia . de aliis hominibus episcopi, prepositi, et capituli, qui possunt facere alium dominum sic est actum quod si dicti homines voluerint In morgia morari terre quas ab episcopo preposito et capitulo tenerent. eisdem episcopo. preposito . et capitulo . sine contradictione remanerent.

Item actum est quod quidquid dominus ludouicus conqueret per alodium Inter venogiam et albonam sit de feodo episcopi et ecclesie laus.

Item actum est quod episcopus, prepositus, et capitulum, dent In feodum perpetuum domino lodouico pro se et heredibus suis recipienti . quidquid Iuris habent dominii proprietatis et actionis In villa morgie castro et confinio . s . a tali loco usque ad ...

Item actum est quod Idem dominus ludouicus pro dampnis illatis . episcopo, preposito, et capitulo, seu hominibus eorum per ipsum dominum lodouicum . seu per homines aut castellanos suos . et pro donatione quam faciunt eidem episcopus, prepositus, et capitulum . et pro emendis ipsorum dampnorum det episcopo . monete currentis libras ... preposito et capitulo,..... soluendas terminis Infrascriptis ...

...

Item actum est quod Idem dominus lodouicus heredes et successores ipsius uel ipsorum omnes supradictas pactiones et conuentiones palam profiteri teneantur et recognoscere quum dictum feodum recipient ab episcopo laus. et eas Iurabunt vna cum forma fidelitatis obseruare.

/78/

Cette pièce, sans sceau et sans signature, est d’une fort ancienne écriture, sur un petit carré de parchemin.
Elle ne porte point de date; mais une main plus moderne a écrit au haut du parchemin, Circa annum 1244. Il paraît qu’il y a erreur dans cette indication, et qu’il vaut mieux rapporter cet acte aux environs de l’année 1300. Dans les Monumenta historiae patriae, on suppose que cet acte est de l’année 1275, par le motif que ce fut cette année-là que l’Empereur Rodolphe vint à Lausanne pour s’aboucher avec le pape.
Les lacunes qui s’y trouvent sembleraient indiquer que ce ne fut que l’ébauche ou le projet d’un traité de paix.

XXXIV

LOUIS DE SAVOIE, SEIGNEUR DE VAUD, VEND A L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE LE VILLAGE DE FOREL, LA FORÊT DU JORAT, ET TOUS SES DROITS SUR ST. SAPHORIN ET LA VAUX DE LUTRY.

Anno 1300.

(Chartul. Monod, folio XVIII.)

Nos Ludouicus de Sabaudia dominus Vaudi, pro nobis et nostris ... etc. damus et transferimus tradimus vendimus titulo venditionis, pure simpliciter perpetue. ... etc. Reu. in Christo patri domino Wllmo dei gratia Lausⁱ. episcopo nomine suo et ecclesie Laus^is recipienti ... etc. villam dictam de Forel iuxta Sauignietum cum territorio, pertinentiis et appendentiis uniuersis. /79/

Item quicquid iuris rationis habemus seu habere uisi sumus in nemore quod dicitur Iorat, quacunque causa uel ratione nobis competente ex quocunque contractu seu titulo, quos habemus a Warnero et Petro de Palexion fratribus, sicut ab alio nemore de Iorat superiori diuiditur per stratam publicam de hospitali per quam itur uersus meldunum inferius cum suis accessibus et egressibus territoriis et finibus quicunque sint et quicunque possent in futurum posterum reperiri.

Item quicquid iuris rationis dreyture proprietatis possessionis dominii querelle questionis seruitutis et actionis habemus uel habere possumus seu nobis competere posset in futurum ex aliquo titulo seu causa quos habuimus a Warnero et Petro de Palexion fratribus filiis quondam domini Petri de Palexiuz militis, in predictis uilla et nemore ac in suis territoriis et appendentiis, ac etiam in Perrochia de S^to Simphoriano et tota valle de Lustriaco ac in territorio et districtibus earumdem in quibus consistant, videlicet in hominibus homagiis proprietatibus possessionibus dominiis actionibus terris pratis nemoribus rapis censibus seruitiis terragiis decimis usagiis ruedis pascuis molendinis aquis aquarum decursibus clamis bannis eschetis seruitutibus exactionibus iuridictione quibuslibet, et aliis juribus corporalibus et incorporalibus quecunque sint et quocunque nomine censeantur et quocunque possideantur et detineantur, Ita tamen quod in ea parte dictarum rerum venditarum que est in toto territorio de Iorat et appenditiis eius, ultra aquam que dicitur Greues versus Rotam et versus Meldunum non possit dominus Episcopus uel eius successores aliquod fortalitium construere uel firmare. /80/

Que omnia et singula uendimus ut supra eidem domino Episcopo nomine quo supra recipienti pro sexcentis libris monete Laus^is, quas ab ipso domino Episcopo confitemur et recognoscimus nos recepisse et habuisse. ... etc. Transferentes in eundem dominum Episcopum ut supra omnes actiones reales personales mixtas utiles et directas que nobis competunt ... etc. Promittentes legitime deffendere ... etc.

In quorum omnium testimonium nos predictus Ludouicus de Sabaudia dominus Vaudi sigillum nostrum presentibus duximus apponendum . Et nos Amedeus comes Sabaudie in quantum nos tangere potest et poterit, Laudamus ratificamus et etiam approbamus, et in signum Laudis et consensus nostri presentem literam sigilli nostri munimine tradidimus roboratam.

Datum et actum apud S^tum Sulpicium die Martis post festum S^orum Apostolorum Petri et Pauli anno domini . M . tercentesimo.

XXXV

ARBITRAGE D’AMÉ DE SAVOIE, ENTRE LOUIS DE SAVOIE, SIRE DE VAUD, L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE ET DIVERS SEIGNEURS DU PAYS DE VAUD.

A^o 1300.

Ce document remarquable, qui devait faire partie de la présente collection, a été publié dans les Recherches sur les Sires de Cossonay, par M. L. de Charrière. (Mémoires et Documents de la Société d’Histoire de la Suisse Romande. T. V, p. 233.)

/81/

XXXVI.

DIPLOME DE L’EMPEREUR ALBERT, EN FAVEUR DE GIRARD, ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Anno 1302.

(Archives cantonales. Laus, n^o 3. copie notariée.)

Albertus Dei gratia Romanorum Rex semper augustus. Vniuersis sacri Romani Imperii fidelibus . presentes Litteras Inspecturis gratiam suam et omne bonum . Romani Imperii celsitudo consurgens antiquitus et fundata mirifice super Immobile firmamentum excellentie. prerogatiua qua viguit columpnis meruit stabilibus stabiliri et egregiis edificiorum Iuncturis Indissolubiliter adornari. Inter quas quidem Illustres principes ad totius operis machinam supportandam precipue vt columpnas voluit potiori prestantia preminere vt quo vberius gratie priuilegiis Insigniri se sentiunt . eo amplius debeant obsequiose vicissitudinis Redibitione gratuita ceteris preclarere . Sane cum venerabilis Gerhardus episcopus Lausannensis princeps noster dilectus. Ad celsitudinis nostre presentiam nuper accedens . Romano Imperio et nobis obsequiose deuotionis signa pretenderit et omnimode obeditionis Insignia presentarit. Nos quoniam tanquam nostrum et Imperii principem ad beneuolos applausiue dulcedinis admittentes amplexus. Regalia feoda principatus /82/ pontificalis. quem obtinet. sibi de Liberalitate Regia concessimus . et eundem episcopum Inuestiuimus de eisdem . Amministrationem temporalium et Iurisditionem plenariam principatus eiusdem ecclesie . prenotato episcopo . presentium serie committentes.

Quocirca vniuersis et singulis vasallis Ministerialibus et hominibus suis et ecclesie sue . damus presentibus In mandatis. quathenus Ipsi Gerhardo episcopo tanquam principi nostro et suo domino Intendunt ¹ In omnibus humiliter et pareant Reuerenter. Datum In Rinvelden . Anno domini Millesimo tercentesimo secundo . V. kal. Januarii . Indictione prima . Regni vero nostri Anno quinto.

Pro copia a veris originalibus litteris extracta . factaque debita collatione cum eisdem per me notarium publicum subscriptum et concordante eisdem. Signatum. Richardi not.

XXXVII.

HOMMAGE DE DIVERSES PERSONNES QUI DOIVENT LE PLAICT-GÉNÉRAL.

Anno 1313.

(Chartulaire du Landamann Monod, folio XI.)

Homagium quorumdam qui debent placitum cum homagio Lausannensibus consulibus.

Anno incarnationis domini 1313 . inditione XI. die dominica post festum beate Lucie virginis Lauss. in capitulo Ecclesie beate Marie Lauss. in presentia mei notarii . etc.

Franciscus Senescallo Lauss. domicellus intrauit homagium ligium reuerendi etc. Petri dei gratia electi Lauss. recipientis nomine suo et ecclesie Lauss. et cauit placitum homagii sui per Vullelmum Beueris domicellum Lauss.

Item Iohannes psalterius Lauss. diocesis intrauit homagium ligium prefati domini Episcopi electi et fideiussit placitum sui homagii seu feudi per senescallum predictum.

Item petrus de Ponte clericus intrauit homagium ligium dicti domini electi et fideiussit placitum per predictum senescallum. /84/

Item Vullelmus Beueris domicellus predictus intrauit homagium ligium domini electi predicti et cauit placitum per senescallum predictum.

Item Iohannodus de Chesaux domicellus intrauit homagium prefati domini electi.

Item Iacobus de S^to Laurentio domicellus intrauit homagium ligium dicti domini electi et fideiussit placitum per Iohannem psalterium predictum.

Item Iacobus de Pully domicellus intrauit homagium ligium memorati domini electi et cauit placitum per senescallum predictum.

Item Bocardus Valier ciuis Lauss. intrauit homagium ligium domini electi predicti.

Item Mermodus Mareschauz ciuis Lauss. intrauit homagium ligium domini electi predicti et cauit placitum per senescallum predictum.

Item Iacobus Moneta intrauit homagium ligium eiusdem domini electi et cauit placitum per senescallum predictum.

Item Vullielmo Hostalet et petrus Apiaz . perceuallus ferent . amenodus de Prato et Iohannes Cagnyax intrauerunt homagium domini electi predicti.

Item Perrodus moret ... et cauit placitum per petrum apia predictum.

Item Iohannes de Daillens domicellus intrauit homagium ligium domini electi predicti et fideiussit placitum per Vullelmum Beueris antedictum.

Promiseruntque omnes et singuli pro se prefato domino electo solemniter pro se suisque successoribus in Ecclesia Lauss. stipulanti . fidelitatem . ac ipsum et Lauss. ecclesiam iuuare et deffendere . feudaque que ab /85/ eodem domino electo et ecclesia Lauss. tenent fideliter desseruire ac cetera facere ad que domino suo tenetur homo ligius et fidelis.

Presentibus ad premissa etc.

Receptum et signatum per Iohannem Cononis de Orba notarium etc ... et sigill. per Wllelmum decanum Laus.

XXXVIII.

HOMMAGE PRÊTÉ PAR PERROD DE GOUMOENS AU SUJET DE LA SEIGNEURIE ET LA FORESTERIE DU JORAT.

Du 14 Juin 1314.

(Chartulaire du Landamann Monod, folio XIII).

Homagium Perrodi de Gumens domicelli cum recognitione.

Anno incarnationis domini 1314. inditione 12 . die 14 mensis Iunii. Lausanne in curia seculari Reuerendi patris domini Episcopi Lausannensis in presentia mei notarii ...

Perrodus filius condam Iaqueti de Goumoens domicellus intrauit pro se suisque participibus seu heredibus homagium ligium Reuerendi ... patris ... Episcopi Lausannensis presentis recipientis nomine suo et Ecclesie Lausannensis . dignouitque et publice recognouit se tenere in feudum ligium a dicto domino Episcopo et /86/ Ecclesia Lausannensi et esse de feudo ipsorum res possessiones et iura que secuntur.

Primo quicquid ipse Perrodus et sui coheredes seu participes habent et tenent in loco et nemore de Iorat ab hospitali de Iorat inferius uersus dompnum martinum videlicet banna sexaginta solidorum et unius oboli a facientibus ibidem focum.

Item foresteriam aueneriam et paneteriam super utentes in illa parte predicta nemoris supradicti.

Item prata planchias et terras que iacent in dominio dou Iorat a parte superius nominata.

Item aliqua alia tributa que sibi debentur ratione partis predicte nemoris predicti.

Item et aduoeriam de Tela seu de montiron.

Volens et concedens dictus Perrodus quod si plus reperiretur esse de dicto feudo, quod plus sit et pro declarato habeatur et tantum ualeat ac si ipse illud specialiter nominasset.

Promisitque prefato domino Episcopo solemniter stipulanti ipsum et successores suos ac ecclesiam Lausannensem iuuare et deffendere contra omnes et dictum feudum deseruire ac cetera facere ad que homo Ligius tenetur suo Ligio domino et facere consueuit, ac etiam declarare ad requisitionem ipsius domini Episcopi quicquid esse sciret de predicto feudo.

Presentibus ...

In quorum testimonium nos ... Decanus Lausannensis ad preces ... sigillum nostrum hiis presentibus duximus apponendum . Et ego Cono de Orba notarius ...

/87/

XXXIX.

LETTRES D’ASSOCIATION ET DE CONFÉDÉRATION, ENTRE AMÉDÉE, COMTE DE SAVOIE, ET PIERRE, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, SUR LA JURIDICTION ET LE MÈRE ET MIXTE EMPIRE DANS LA VILLE DE LAUSANNE.

Du 18 octobre 1316.

(Archives cantonales. Laus. n^o 1276. parchemin.)

Nos Amedeus Comes sabaudie Notum facimus vniuersis presentes literas inspecturis . Quod nos viso tenore cuiusdam litere Reuerendi in christo patris domini P. dei gratia Episcopi Lausannensis amici nostri carissimi. Qui quidem tenor talis est.

Nos Petrus | dei gratia laus. Episcopus . notum facimus vniuersis. Quod cum olim inter Reuerendum in christo patrem bone memorie dominum Iohannem quondam Episcopum laus. et Inclite recordationis illustrem principem dominum Petrum quondam comitem sabaudie quedam societas ac | confederatio contracta fuerit super Iurisdictione . mixto et mero Imperio ciuitatis nostre Laus. et mutuis auxiliis inter se faciendis ¹ que sic magistra rerum experientia patenter edocuit vtilis inuenta fuit tam ecclesie laus. quam subditis eiusdem . Nos | ipsius predecessoris nostri vestigiis inherere volentes inspecta euidenti vtilitate ecclesie predicte et subditorum /88/ eiusdem quin ymo necessitate nunc vrgente . videns quod dominus ludouicus de sabaudia iam per ipsius potentiam cepit turrim nostram de gourzi et | est cum magno exercitu in obsidione ville nostre et loci de vilarzel . terramque nostram combuxit et deuastauit et nos eius potentie aliter resistere non valemus . Ideo pro nobis et successoribus nostris de consensu nostri capituli Laus. damus et concedimus saluo | Iure officiariorum nostrorum Illustri principi domino Amedeo comiti sabaudie et domino Eduardo eius filio ad vitam ipsorum et cuilibet eorum tantum et non vltra medietatem omnium fructuum . obuentionum . et Iuuantiarum . escheytarum post datam | presentium ex causa delicti tantum obuenientium meri et mixti Imperii omnimode Iurisdictionis et dominii temporalis ciuitatis laus. et suburbiorum et totius vallis lustriaci. excepta perochia et castellania de sancto symphoriano et de gleyrola . quam | Iurisditionem nos episcopus habemus et habere debemus in locis predictis . Et excepto Iure monete nostre Laus. alia medietate omnium predictorum nobis et successoribus nostris integra remanente . Acto in premissis quod si bona Immobilia caderent in com-|-missum ex causa delicti prefati dominus Comes et dominus Eduardus ea non possunt retinere ad manus suas sed habeant medietatem pretii si vendantur uel extimationis communis si non vendantur. Exceptis feudis ad mensam nostram Episcopalem aut | ad dictum capitulum spectantibus, que si caderent in commissum debent nobis et successoribus nostris ac dicto capitulo pleno Iure et integre remanere . volentes et concedentes quod dictus dominus Comes uel dominus Eduardus per se uel per /89/ alium ydo-|-neum quem Ad hoc deputare voluerint dum tamen non sit aut retro fuerit nobis et Ecclesie nostre rebellis uel Inimicus faciat et exerceat merum et mixtum Imperium omnimodam Iurisdictionem et dominium in locis predictis . qui quidem Iurare | tenetur semper in principio sui regiminis presente in curia laus. nobis presentibus uel mandato nostro speciali si Interesse uel mittere voluerimus, officium Iurisdictionis bene et fideliter exercere . Iura. libertates et consuetudines ciuitatis lauss. | et vallis lustriaci et habitatorum dictorum locorum obseruare . Et nobis medietatem omnium obuentionum . eschetarum et omnium predictorum integre reddere et absque dilatione . nec aliquid de predictis sine nostro consensu uel mandati nostri potest marciare . | Acto etiam quod nos Episcopus promittimus et tenemur illum qui positus fuerit in dicto officio Iuuare et fortem facere ita quod dictum officium possit libere exercere. Item actum est quod nos dictum dominum comitem uel dominum Eduardum et suos cum armis et sine armis | receptare debemus in dicta ciuitate laus. et locis predictis contra omnes . Exceptis nostris superioribus . subditis et vassallis ac domino de grandissono. Inimicos autem Comitis Sabaudie in locis predictis nullatenus receptare debemus . superioribus | nostris duntaxat exceptatis . et vassallis nostris et subditis quamdiu voluerint stare Iuri et domino de Grandissono. Et ipsum dominum comitem receptare debemus si voluerit Iusticiam facere coram nobis. Et pro omnibus predictis ipsi dominus | Comes et dominus Eduardus tenentur nobis ad deffensionem nostram et nostre Ecclesie lauss. ac nostri predicti capituli . et Iura nostra et ecclesie /90/ nostre et capituli predicti recuperanda cum expensis suis propriis contra omnes et etiam contra | suos quam diu priuati erimus facere Iusticie complementum . Auxilium . Iuuamen et consilium ... nec possint in locis predictis . nec in ipsorum locorum pertinentiis domum fortem facere nec edifficare nec Iurisdictionem seu officium | acquirere . Nos autem capitulum laus. predictum considerantes in predictis utilitatem ecclesie laus. et subditorum eius fore factam habito super hoc diligenti contractu predictis omnibus consentimus, et ea laudamus et ratifficamus. | Et in testimonium omnium premissorum Nos Episcopus et capitulum predicti sigilla nostra presentibus literis duximus apponenda . Datis anno domini M^o.CCC^o sexto decimo. —

Item viso tenore cuiusdam alterius litere Bailliui et consilii nostri Gebennensis | et Chablasii continencie Infrascripte. —

Nos Guillelmus de castellione miles Bailliuus gebennensis et chablasii pro illustri ac potenti viro domino Amedeo comite Sabaudie . B . abbas sancti mauritii Aganensis . Iohannes prepositus montis iouis . Guillelmus prior | lustriaci. Iohannes de Bagnolio miles chillionis Castellanus . Berlio de mari Iudex gebennensis et chablasii pro eodem comite et castellanus sancti mauritii aganensis . et Raimondus de festerna castellanus turris de peiz . consiliarii domini comitis memorati. | Notum facimus vniuersis . quod cum societas et confederatio contracta fuerit super Iurisdictione . mero et mixto Imperio ciuitatis Laus. et vallis lustriaci Inter Reuerendum in christo patre dominum . P . dei gratia Episcopum /91/ laus . Et nos | nomine et ex parte Illustris principis domini. A. comitis predicti et domini Eduardi eius filii . et super mutuis Auxiliis Inter se faciendis ad vitam ipsorum dominorum comitis et Eduardi tantum modo et non ultra . Nos omnes supradicti et quilibet nostrorum promit-|-timus bona fide dicto domino Episcopo nos curaturos et facturos quod domini Comes et Eduardus predicti obseruabunt . facient et attendent domino Episcopo Laus. suisque successoribus ac capitulo, ciuibus et habitatoribus ciuitatis Laus. et | vallis lustriaci Articulos Infrascriptos. Et de obseruatione predictorum dabunt et concedent eisdem Episcopo . Capitulo . ciuibus et habitatoribus . literas sigillis suus sigillatas ipsos articulos vna cum toto tenore litere super societate | et confederatione predictis, Inter ipsos dominos Episcopum . Comitem et Eduardum confecte continentes, Qui quidem articuli sunt hii.

In primis quod dicti dominus comes et dominus Eduardus tenentur prestare Auxilium . consilium et fauorem contra omnes suis | propriis sumptibus et expensis et etiam contra suos . Ad recuperandum et deffendendum Iura et Iurisdictionem quecunque sint . et res ecclesie Laus. Episcopi . Capituli . ciuium et habitatorum predictorum . Ecclesie . Episcopo . Capitulo . ciuibus et habitatoribus | supradictis.

Item quod dicti dominus Comes et dominus Eduardus non possint edifficare castrum seu domum fortem in locis predictis seu Iurisdictione temporali dictorum domini Episcopi . Capituli et ecclesie laus . nec officium seu aliquam Iurisdictionem uel domum | acquirere uel Instituere. /92/

Item cum ipsi dominus Comes et dominus Eduardus debeant habere ad vitam suam tantum medietatem omnium fructuum obuentionem et Iuuantiarum eschetarum ratione delicti obuenientium post datam presentium | meri et mixti Imperii et omnimode Iurisdictionis et dominii temporalis ciuitatis Laus. et suburbiorum et vallis lustriaci. Excepta castellania et perochia Sancti Symphoriani et de Gleroula . et excepto Iure monete laus. Predicti dominus Comes | et dominus Eduardus debent quemdam deputare nomine Episcopi et Ecclesie laus. Ad exercendum dictam Iurisdictionem in locis predictis . qui non sit nec fuerit in aliquo Episcopi Inimicus uel rebellis ecclesie laus. et debet Iurare semper | in principio sui regiminis presente in curia Laus. presente dicto domino Episcopo uel mandato suo speciali si interesse uel mittere voluerit . officium dicte Iurisdictionis bene et fideliter exercere . Iura libertates et consuetudines ciuitatis | Laus. et vallis lustriaci et habitatorum dictorum locorum obseruare . et dicto domino Episcopo suisque successoribus medietatem omnium obuentionum eschetarum integre reddere absque dilatione . nec aliquid sine consensu dicti domini Episcopi uel mandati sui | potest marciare.

Item quod si contigerit aliquem capi uel detineri personaliter debet poni et detineri in fortalitiis domini Episcopi. Ita tamen quod debet restitui bailliuo qui pro tempore fuerit ad requisitionem suam uel sui mandati et distringi | debet et puniri secundum consuetudines lausann. acthenus obseruatas.

Item quod preconizatio haberi debet in locis predictis nomine domini Episcopi et Bailiui . alio nomine non expresso. /93/

Item quod si contigerit quod aliqua bona Immobilia caderent in | commissum ex causa delicti . prefatus dominus Comes et dominus Eduardus ea non possint retinere ad manus suas . sed habeant medietatem pretii si vendantur . uel extimationis communis si non vendantur . Exceptis feudis ad Episcopum uel capitulum | spectantibus . que si caderent in commissum debent ipsis Episcopo et capitulo pleno Iure remanere.

Item quod ipsi domini Comes et Eduardus non possunt nec debent Iurisdictionem officiariorum laus. in aliquo impedire quominus possint cognoscere de causis | de quibus poterint uel consueuerint cognoscere de consuetudine uel de Iure . sed debent Iuuare et deffendere contra omnes qui dictam Iurisdictionem Impedirent . nec vti debent aliquo sigillo in contractibus nisi sigillo Curie laus. uel decani.

Item | quod passamenta facta in locis predictis temporibus retroactis non possint impugnari uel retractari . sed debent in suo robore remanere . nec debent se de ipsis passamentis Intromittere nisi de licentia domini Episcopi memorati.

Item quod dominus | Episcopus si habeat causam uel questionem contra aliquem . vel aliquis contra eum . non tenetur litigare coram illo qui positus fuerit in officio predicto Iurisdictionis exercendo . sed litigare prout consueuit.

Item dominus Comes Castrum de Vilarsel | et turrim de goursi que tenet ad manum suam tenetur reddere domino Episcopo et Ecclesie Laus. facta concordia inter ipsum dominum Episcopum et dominum Ludouicum de sabaudia. super questionibus de quibus compromiserunt /94/ in ipsum dominum comitem . | vel si non concordaretur statim finito tempore compromissi predicti quod dictum debet durare usque ad festum beati Michael . et prorogari poterit vsque ad pascam et non vltra . nec ante restitutionem castri et turris predictorum debet reddere | prior lustriaci domino Comiti literam confectam super querimoniis habitis Inter ipsos dominos Episcopum . Comitem et Eduardum et penes ipsum priorem depositam . Sed facta restitutione predictorum castri et turris ecclesie laus. ut supra . dictus prior literam | predictam domino Comiti uel domino Eduardo reddere teneatur.

Item quod post decessum dictorum dominorum Comitis et Eduardi . dictus Episcopus et sui successores possint auctoritate propria apprehendere et reassumere totam Iurisdictionem locorum predictorum, et quod ille qui esset | pro ipsis in Iurisdictione predicta teneatur . nec possit aliquam possessionem uel proprietatem allegare . sed omnia Iura possessiones et dominia dicto domino Episcopo et ecclesie laus. remaneant et ad ipsum transeant ipso facto. |

Si autem domini Comes uel Eduardus nollent predictas conuentiones facere . videlicet literas sigillis suis sigillatas tradere de conuentionibus supradictis vel reddere recusarent dicta castra finito tempore compromissi . predicto eo ipso sit litera | predicta quam habet in deposito dictus prior lustriaci Irrita et Inanis et omnia contenta in ipsa . ipsamque reddere teneatur dictus prior domino Episcopo supradicto . Et si dicti dominus Comes uel Eduardus recusarent sine Iusta causa . personaliter | requisiti certifficati loco et tempore competenti alias predictas conuentiones in presentibus contentas adimplere . predicta /95/ litera sit similiter eo ipso Irrita et Inanis et omnia in ipsa contenta.

In quorum omnium testimonium . nos balliuus . | abbas . prepositus . prior . Iohannes de Bagnolio et Raimondus de festerna predicti sigilla nostra . nosque Berlio Iudex predictus sigillum curie prefati domini Comitis presentibus duximus apponenda . Datum et actum Laus. Anno | domini . M^o. CCC^mo sexto decimo. die Iouis post festum beati Barnabe apostoli ...

Ipsisque literarum tenoribus mature perpensis quum secundum conuenta in ipsis ipsa ratifficare habemus et nos ad ipsarum obseruationem vt conuenit obligare. Capitula | ipsa omnia et singula in iamdictis tenoribus literarum contenta . Nos comes supradictus . rattifficamus et approbamus et ea obseruare attendere et adimplere promittimus. sub ypotheca omnium bonorum nostrorum prout melius et firmius possumus | et facere debemus secundum conuenta et ordinata in ipsis literis contenta et qualibet ipsarum. Et in robur et testimonium ipsorum sigillum nostrum duximus presentibus apponendum . volentes et Iubentes quod Eduardus primogenitus noster hec eadem | faciat prout ipsum ordinatam est ... in literis antedictis. Datum et actum paris ... xviij^a. die mensis octobris Anno domini millesimo . CCC^mo. decimo sexto. —

(sine sigillo)

/96/

XL.

TRAITÉ DE PAIX ENTRE PIERRE, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ET LOUIS DE SAVOIE, SEIGNEUR DE VAUD.

Circa annum 1316.(Chart. Monod, folio XVIII.)

Compositio domini Petri Episcopi Lausannensis et domini Ludovici de Sabaudia.

Nos Petrus dei gratia Episcopus Lausannensis et Ludouicus de Sabaudia dominus Vuaudi. Notum facimus universis presentes litteras inspecturis, quod cum mutue et uarie quam plures questiones discordie querele et controversie uerterentur et ulterius uerisimiliter uerti sperarentur maiores inter nos dictum Episcopum et gentes nostras seu iuridictioni nostre subiectos ex una parte, Et nos dictum Ludouicum gentes nostras et nostre iuridictioni subiectos ex altera, super diuersis homicidiis vulnerationibus pignorationibus et aliis dampnis et iniuriis datis et illatis hinc et inde siue per guerram siue per treugam uel quocunque alio modo a tempore quo Reuerendus Pater dominus G. nunc Basiliensis Episcopus promotus extitit in Episcopum Lausannensem et citra. /97/

Item super iuribus iuridictionibus et vsagiis uillaris ac territorii de Fores (Forel) prope Castrum de Lucens et de Brenblens prope uillam Morgie.

Item super iuribus iuridictionibus baroniis et usagiis quorumdam locorum et territoriorum existentium citra et ultra aquam que dicitur Venogy.

Item super eo quod dicebatur Castrum et fortalicium de Villarzel fuisse occupatum auxilio et forcia gentium nostrarum dicti Ludouici et quod dominus Cono de Villarzel prior Sancti Marii Lausannensis et fratres sui dicebantur accepisse in feudum a nobis dicto Ludouico aliqua infrascripta seu confines dicti Castri seu uille de Villarzel.

Item super feudo et homagio Castri de Rupe quod dicebamus quilibet nostrorum ad se pertinere.

Item super iure et vsamento nemoris de Iorat.

Item super hoc quod dicebatur nos dictum Ludouicum seu gentes nostras receptaculum et favorem dare offendentibus dictum dominum Ludouicum et gentes suas.

Tandem post multos et uarios tractatus super predictis et ex predictis dependentibus et emergentibus habitos inter nos dictas partes, mediantibus et tractantibus magnificis uiris dominis Ottone domino Grandissonis, Guigone Alamandi domino Valbonnesio et venerabili viro domino Iohanne preposito Montis Iouis, ad pacem et concordiam ac amicabilem compositionem bonam et firmam deuenimus in hunc modum.

Imprimis uolumus et concedimus ac etiam ordinamus unanimiter bona fide pro nobis gentibus et subiectis nostris quod bona pax et concordia firma sit ex nunc /98/ in antea ad invicem inter nos et gentes nostras predictas.

Item quod omnia homicidia vulnerationes dampna pignorationes et iniurie perpetrata data et illata hinc et inde qualitercunque a tempore quo Reuerendus Pater dominus G. nunc Basiliensis episcopus promotus extitit in Episcopum Lausannensem et citra, sive tempore guerre pacis treuge sive quocunque alio modo sint remissa et remisse ad inuicem, et nos eadem pro nobis et gentibus nostris predictis ad inuicem remittimus et quittamus.

Item quod quicquid dominii, proprietatis, possessionis uel quasi seu iuris et iuridictionis omnimode nos dictus Ludouicus habemus in uilla et territorio de Fores predicta remaneat ex nunc ex causa presentis compositionis et pacis dicto domino Episcopo et Ecclesie Lausannensi, et e contrario quod quicquid dominii proprietatis possessionis uel quasi seu iuris et iuridictionis omnimode nos dictus dominus Episcopus habemus in uilla et territorio de Brenblens predicta remaneat ex nunc ex causa predicte compositionis et pacis prefato domino Ludouico hoc acto et conuento inter nos quod in quantum reperiretur quod uilla et territorium de Fores plus ualeret quam uilla et territorium de Brenblens fiat refusio seu recompensatio dicto domino Ludouico per nos Episcopum ad dictum et estimationem nobilium uirorum dominorum Iohannis de Montibus et Iohannis Psalterii de Lausanna militum, Iuridictione tamen dictarum uillarum minime extimata.

Item quod omnimoda Iuriditio et baronia quam (nos) dictus Ludouicus habemus et nos habere dicimus seu contendimus ab aqua que dicitur Venogi versus Lausannam /99/ et specialiter auoyerya et iuridictio quam habemus et nos habere contendimus in prioratu etiam uilla et territorio de S^to Sulpicio occasione acquisitionis facte a dominis de Blonay uel alio quoquomodo sit et remaneat ex nunc predicto domino Episcopo et suis successoribus in ecclesia Lausannensi.

Item quod omnimoda iuridictio et baronia a dicta aqua de Venogy versus Morgiam sit et remaneat predicto domino Ludouico, exceptis hominibus et tenementis eorum quos habet Capitulum Lausannense in uilla et territorio de Tholochinaz et excepta iuridictione si quam aliqui alii ultra dictam aquam haberent uel reperirentur habere quam tenerent uel tenere deberent ab ecclesia uel capitulo Lausannense quam eodem modo ab eadem ecclesia et capitulo teneant in futurum, et exceptis locis, uillis et territoriis de Sancto Prothasio et de Crant cum iuribus et pertinentiis suis.

Item quod dictum Castrum et fortalicium de Villarzel libere restituatur predicto domino Episcopo in eo statu et ea libertate quibus erant tempore quo dominus Prior S^ti Marii ipsum Castrum et Fortalicium occupauit, et quod feudum si quid dictus Prior uel aliquis fratrum suorum acceperunt a nobis dicto Ludouico in feudum in predicta seu confines dicti Castri seu uille aut territorii de Villarzel penitus remittatur, et nos dictus Ludouicus ipsum feudum remittimus et quittamus.

Item quod si feudum seu homagium Castri de Rupe predicti captum et recognitum fuerit a dicto domino Ludouico per Rodolphum filium Vullelmi de Rupe et eum Wllmum antequam a Reuerendo domino G. Episcopo Basiliensi tunc Episcopo Lausannensi per dictum /100/ Wllmum remaneat ipsi domino Ludouico, et in eodem casu de pretio ducentorum et LII. librarum Lausannensium que iam solute erant dicto Wllmo per dominum Episcopum Lausannensem cedat medietas in utilitatem domini Ludouici, Scilicet Centum et viginti sex libre, et pro alia medietate dicto domino Episcopo ius sibi saluum. Si vero dictus dominus Episcopus prior seu potior reperiatur in acquisitione dicti feudi seu homagii, dictum feudum seu homagium sibi remaneat pleno iure.

Item quod pro usu et iure usagii quod habebant illi de melduno et quedam alie uille ultra nemus de Iorat seu habere contendebant in dicto nemore de Iorat detur et assignetur eis certa portio dicti nemoris a parte eorum bene distincta et limitata ad dictum et arbitrium dictorum domini Iohannis de Montibus et domini Iohannis Psalterii. Et si super hoc dicti milites concordare non possint detur et assignetur dicta portio ad dictum et arbitrium dominorum Guidonis Alamandi et prepositi predictorum, que assignatio et limitatio fieri debeat infra festum penthecostes proxime venturum.

Item actum et concordatum est per nos partes predictas quod in illa portione que eis dabitur et assignabitur non fiat nec fieri debeat seu possit Castrum nec fortalicium per nos dictum Ludouicum uel per nostros.

Item quod nos dictus Ludouicus non sustineamus nec demus aliquem fauorem palam uel latenter alicui offendenti uel uolenti offendere dictum dominum Episcopum homines et terram suam, nec sustinebimus quod per aliquem de nostris eidem offendenti uel offendere uolenti aliquis fauor prebeatur, et eodem modo nos dictus Episcopus non sustineamus nec demus aliquem fauorem /101/ palam uel latenter alicui offendenti uel offendere uolenti dictum dominum Ludouicum homines et terram suam nec sustinebimus quod per aliquem de nostris eidem offendenti uel offendere uolenti fauor aliquis prebeatur.

Item uolumus et concordamus quod predicti domini Guido et Prepositus habeant plenam et liberam potestatem quam nos eisdem plene et libere ex nunc concedimus addendi minuendi declarandi corrigendi et iudicandi in predictis et quolibet predictorum simul et pluries prout et quoties eis pro bono pacis uidebitur faciendum.

Cedentes nos Episcopus et Ludouicus predicti ex causa compositionis et pacis predicti unus alteri omnia iura et actiones nobis competentia et competentes in his que cuilibet nostrum remanent et deueniunt ex forma et tenore compositionis pacisque predicte prout superius sunt expressa.

Que omnia et singula predicta Nos prefatus Episcopus prepositis Sacrosanctis Dei Euangeliis saluo ordine et iuramento nostro pro nobis et successoribus nostris, Et nos predictus Ludouicus tactis sacrosanctis Dei Euangeliis pro nobis heredibus et successoribus ac gentibus nostris, promittimus ad inuicem coniunctim stipulatione interueniente rata et firma habere perpetue tenere nec contra facere per nos uel per alium uel uenire nec consentire alicui contra uenire uolenti.

In quorum omnium robur et testimonium premissorum nos Episcopus et Ludouicus prefati Sigilla nostra hiis presentibus duximus apponenda et apponi rogauimus, una cum sigillis nostris sigilla domini Othonis domini Guidonis et domini prepositi predictorum. Nos /102/ autem Otho dominus Grandissonis, Guigo Alamandi et Iohannes Prepositus supradicti sigilla nostra ad preces ...

Et nos Capitulum ecclesie Lausannensis pro bono pacis et concordie predicte in quantum nos contingit et nostra interest prefatum dominum Ludouicum et Episcopum tangit et tangere potest predicta Laudamus et in eis consentimus et in signum Laudis nostre et consensus nostri predicti Sigillum nostrum ad ... apponi fecimus huic scripto. (sine data)

XLI

SENTENCE RENDUE A MORGES PAR LES COMMISSAIRES DE LOUIS DE SAVOIE, SEIGNEUR DE VAUD, ENTRE HENRI DE VILLARZEL ET JAQUIER DE CHATENAYES, D’UNE PART, ET JEAN, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, D’AUTRE PART.

Anno 1331.

(Msc. Ruchat, fonds Bridel, à la bibliothèque cantonale à Lausanne. Tom. III, K. — La présente charte a été imprimée en langage moderne dans le Conservateur Suisse, tome III, p. 403.)

En non de nostre Segnyour . Amen . Nos Jehanz Sires de Monz . Franczois de Lucinge Sechauz de Losene, Anthoynes de Vylliens et Pierres Vidognes de Moudon, chevaliers Commissayre en cete part quant es choses /103/ ci-deduit escriptes de Aut et puyssant Baron nostre cher Segnyour Mon Segnour Loys de Savoë Segnour de Vaut, Faczons savoyr à totz que com Henryz de Villarsez et Jaquier de Chatenaex, Escuër, demandessant à Reverend Pere en Christ Monseignour Jehant par la grace de Dyu Evesque de Losene par devant Nos et fissant la demande ly quez est tele. Ly fayz sus loquel Monsignour Jehanz de Monz, ly Sechauz de Losene, Monsignour Pierres ly Vidognes, et Monsignour Antheynes de Wilyens devont aver Conseyl, est tez . Henryz de Villarsel, et Jaquiers de Chatenay Donzel . demandont à Monsignour L’Evesque de Losene, que durant la guerre qui ha estey entre lo Segnyour de Granczon Monsignour Girard de Montfaucon, et lo dit Monsignour L’Evesque de une part, et lu Segnyour de Montagnye, de autre. Les gens au dit Monsignour L’Evesque ce est à saveyr, de Lucens, de Villarsel, a banneres levées, Et les gens armés à la bannire Monsignour L’Evesque levée, sunt venu ès viles de Marnant, de Treyz, dou Resposyour, de Chatenaex et de Mydes, et ont ars (brûlé) ès dites villes les maysons es homes de Henry et Jaquier desus dit et pris lor bins et lor forres. Lesquez damages il estimont à la valour de doze cenz lbr. (livres). Quar, par ansi quant il dyont, il ne estoyont de guerre ne n’aveyont fayt chose par quoy on les deust arder ne damagier. Et plus disont que yl se voleyont es dyre par lor seremant. Et par XII Cheval(iers) et Escuers qui les segreont de lor seremant, que yl ne estoyont avu de guerre selons la Cutume d’armes. Et cum yl soyont gentil-home, l’on les en doyt crere par lor seremant selons la Cutume dou pays et darmes. /104/ Laquel demande myt en voy ly dyt Monsignour Ly Evesque. Et respondit que il a ce non estoyt tenuz par plusors raysons, disenz que il esteyt aparelyez de prover que ly dit Donzel ly aveyont fayt guerre et à ses genz especiament que cum les genz armés dou dit Monsignour L’Evesque checesant (avaient saisi) Perrot de Villarsel ly quez notoremant estoyt de guerre Et celuy venissant à Tagnyent ly dit Henryz et Jaquiers salyront fours dou chatelar et de lour barres outres lo pont, chascons de lour la lance en sa main en un chan devant lo dyt chatelar Et recosirunt lo dyt Perrot es genz dou dit Monsy L’Evesque, et y fut mors au recorre dou dit Perrot un chevauz et un autres chevauz naffrez (navré) es gens Monsignour L’Evesque par quoy diseyt li ditz Monsignour Ly Evesque que l’on a ce lo devoyt receyvre et non mye les dyt Escuers à fayre lor es dyt. Et cum nos Comissayre desus dyt de la volunté et dou commandemant dou dit nostre Segnyour Monsignour Loijs hayont haou Conseyl a cheval(iers) et à bons Gentiz homes et cogneu et adjugié que se li dytz Monsignour Ly Evesque poyt ce que il ha proposey, proveyr par bons Gentiz homes contre les diz Henry et Jaquyer. Et par Gentiz homes ou par gagnyours contre les gagnyours homes des diz Henry et Jaquier que ce est guerre. Et que li dyt Monsignour Ly Evesque deyt estre quittes de la demande des ditz Henry et Jaquyer par ansi com il se contyent en une lettre selée de nostres quatre seez. Et quar ly dit Monsignour Ly Evesques a provey plenemant par bons Gentiz homes sa entention. Ce que Nos li havons adjugye a proveyr. Vehuës les demandes des diz Henry et Jaquyer. Et les proves et les /105/ exceptions dou dit Monsignour L’Evesque, blames, resilications et triplications faytes deczà et delà Eo jor de huy assigney à Morge es dites partyes à diffinir et à oyr droyt. Nos Jehans Sires de Monz, Anthoines de Willyens et Pierres Li Vidognes Cheval(iers) en non de Nos et en non Monsignour Franczois de Lucinge et par acor de luy lyquez occupez de maladie et de infirmité de son cors non est puyz estre venuz avoy nos à Morge, Nos ha comis ses voyes et son poyr . Sisenz et reddens jugiment, ayenz Dyu devant nos oez, disons en non de Nos et que desus prononczons et jugions dou Conseyl de Sauges en leauté de chavalier par droyt de armes le dit Monsignour L’Evesque haveir provey plenemant ce que par nos li est havu adjugié de proveyr . Et estre et devoyr estre quites de la demande de Henry et de Jaquyer desus dit Et lo dit Monsignour L’Evesque absolvons en ces escript de la demande desus dite. Presentz Pierre de Pont Archidiaque de Kunitz procuryour Monsignour L’Evesque demandent et escutent nostre sentence. Ou témoin de la quel chose Nos ... etc. avin mis a cete nostre sentence nostres seaux ... etc. Doné et fayt à Morge en la place dou marchié ..., etc. le Sabadi apres l’Assumption de Nostre Dame. L’an de grace MCCCXXXI en l’endition XIIII^ma.

/106/

XLII.

ACCORD ET COMPOSITION ARBITRALE ENTRE JEAN, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, D’UNE PART, ET HENRI ET PERROD DE VILLARZEL, D’AUTRE PART, AU SUJET DE LA MAIORIE DE LUCENS. — HOMMAGE ET RECONNAISSANCE PRÊTÉS PAR LES DITS NOBLES DE VILLARZEL. — CONDITIONS DE LA DITE MAIORIE.

Du 11 septembre 1335 et du 10 mars 1336.

(Chartulaire du Landamann Monod, folio IX.)

Litera concordie nobilium de Villarzel.

Nouerint uniuersi presentes literas inspecturi quod cum guerre contentiones et discordie diu fuissent inter felicis recordationis dominum Petrum dei gratia Episcopum Laus. quondam, et adhuc essent inter Reuerendum patrem in christo dominum Iohannem dei gratia Episcopum Laus. ex una parte: Et viros nobiles Henricum filium quondam domini Wllermi de Villarzel militis et Perrodum eius nepotem filium quondam Willermi de Villarzel domicelli ex altera, super pluribus damnis datis et illatis eidem domino Episcopo et ipsius gentibus, ut dicebat per ipsos nobiles et eorum ualitores . vt versa vice super dirutione castri dou Chastellard et domorum dictorum nobilium quam dicebant ipsi nobiles factam fuisse per dictum dominum Episcopum valitores et coadiutores /107/ eiusdem: dicebant etiam dicti nobiles quod dictus dominus Episcopus ad manum suam reduxerat et iam longuo tempore tenuerat res et bona que dicti nobiles tenebant in foedum a dicto domino Episcopo et Ecclesia Lausannensi et fructus dictorum bonorum perceperat durante dicta guerra: dicto domino Episcopo ex aduerso dicente quod ex causis iustis ac legitimis ad manum suam reduxerat dicta bona. Tandem dicte partes uolentes tam de predictis nominibus, quam de omnibus generalibus damnis iniuriis que una pars petere posset ab aliqua partium predictarum occasionibus supradictis, gratis ac uoluntatibus suis sponte compromittunt et consentiunt, Videlicet dictus dominus Episcopus pro se et successoribus Ciuibus burgensibus conburgensibus gentibus et ualitoribus suis cuiuscunque conditionis et status existant et aliis suis coadiutoribus uniuersis: Et dicti nobiles pro se heredibus coheredibus successoribus valitoribus et coadiutoribus suis quibuscunque, in uenerabilem uirum dominum Petrum Francisci canonicum Lausannensem, Wllelmum de Pampignyer et Girardum de Lauignyer domicellos electos nominatos per dictum dominum Episcopum: Et in uirum nobilem Petrum de Aduentica militem, Wllelmum filium Wllelmi de Billens quondam et Perrodum Gaucherii de Paterniaco domicellos propositos electos et nominatos per dictos nobiles de Villarzel, tanquam in Arbitros arbitratores et amicabiles compositores. Dantes et concedentes partes predictis arbitris et amicalibus compositoribus plenam generalem et liberam potestatem de predictis omnibus et singulis summarie et de plano examinandi inquirendi pronuntiandi arbitrandi transigendi et ordinandi inter partes /108/ predictas pro ut sibi uidebitur et placuerit concorditer faciendum, promittentes dicte partes una alteri solemniter stipulanti per mutuas et solemnes stipulationes, videlicet dictus dominus Episcopus in presentia Ewangeliorum et sub obligatione omnium bonorum ad mensam Episcopalem Lausannensem pertinentium, et dicti nobiles, per iuramenta sua super sancta dei Euangelia corporaliter prestita et sub obligatione omnium bonorum suorum, se rata et firma perpetuo habitura quecumque per dictos amicos arbitros dicta prononciata fuerint uel transacta super predictis et quolibet predictorum eaque attendere cum effectu et quod ipse partes approbabunt ratificabunt et emologabunt ita quod ualebunt de consuetudine et de iure quecumque dicta concordata pronontiata fuerint uel transacta super predictis et quolibet predictorum per amicos supradictas.

Quibus peractis dicti amici uolentes partes predictas ad concordiam et amorem mutuum reuocare et finem imponere guerris controuersiis et querimoniis supradictis, ipsis partibus presentibus uolentibus et consentientibus, pro bono pacis et concordie, concorditer dixerunt pronuntiauerunt composuerunt ac etiam transegerunt super predictis inter partes predictas per modum inferius denotatum.

Imprimis quod bona et firma pax amor et dilectio sit ex nunc inter partes predictas et quod omne odium et rancor sit remissum ex nunc hinc et inde remittantur.

Item quod dictus Episcopus reddat tradat et expediat dicta Perrodo de Villarzel et eius heredibus imperpetuum in feudum ligium Maioriam de Lucens cum ipsius iuribus et pertinentiis uniuersis, Ita tamen quod dictus /109/ Perrodus heredes et coheredes et successores ipsius Perrodi faciant facere debeant et facere teneantur dicto domino Episcopo et suis successoribus qui pro tempore fuerint Episcopi Lausannenses fidelitatem et homagium ligium pre ceteris dominis, et eidem domino Episcopo promittant et iurent esse fideles contra omnes et attendere cum effectu omnia que in sacramento fidelitatis noue et ueteris continentur; Et quod ab omnibus exactionibus illicitis exercendo et gerendo officium Maiorie supradicte cessabunt, et confitebuntur dictam Maioriam cum ipsius iuribus et pertinentiis esse, esse debere, et se tenere et tenere debere de feudo uel sub feudo ligio et directo dominio dicti domini Episcopi et successorum suorum, Et si forte de pertinentiis dicte maiorie inter dictum dominum Episcopum et dictum Perrodum aliqua dissensio uel obscuritas oriretur, quod dictus dominus Petrus de Auentica, dominus Petrus Francisci et Wllelmus de Pampignier de consensu et mandato dictarum partium sibi retinent plenariam potestatem declarandi super ipsa discordia et dubiis prout sibi concorditer uidebitur faciendum.

Item quod dictus dominus Episcopus ex causa compositionis et transactionis presentium reddat Ysabelle matri dicti Perrodi siue dicto Perrodo, illi uidelicet cui de iure pertinebit, quamdam uineam sitam en fossauz super Lustriacum ... Videlicet illud quod dictus Episcopus tenet in uinea supradicta, Ita quod dictus Perrodus seu dicta Isabella et eorum heredes et coheredes ipsam uineam teneant perpetuo in feudum a dicto domino Episcopo et successoribus suis ad mutagium domini et uassali pro ut in literis inde confectis quas /110/ penes se habent dicti Perrodus et Isabella plenius continetur.

Item dixerunt et pronuntiauerunt ut supra quod dictus dominus Episcopus res et possessiones quas dictus Henricus de Villarzel tenebat in feudum a dicto domino Episcopo et dicta Ecclesia Laus. et quas Idem dominus Episcopus uel eius predecessores ad manum suam reduxerunt reddere teneatur dicto Henrico, Ita tamen quod Mermetus filius primogenitus dicti Henrici pro se et suis heredibus et coheredibus et successoribus quibuscunque facere teneatur homagium ligium dicto domino Episcopo et suis successoribus pre ceteris dominis et teneatur res feudales supradictas et ipsas particulatim distincte confiteatur se tenere et tenere debere et se tenere constituat suo (pro se) heredibus coheredibus et successoribus suis, tali modo et conditione appositis quod si Prior Paterniaci post obitum dicti Henrici fidem faceret legitimam quod primogenitus filius dicti Henrici sibi teneretur ad homagium ligium, quod in ipso casu alius filius dicti Henrici subrogetur loco dicti Mermeti, qui subrogatus dictum feudum teneat et de ipso feudo recognitionem et fidelitatem ligiam faciat dicto domino Episcopo et suis successoribus pro ut de dicto mermeto superius continetur.

Item dixerunt et pronuntiauerunt ut supra quod una pars alteram partem quittat absoluat et quittare et absoluere teneatur de omnibus et singulis querelis questionibus iniuriis dampnis grauaminibus factis et illatis quoquo modo per unam partem alteri temporibus retroactis et quod una pars ab altera petere posset exceptis hiis que in presenti concordia continentur. /111/

Item dixerunt et pronuntiauerunt vt supra quod dicti Henricus et Perrodus, eorum alter, eorum et alterius corum heredes coheredes uel successores quicumque per se uel per alium seu alios nunquam possint nec debeant, nec eis nec cuiquam eorum, nec ab ipsis uel eorum altero causam seu titulum habentibus licitum sit imperpetuum construere facere edificare aliquam domum Castrum Fortalicium seu aliquod aliud edificium in toto molario dou Chastellard sito prope uillas de Troz et de Mides prope domum de Coruet.

Item dixerunt et pronuntiauerunt concorditer ut supra quod dictus dominus Episcopus debet et soluat dare et soluere teneatur dictis Henrico et Perrodo de Villarzel ex causa compositionis et transactionis presentis pro emenda omni eorum in quibus ipsos leserat seu grauauerat durante guerra predicta, Videlicet dicto Henrico quater viginti decem et septem libras decem solidos Laus. et dicto Perrodo sexaginta septem libras decem solidos Laus. usque ad mediam quadragesimam proxime uenturam.

Item dixerunt et pronuntiauerunt ut supra quod modo et forma predictis sit pax et concordia perpetuo duratura inter partes predictas de omnibus et singulis supradictis.

Quam pacem pronuntiationem et concordiam dicte partes uolentes que pronuntiata sunt totaliter adimplere omnia et singula predicta emologant approbant ratificant et confirmant. Promittentes solemniter dicte partes, videlicet dictus dominus Episcopus in presentia Euangeliorum et sub obligatione predicta, et dicti nobiles Henricus et Perrodus pro se heredibus et successoribus suis quibuscunque per eorum propria juramenta tactis euangeliis /112/ sacrosanctis sub obligatione qua supra, predictam pronuntiationem omnia et singula supradicta, quittando et soluendo vna pars aliam de omnibus querelis iniuriis controuersiis damnis et grauaminibus supradictis, attendere et obseruare cum effectu et nunquam contra facere uel uenire uerbo facto uel consensu.

Quibus sic actis predictus dominus Episcopus incontinenti reddidit dicto Perrodo dictam Maioriam cum suis pertinentiis uniuersis, et ipsum de eadem in possessionem posuit per traditionem unius baculi, et de dictis pecuniarum quantitatibus eidem Henrico et Perrodo integraliter satisfecit, quam satisfactionem et solutionem integram et perfectam dictarum pecunie quantitatum confitentur dicti Henricus et Perrodus se plenarie habuisse et recepisse ab ipso domino Episcopo integraliter et perfecte in bona pecunia numerata, et ipsum dominum Episcopum et successores suos et Ecclesiam Laus. de ipsis omnibus quantitatibus pecunie quittant imperpetuum totaliter et absolute, promittentes iuramentis suis et obligationibus quibus supra contra predictam quittationem de cetero non uenire.

Dictus vero Perrodus incontinenti recepta possessione Maiorie supradicte confitetur confessione perpetuo ualitura nomine suo et heredum coheredum et successorum suorum, ad instantiam domini Episcopi solemniter stipulantis pro se et suis successoribus, se tenere uelle et debere tenere et tenere se constituit predictis nominibus dictam Maioriam cum suis pertinentiis et iuribus uniuersis de feudo uel de sub feudo ligio et directo dominio dicti domini Episcopi et successorum suorum et se debere pro ipsa Maioria et se debere constituit dictis nominibus /113/ eidem domino Episcopo et suis successoribus in perpetuum fidelitatem et homagium ligiam et ligium pre ceteris dominis, quam fidelitatem et homagium ligium incontinenti fecit manualiter idem Perrodus predictis nominibus dicto domino Episcopo recipienti ut supra osculo fidelitatis interueniente et manibus suis immissis inter manus domini Episcopi supradicti.

Dictus uero Mermettus filius Henrici predicti sub modo forma et conditionibus supradictis de mandato uoluntate et consensu dicti patris sui presentis precipientis et consentientis et delegantis in ipsum Mermettum res feudales supradictas, confitetur dicta bona feudalia et res feudales predictas tenere uelle tenere et debere tenere et se tenere constituit predictis nominibus, videlicet pro se heredibus coheredibus et successoribus suis quibuscumque de feudo et sub feudo ligio et directo dominio dicti domini Episcopi et successorum suorum quas res feudales et bona que particulatim et distincte declarare promittunt pater et filius supradicti dicto domino Episcopo, quando et quotiescumque per ipsum dominum Episcopum uel eius successores fuerint requisiti, confitens dictus Mermettus de mandato et consensu quibus supra pro se et suis predictis confessionem perpetuo ualituram ad instantiam domini Episcopi se debere et uelle debere eidem domino Episcopo et suis successoribus pro bonis et rebus feudalibus predictis fidelitatem et homagium ligiam et ligium pre ceteris dominis, quod homagium et fidelitatem ligiam et ligium ipse Mermettus nomine suo heredum coheredum et successorum suorum de consensu uoluntate et mandato dicti eius patris presentis fecit manualiter dicto domino Episcopo pro (se) /114/ et suis successoribus recipiente osculo fidelitatis interueniente et manibus ipsius Mermetti immissis inter manus domini Episcopi supradicti.

Promittentes ipsi Perrodus et Mermettus dicti Henrici filius solempniter pro heredibus coheredibus et successoribus suis per eorum propria iuramenta tactis ab ipsis Euuangeliis sacrosanctis et obligatione omnium bonorum suorum perpetuo esse fideles et obedientes eidem domino Episcopo et suis successoribus et ipsum dominum Episcopum et eius successores contra omnes iuuare eidemque et suis successoribus attendere, fideliter facere et prestare cum effectu tanquam boni homines ligii et fideles omnia et singula que in sacramento et forma fidelitatis noue et ueteris continentur et omnia et singula predicta attendere obseruare et totaliter adimplere, et nullo tempore contra facere uel uenire uerbo facto uel consensu, Renunciantes omnes predicte partes in suo facto quilibet prout sibi competit omni exceptioni doli mali vis metus, dictarumque promissionis compromissi pronuntiationis Pacis et fidelitatis ac confessionis non factarum et omnium predictorum non ita actorum, iuri dicenti de sententia iniqua arbitrorum recurrendum esse ad arbitrium boni uiri, et omni alie iuris canonici et ciuilis exceptioni omnique consuetudini patrie et loci per quod quam uel que aliquid posset fieri uel opponi contra predicta uel aliqua de predictis, et specialiter iuri dicenti generalem renuntiationem non ualere ni precesserit specialis.

Datum et actum Laus. in domo Episcopali Laus. die XI mensis septembris anno domini M. CCC. XXX quinto.

/115/

Post modum vero de consensu uoluntate et mandato dictorum domini Episcopi, Perrodi de Villarzel, anno domini M. CCC. XXX. sexto, die decima mensis martii, fuerunt declarata iura omnia dicte maiorie de Lucens que est dicti Perrodi ut Supra per dictum dominum Petrum de Auentica militem et Girardum de Lauignyer nunc Castellanum de Lucens, ex inquisitione diligenti facta per ipsum militem et Castellanum a pluribus hominibus fidedignis de Lucens ex ipsorum Iuramento per hunc modum.

Primo enim declarauerunt quod dictus Perrodus maior de Lucens et heredes sui debent habere aueneriam ubicumque dominus Episcopus in Castellania de Lucens et de Villarzel aueneriam percepit, exceptis uillis de Lucens et de Cultilia in quibus dictus Maior nullam aueneriam percipere debet, et excepta uilla de Sedilles in qua dictus maior nullam aueneriam percipit ni contingeret quod ipse Maior faceret fidem legitimam per litteras sufficientes quod omnes dicte ville de Sedilles tenentur dicto maiori ad aueneriam persoluendam.

2. Item debet dictus Maior percipere in quolibet banno sexaginta solidorum commisso in Castellania de Lucens et cognito quinque solidos tantum. Et si dictus dominus Episcopus uel sui successores quittarent aliquid tale bannum toto (totaliter) in eo casu ab ipso banno totaliter quittato nihil percipit dictus Maior.

3. Item debet habere dictus Maior in quolibet placito mense maii tres solidos tantum, in quo placito debent Castellanus de Lucens et dictus Maior interesse, qui Maior presente dicto Castellano debet examinare et assignare mensuram dicte Castellanie de Lucens, exceptis /116/ eminis molendinorum que presente dicto Castellano debent per Salterium de Lucens examinari et signari: Dictus uero Maior debet habere de quolibet bichetto scindendo et signando quatuor denarios, et de quolibet poto vini scindendo et signando plenum ipsum potum vino uel valorem in pecunia, et potest dictus maior de mandato dicti Castellani et ipso presente requirere et recurrere quolibet anno omnes mensuras Castellanie predicte de Lucens uel illas quas voluerit quotiescunque voluerint dicti Castellanus et Maior et eis placuerit uel querimonia fieret de mensuris supradictis.

4. Item debet dictus Maior et potest cognoscere et determinare apud Lucens et non alibi de clamis in manibus dicti Maioris factis uel faciendis, uel in manibus illius qui in absentia dicti Maioris Locum suum teneret, uel cui ad firmam daret Maioriam supradictam de omnibus subditis et personis ipsius Castellanie de Lucens, ac extraneis et aduenis de quibus clama fieret uel qui clamam facerent infra franchesias dicti Castri de Lucens in manibus dicti Maioris uel in absentia sua Locum suum tenentis.

5. Item potest dictus Maior tantum uel heres suus tantum seu ille qui ut supra locum suum teneret tantum clamas recipere et barras facere in omnibus villis dicte Castellanie semper et quando ibit uel transibit per ipsas uillas uel ipsarum aliquam pro suis negotiis faciendis seu suo officio exercendo, que clame et barre ultra sex denarios debet habere dictus Maior, nec potest alibi quam apud Lucens de ipsis clamis seu barris determinare seu etiam cognoscere.

6. Item potest dictus Maior tenere si uoluerit suum /117/ nuncium ad nunciandum clamas factas in manibus dicti Maioris uel barras per ipsum Maiorem factas uel faciendas personis de quibus seu contra quas fierent dicte clame seu barre, et ad citandum ipsas personas apud Lucens coram dicto Maiore et executionem earum clamarum per ipsum Maiorem cognitarum faciendum, nec potest nec debet dictus nuncius barras aliquas facere nec clamas recipere uel audire.

De qua declaratione tam dictus dominus Episcopus quam Perrodus se tenuerunt pro contentis.

Anno et die proxime dictis dictus Henricus de Villarsel nomine suo et dicti Mermetti filii sui pro se heredibus coheredibus et successoribus suis, et ad instantiam et requisitionem dicti domini Episcopi confitetur confessione perpetuo ualitura quod res et possessiones infrascripte sunt semper fuerunt et esse debent de feudo et sub feudo ligio et directo dominio ipsius domini Episcopi et successorum suorum, et se nominibus predictis easdem tenere uelle et debere tenere, et tenere constituit de feudo et sub feudo ligio et directo dominio dicti domini Episcopi et successorum suorum, que res et possessiones sunt hec.

Primo videlicet totum tenementum Perroneti de Cultilia domicelli quondam et tenementum Wllelmi fratris sui quondam.

Item tenementum It. . et Clementie ¹ de Lucens.

Item tenementum quondam Raynaldi de Lucens.

Item terra dicta de gota sita in territorio de Sedilles /118/ Preterea dominus Episcopus dicebat et asserebat quod nemus quod uocatur Charmota situm supra uillam de envez ². Item et terre omnes quas tenent dicti nobiles in territorio de Marnant site a via publica superius versus Rotund ... ³ et a dicta uilla sunt et esse debent de feudo dicti domini Episcopi et Ecclesie Laus. quare petebat idem dominus Episcopus ipsum nemus et terras per ipsum Henricum recognosci cum aliis rebus feudalibus supradictis. Ad quod dictus Henricus nominibus supradictis eidem domino Episcopo respondit quod cum super ipsa petitione ipse non fuisset informatus siue certus ad plenum uult iterum deliberare super hoc et se melius informare antequam respondeat petitioni supradicte.

Promittens idem dominus Episcopus in presentia Euuangeliorum et sub obligatione predicta pro se et suis successoribus eidem Henrico Perrodo et Mermetto de Villarzel et suis heredibus ferre guerrenciam pacis, et rebus feudalibus supradictis ac eisdem nobilibus et suis heredibus esse guerens legitimus ab omnibus et contra omnes de omnibus dampnis, iniuriis, offensis, grauaminibus quibuscunque per ipsos nobiles et ipsorum quemlibet et per alium seu alios eorum nomine factis et illatis quoquomodo eidem domino Episcopo et gentibus et subditis ipsius domini Episcopi et Ecclesie Laus. usque ad presentem diem temporibus retroactis; uersa uice dicti Henricus Perrodus et Mermettus de Villarzel pro se heredibus coheredibus et successoribus suis quibuscunque promiserunt solemniter per iuramenta sua et sub obligationibus predictis, esse boni et legitimi guerentes eidem domino Episcopo et suis successoribus ab /119/ omnibus et contra omnes de omnibus et singulis offensis damnis grauaminibus et iniuriis quibuscunque dictis nobilibus et cuilibet ipsorum factis datis quoquomodo et illatis per ipsum dominum Episcopum gentes et subditos suos et valitores suos usque ad presentem diem temporibus retroactis, et se pro dicto domino Episcopo et suis successoribus opponere contra omnes si qui uel quis ipsum dominum Episcopum uel successores suos inquietaret super predictis uel aliquo premissorum.

In quorum testimonium nos dictus Episcopus ... nobis sigillum nostrum. Et nos officialis curie Laus. et Iohannes decanus Laus. ad preces et requisitiones Henrici Perrodi et Mermetti de Villarzel domicellorum predictorum nobis relatas fideliter et oblatas per Stephanum de Perignins curie predicte iuratum cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus sigilla dicte curie et nostri decani predicti presentibus literis duximus apponenda.

Datum et actum annis et diebus supradictis.

/120/

XLIII

ACTE PAR LEQUEL LE VICAIRE-GÉNÉRAL DE GODEFROI ÉVÊQUE DE LAUSANNE, RÉVOQUE TOUS LES NOTAIRES EXISTANT DANS LA CITÉ ET LE DIOCÈSE DE LAUSANNE.

Anno 1343

(Collection de Mulinen. I. 224.)

Instrumentum quomodo Vicarius Gafredi Episcopi Revocavit omnes notarios in civitate et diocesi Lausanensi creatos.

Officialis Curiae Lausannensis uniuersis praesentes litteras Inspecturis salutem in domino. Notum sit die datarum praesentium in nostra curia pulsata campana et inhibi praesente gentium multitudine copiosa per dominum Stephanum de pringins ¹ sigilliferum dicte curiae latas fuisse et publicatas quasdam patentes litteras tenorem qui sequitur continentes.

Universis praesentes litteras inspecturis. Nos Iohannes de Lysiaco licentiatus in decretis vicariusque generalis in Spiritualibus et temporalibus Reverendi patris in christo ac domini Gafredi dei gratia Lausannensis electi habentes ad infrascripta preter et ultra vicariatus nostri officium potestatem et Speciale mandatum a domino nostro electo praedicto, salutem in domino. Nusquam commissi nobis officii debitum melius exequuntur ² quam si (servare) ³ quae recta sunt et corrigere quae profectum /121/ virtutis Impediunt commissa nobis auctoritate curemus, comperimus autem cleri et populi civitatis et diocesis lausannensis frequentatione cum questione clamosa assumptum actenus ad notariatus officium civitatis et diocesis lausannensis tam capituli quam decanorum civitatis et diocesis lausannensis auctoritatibus multitudinem effrenatam. et inter eosdem notarios ipsorumque plurimos ignorantiae nonnullos etiam falsitatis et quosdam alios inhonestae vitae viciis laborare . eapropter scandala dampna gravia lesionesque vituperabiles civibus et subditis ecclesiasticis et secularibus dictarum civitatis et diocesis preteritis evenisse et evenire presentibus et futuris temporibus eventura. Cur nobis dicti clerus et populus supplicaverunt dictam effrenatam notariorum multitudinem nostra solicitudine refrenari et adversus praemissa scandala lesiones et dampna provideri de remedio opportuno. Attendentes igitur quod secundum canonicas sanctiones facta et ordinata per praedecessores seu praedecessorum cum docente experientia tendere dignoscuntur ad noxia ⁴ suadente utilitate publica sunt a successoribus in melius reformanda quodque etiam molesta et male ordinata per decanos debent per eorum episcopum cum sit eorum superior et ordinarius suae diocesis seu per ipsius Episcopi vicarium emendari et corrigi. Praesertim cum sicut hoc casu mora est periculo allata dignum duximus super praemissis quantum nobis ex alto concessum de conveniente remedii medicamine providere. Quam ob rem sedula meditatione pensantes litterarum scientiam veritatis sinceritatem et vitae severitatem quibus fulgere convenit eos qui ad notariatus officium assumuntur (cum) ad /122/ hoc praeficiantur conficiendis publicis Instrumentis ut eorum mortuae voci stetur. Et ne propter lapsum memoriae quo consueverunt homines fidem suam ac vocem vivam ex diuturnitate temporis deperire ⁵ valeat probatio veritatis . sed in scriptis redacta veritas per ipsos notarios perpetuis temporibus illucescat quia nobis constat adeo esse publicata et manifesta quod debent merito notoria esse appellari ut eductis missis in mar ... sedentes secus litus regiminis civitatis et diocesis lausannensis bonos in vasa nostra eligere et malos foras mittere valeamus. Omnes et singulos notarios a praefati domini lausannensis electi praedecessore seu praedecessoribus et a decanis praeteritis et praesentibus civitatis et diocesis lausannensis creatos et factos tenore praesentium revocamus sub retentionibus infrascriptis. Inhibentes eisdem omnibus et singulis sub pena falsi et sub pena excommunicationis quam in eos et eorum quemlibet contrarium facientem canonica monitione praemissa ex nunc ut ex tunc et ex tunc ut ex nunc ferimus in hiis scriptis ne de cetero aliqua Instrumenta seu notas Instrumentorum recipiant donec a nobis aliud receperint super hoc in mandatis nec jam recepta grossent levant seu in formam publicam redigant (nec redigi) per aliquem faciant. Sed libros suos infra duorum mensium spatium deferant apud lausannam et eos nobis tradant ut de ipsis Instrumentis seu Instrumentorum notis grossandis et levandis possimus prout nobis videbitur ordinare. — Volentes et santientes tenore praesentium quod si infra dictorum duorum mensium spacium dicti libri nobis ut praefatum est non fuerunt deportati et traditi ex tunc notae grossandae seu levandae nullius sint momenti /123/ dictisque libris in posterum non credatur et dictae notae si eas imposterum levari seu grossari contingat, salvo ad interesse suum hiis ad quorum requisitiones dicta Instrumenta recepta et Inquisita fuerint contra dictos notarios et alias in omnibus Iure suo, Instrumenta eadem eo ipso omni careant roboris firmitate nec fidem faciant aliquam in Iudicio neque extra. Sed cuilibet volenti sit facultas ea libere Impugnandi. Sane ne recedimus (sic) morbus reddatur incurabilis in praemissis omnibus et singulis decanis in civitate et diocesi Lausannensi quos in usurpata creatione notarium contra Iura sustinere sine episcopali praeiudicio et lesione Iustitiae non ualemus nec debemus etiam cum et hoc si eis forsan competierit abutendo potestate huiusmodi fecerint se Indignos tenore praesentium prohibemus sub excommunicationis pena quam in eorum quemlibet contrarium facientem canonica monitione praemissa ex nunc prout ex tunc et ex tunc prout ex nunc ferimus in hiis scriptis ne de cetero praefatos notarios acthenus creatos per eos et per nos ut praemissum est revocatos ad dictum officium aliquatenus reassumant nec alios de novo facere vel creare praesumant . quod si fecerint eorum reassumptionem et creationem nullas esse volumus et decernimus ipso facto et Instrumentis conficiendis per eos nullam fidem volumus adhiberi sed cuilibet sit facultas ea libere Impugnandi. — Per praemissa autem eisdem decanis non Intendimus interdicere quin valeant habere scriptores dumtaxat potestatem habentes citationes et monitiones scribendi et alios processus circa Iudicia in curiis ipsorum decanorum ventilanda faciendi nuncupent . nec pretermittendum censemus quod dictos notarios /124/ Iuramento (quo) tenentur domino nostro Episcopo lausannensi et eius curiae obligatos liberare non intendimus a vinculo huiusmodi Iuramenti. quinymo eorum quemlibet ut prius vinculo per eos praestiti Iuramenti manere volumus obligatos et concedimus quod non obstante revocatione prædicta possint dicti Iurati litteras citationes ac monitiones que actorum curiae facere et scribere signare et sicut prius. — In quorum omnium testimonium et fidem sigillum curiae lausannensis praesentibus litteris nostris duximus apponendum. Datum Lausannae die Iovis ante festum beatae mariae magdalenae anno domini millesimo tercentesimo quadragesimo tertio.

Facta fuit huiusmodi publicatio nobis officiali praedicto sedente hora consueta ad Iura reddenda die Iovis praedicta anno praedicto. In cuius publicationis testimonium sigillum dictae curiae praesentibus duximus apponendum.

Nous avons cru devoir donner cette charte, quoique le texte en soit gravement altéré par les copistes. Elle rappelle l’existence de la cour des Doyens et de leur juridiction.

/125/

XLIV

TRAITÉ ENTRE LOUIS DE SAVOIE ET LE VICAIRE GÉNÉRAL DE L’ÉVÊCHÉ DE LAUSANNE, AU SUJET DU PARTAGE DE LA JURIDICTION TEMPORELLE DU DIT ÉVÊCHÉ.

Du 19 février 1343.

(Arch. cant. Laus. n^o 1383. Deux doubles sur parchemin.)

IN NOMINE DOMINI AMEN: Uniuersis presentes litteras Inspecturis Ludouicus de Sabaudia dominus Waudi, et Iohannes de Lysiaco licentiatus in decretis vicarius generalis in spiritualibus et temporalibus Reuerendi patris et domini Gaffredi dei et apostolice sedis gratia lausannensis electi salutem. Notum sit nos prefatum vicarium Recepisse quasdam patentes litteras sigillo prefati domini electi in pendenti sigillatas. quarum tenor talis est.

Gaffredus miseratione diuina lausannensis Electus dilecto nostro magistro Iohanni de lysiaco licentiato in decretis nostro vicario generali salutem. Quum ut intelleximus in nostra diocesi et in nonnullis nostrorum subditorum adeo vitium contemptus inualuit et irrepsit inobedientie morbus, quod quidam elatis ceruicibus et spreta ecclesiastica lenitate nostram et nostrorum Officialium /126/ perturbant iustitiam et negligunt disciplinam. Cogimur vrgente nostri Officii debito amputata dilatione morosa, nobis et nostre Ecclesie ac nostris subditis de conuenientis Iuuaminis medicamine providere. Quo circa volentes tractatum confederationum inter nos et nostros subditos ex vna parte . ac Illustrem dominum Ludouicum de Sabaudia dominum Waudi ex altera diu est prolocutum . effectualiter adimplere Vobis vicario nostro predicto, de cuius legalitate et industria certitudinem obtinemus . damus et concedimus per presentes plenam et liberam potestatem ac mandatum etiam speciale, associandi nobis et successoribus nostris in Iurisdictione temporali quam habemus seu habere consueuimus et debemus in Lausanna et eius suburbiis et districtu ac in Lustriaco . et tota valle Lustriaci, Excepta Castellania de Glerola et parrochia de Corsye dictum dominum ludouicum ad vitam suam duntaxat. Et cum eodem domino ludouico confederationes et consortia faciendi ad dictum tempus prout discretioni vestre videbitur expedire. Promittentes sub obligatione omnium bonorum nostre ecclesie pro nobis et successoribus nostris Rata et grata habere, quecumque in premissis duxeritis facienda. In quorum fidem et testimonium presentes litteras fecimus nostri sigilli appensione muniri. Datum Auinione. XXV. die Ianuarii. Anno a natiuitate domini. millesimo. CCC. quadragesimo quarto.

Quarum auctoritate nos dictus vicarius sepius super hiis Repetitis tractatibus deliberato consilio, et de consensu expresso et laude Capituli lausannensis, ac adhibita sollempnitate in talibus debita et consueta, deliberationeque /127/ prehabita pleniori cum prudentibus cleri et populi lausannensis eisdemque clero et populo vnanimiter Requirentibus et instantibus, pro euidenti et notoria vtilitate et necessitate Lausannensis ecclesie et eius subditorum, saluo et protestato quod per infrascripta non intendimus lausannensem ecclesiam eiusve bona immobilia seu iura subiicere supponere nec submittere dicto domino ludovico, nec eidem concedere nec constituere aliquo genere constitutionis Recognitionis seu professionis aduocationis seu patronatus aliquam seruitutem in dicta ecclesia lausanne, Et sub aliis saluitatibus et Retentionibus infrascriptis Prefatum dominum ludouicum, dicto domino electo et eius successoribus ... Episcopis ecclesie lausannensis associauimus et per presentes associamus et Recepimus et Recipimus in socium et consortem dicti domini ... Electi et suorum successorum predictorum ad vitam ipsius domini ludouici dumtaxat in dominio temporali quod habet et habere consueuit et debet dictus dominus lausannensis in Ciuitate lausanne et eius suburbiis et districtu, Et in lustriaco et in tota valle lustriaci. Excepta castellania de Glerola et parrochiis Simphoriani et de Corsye. Ita videlicet quod ex nunc idem dominus ludouicus quam diu vixerit in humanis et non vltra, ex causa huiusmodi associationis et societatis habeat in Ciuitate et locis predictis, excepta Castellania et parrochiis prenominatis medietatem pro indiuiso Iurisdictionis temporalis et meri ac mixti imperii, Et ponat et teneat inibi suis tamen expensis propriis vnum Bailliuum prouidum et discretum, et non inimicum lausannensi ecclesie nec Rebellem. Qui inquam Bailliuus exerceat bene et fideliter nomine ... Episcopi /128/ Lausannensis et dicti domini ludouici merum et mixtum Imperium et omnimodam Iurisdictionem temporalem ad lausannensem ... Episcopum pertinentem in dictis Ciuitate et suburbiis lustriaco et valle. Excepta Castellania et parrochiis superius nominatis absque diminutione Iurisdictionis et emolumentorum Curie ... Officialis, Capituli. Prioris lustriaci. Prioratus lustriaci. et decanorum Ciuitatis et diocesis lausannensis. Et sine preiuditio Senescalli . maioris . Salterii . mistralium . et aliorum officiariorum ciuitatis Lausannensis et lustriaci, ac vallis predicte. Et vtatur idem Bailliuus in contractibus et iudiciis ex causa iurisdictionis predicte ibidem exercendis et faciendis, Sigillo Curie ... Officialis lausannensis et non alio. Et habeat et percipiat idem dominus ludouicus durante tempore supradicto et non vltra mediam portionem pro indiuiso omnium bannorum, Clamarum ac enchetarum, totiusque emolumenti Ratione delictorum seu criminum ex iurisdictione temporali et mero ac mixto imperio predictis prouenientium et prouenturos. Saluo quod idem dominus ludouicus, seu eius bailliuus non possint de bannis et inchetis ac emolumento predictis absque consensu dicti domini ... Episcopi seu eius vicarii Remittere vel marchiare. Nec in exchetis de feudo uel talliabilibus tenementis domini ... Episcopi vel Capituli seu Ecclesie lausannensis existentibus, ipsis domino ludouico seu eius Bailliuo partem aliquam vendicare. Sed Remaneant huius modi feuda et tenementa tailliabilium libere eorum dominis si in exchetam incidant seu commissum. Et saluo etiam quod aliqua bona immobilia, ex causa delictorum commissa vel committenda non possint dictus dominus ludouicus nec eius /129/ Bailliuus ad manus suas Retinere. Sed vendantur talia que cadunt in commissum saluo in censu laudimio Iure illorum a quibus moueri in feudum vel in Emphiteosim apparebunt, Et medietas pretii applicetur dicto domino lausannensi et alia medietas dicto domino ludouico. Et hoc in casu quo dictus dominus lausannensis bona huius modi nollet Retinere . satisfaciendo de medietate pretii dicto domino ludouico. Et donec fuerint vendita bona huius modi penes aliquem sequestrentur qui de fructibus et obuentionibus ipsorum Respondeat dicto domino lausannensi et dicto domino ludouico cuilibet pro media parte.

Et insuper Retinemus nos prefatus vicarius dicto domino lausannensi et eius successoribus Ius sibi competens in Cudenda moneta lausanne et eius emolumento . vt scilicet possint dictus dominus Electus et eius successores dictam monetam cudi facere et eius emolumentum integre et libere percipere prout poterant et facere consueuerant ante confectionem presentium litterarum.

Retinemusque etiam dicto domino lausannensi et eius successoribus custodiam illorum qui capientur per dictum Bailliuum, vel eius mandatum, vt scilicet ponantur et detineantur in fortaliciis eiusdem domini ... Episcopi et puniantur ac distringantur in curia seculari lausanne, secundum consuetudines Lausannenses hactenus obseruatas. Quodque omnis preconizatio fiat in locis supradictis nomine domini ... Episcopi et Bailliui lausannensis nullo alio nomine expresso. Necnon et in casibus et causis in quibus continget appellari in curia seculari lausannense . vel in valle lustriaci a dicto Bailliuo seu /130/ eius locumtenente, appellatio huiusmodi ad dictum dominum lausannensem Episcopum tantummodo deuoluatur. Et etiam si contingat ipsum dominum lausannensem seu eius successores, causam aliquam seu questionem agendo vel deffendendo habere de Rebus et bonis que diceret idem dominus lausannensis ab ipso dimoueri in feudum, non teneatur ipsus dominus lausannensis nisi velit litigare coram dicto Bailliuo. Sed possit curiam suam ponere vel alias litigare prout ante confectionem presentium fieri consueuit.

Retinemusque nos prefatus vicarius prefato domino lausannensi, et eius successoribus, omnimodam cognitionem tam ciuilem quam criminalem districtum et iurisdictionem in familiaribus commensalibus ipsius domini lausannensis et successorum suorum, nec ipsos familiares huiusmodi intendimus subicere districtui choertioni iurisdictioni nec cognitioni dicti domini ludouici nec Bailliui predicti.

Nec intendimus etiam per premissa in aliquo derogari libertatibus et consuetudinibus villarum francarum super Retrahendo malefactores et delinquentes, tam in dominio dicti domini ... Episcopi quam dicti domini ludouici. Et super non facienda Remissione ipsorum delinquentium. Quinymo volumus quod super hiis dictarum villarum libertates et consuetudines obseruentur, et fiat sicut hactenus extitit fieri consuetum.

Et Rursus etiam volumus quod bailliuus ponendus vt supradictum est per dictum dominum ludouicum, et quilibet suum locumtenens In principio sui Regiminis Iuret et iurare teneatur prout consueuerunt iurare Bailliui qui fuerunt hactenus in lausanna. Et etiam Iurent /131/ medietatem emolumenti fideliter Reddere dicto domino lausannensi seu eius mandato et aliam medietatem dicto domino ludouico.

Prefatus vero dominus Ludouicus in principio sui Regiminis iuret et iurare teneatur super sanctas Reliquias beate marie in plena curia lausannensi seculari presente dicto domino lausannensi vel eius vicario, et quibuslibet qui interesse voluerint . quod libertates Ecclesie et Capituli, Ciuium, nobilium, burgensium et habitatorum lausannensium, lustriaci ac vallis lustriaci, Et supra et infra contenta per eum concedenda et promittenda firmiter obseruabit.

Et insuper per presentes concedimus . quod Ciues nostri lausannenses et habitatores lustriaci et vallis lustriaci, per vnam diem et vnam noctem, expensis ipsorum Ciuium et habitatorum, et ex tunc per octo dies expensis dicti domini ludouici ad deffensionem terre sue existentis ab aqua Albone, vsque ad Rotundummontem inclusiue. Et a Castro Cletarum inclusiue vsque ad aquam viuesye iuuent et iuuare debeant et teneantur infra limites predictos dictum dominum ludouicum . dummodo ipse dominus ludouicus per se uel alium premissa intimet ciuibus et habitatoribus supradictis, si sit pro forcresio siue forcri per vnam diem, et si sit pro caualcatis per duos dies ante. Et promittimus etiam nos dictus vicarius vice et nomine dicti domini lausannensis et pro eo et eius successoribus similiter iuuaturos ad deffensionem predictam eumdem dominum ludouicum.

Et nos prefatus ludouicus de Sabaudia pro bono pacis et amicitie inter nos et gentes nostras ex vna parte. Et ipsum dominum ... Electum et gentes suas ex altera firmius /132/ confirmande, et pro Remedio anime nostre, premissam associationem sub et cum dictis saluitatibus et Retentionibus acceptauimus et acceptamus et ex causa premissorum promisimus per pactum expressum . et promittimus per presentes prefato vicario pro dicto domino ... Electo et eius successoribus aliisque quorum interest . vel interesse poterit sollempniter stipulanti in omnibus et singulis infrascriptis. Nos prefatum dominum ... Electum et successores suos, et Capitulum et singulares Canonicos Ecclesie lausannensis nobilesque, ciues et burgenses, ac habitatores quoscunque Ciuitatis lausanne et vallis lustriaci, Castrorum et locorum dicte Ecclesie ... Episcopi et Capituli lausannensis. Et omnes homines ... Episcopi et Capituli predictorum, ac singulares personas ipsorum tueri et deffendere de et cum toto posse nostro et nostris propriis sumptibus et expensis contra et eisdem omnibus auxilium consilium et fauorem prestare contra quoscumque ad Recuperandum et deffendendum iurisdictionem et iura et quascumque Res et bona ecclesie lausannensis ... Episcopi . Capituli, nobilium, ciuium et habitatorum predictorum coniunctim vel diuisim, Ita quod si contingeret per aliquem de dominis nostris offendi aliquem de predictis. Nos tenemur instare et procurare posse nostro, quod emenda fiat iniuriam passo sicuti pro vno de subditis nostris in villis nostris franchis, vel aliqua ipsarum commorante faceremus seu facere deberemus.

Si vero per aliquem de subditis nostris offensa fieret alicui de predictis bona ipsius capiendo uel iniuriam faciendo debemus incontinenti Recredentiam fieri facere /133/ de bonis ablatis. Et compellere cum effectu dictum subditum nostrum ad debitam emendam faciendam ...

Promittimusque insuper nullum de cetero Castrum seu domum fortem edificare seu edificari facere, vel acquirere, nec etiam Officium uel aliquam iurisdictionem accipere uel acquirere in districtu seu dominio ecclesie lausannensis . nec jurisdictionem ... Episcopi uel Capituli . Officialis et decanorum Ecclesie lausannensis indebite impedire ...

Et promittimus etiam per pactum expressum quod Ius nobis ex associatione et consortio huiusmodi competens non transferemus in quemuis alium in totum seu in parte . nec de ipso cessionem faciemus in manibus alicuius persone quecumque sit, nec etiam nobis associabimus quocumque titulo seu causa in predictis uel aliquo predictorum quamcumque personam ecclesiasticam seu secularem quacumque fulgeat dignitate.

Volentes et concedentes nos prefatus Ludouicus quod si contingeret quod absit nos sine iusta causa Recusare postquam essemus Requisiti personaliter loco et tempore competenti adimplere seu obseruare predicta in presentibus litteris contenta. Ex tunc presentes littere et omnia in ipsis contenta sint eo ipso irrita et inania . et omni careant firmitate.

Et insuper etiam volumus et concedimus quod post decessum nostrum successores nostri propter premissa non possint in et de predictis proprietatem vel possessionem allegare. Sed omnia iura possessiones et dominia, merumque et mixtum imperium ac omnimoda iurisdictio dictorum locorum prefato domino ... Episcopo et ecclesie lausannensi Remaneant et ad ipsos ipso facto /134/ transeant pleno iure. Et post ipsum decessum nostrum prefatus dominus. . Electus et eius successores sua propria auctoritate apprehendant et Reassumant, apprehendereque et Reassumere possint et debeant . totam iurisdictionem locorum predictorum. Et ille Bailliuus qui tenebit dictam iurisdictionem statim ipsam iurisdictionem teneatur dimittere . et ab eius exercitio cessare et penitus abstinere. Et eo ipso etiam per nostrum decessum presentes littere, et concessiones, ac promissiones in eis contente et obligationes ex eis Competentes sint nulle casse et irrite et nullius penitus firmitatis.

Hoc saluo quod volumus et concedimus, quod in casu quo successores nostri post nostrum decessum contra voluntatem dicti domini lausannensis. . Episcopi uel eius vicarii vel procuratoris violenter et indebite turbam seu impedimentum aliquod prestarent, in Reassumenda et Reapprehendenda possessione dicte Iurisdictionis merique et mixti Imperii dicte Ciuitatis et locorum predictorum, quod eo casu dicti successores ipso facto incidant in penam mille marcharum argenti applicandarum domino nostro . pape . et eius camere. Pro quibus inquam mille marchis eo casu omnia bona nostra ex nunc dicto domino nostro . pape . et eius camere obligamus et esse volumus obligata, dicto vicario pro dicto domino nostro . papa . et eius camera in hoc sollempniter stipulante. .

In quorum omnium testimonium predictorum. Nos dicti Ludouicus et Vicarius has litteras quintuplicatas fieri fecimus et nostrorum Sigillorum appensione muniuimus et fecimus sigillo Curie lausannensis appensione muniri. /135/

Et nos Capitulum ecclesie lausannensis attendentes vtilitatem et necessitatem ecclesie lausannensis et totius patrie esse notoriam in premissis sepius Repetitis tractatibus, cum dicto vicario et eius predecessore super premissis . ea laudamus deliberato consilio, et prefate associationi, et omnibus et singulis supradictis nostram collaudationem assensum pariter et consensum prebuimus et prebemus, et ad pleniorem Roboris firmitatem, presentibus litteris nostrum commune fecimus apponi sigillum.

Nos vero nobiles ciues et habitatores, Ciuitatis et locorum predictorum pro nobis et successoribus nostris premissa Rata et grata habuimus et habemus. Promittentes nos iuuare dictum dominum ludouicum . vt superius dictum et concessum est, Et omnia et singula premissa prout nos concernunt attendere et complere, ac inuiolabiliter obseruare . et contra ipsa uel aliquod de eisdem non facere uel venire per nos uel alium aliquatenus infuturum. Et in testimonium horum, ac ad maiorem Roboris firmitatem, voluimus et Rogamus presentibus litteris apponi sigillum Curie . . Officialatus Lausannensis.

Et nos ... Officialis curie Lausannensis ad preces et Requisitionem dictorum dominorum ludouici et vicarii et nobilium, ciuium et habitatorum predictorum presentibus litteris sigillum autenticum curie nostre apposuimus in fidem et testimonium premissorum, ac ad maioris Roboris firmitatem.

Datum die decima nona mensis februarii. Anno domini . millesimo . CCC . quadragesimo tertio . Io offic. /136/

(Sigilla Ludovici de Sabaudia, Johannis de Lisiaco et Curiæ Lausannensis.)

Cet acte daté de Lausanne est du 19 février 1343. La procuration en vertu de laquelle il fut fait est datée d’Avignon, du 25 janvier 1344. Or il est évident que cette procuration fut donnée avant l’acte lui-même. Ceci est un exemple frappant des différences qui se rencontraient quant à l’époque à laquelle commençait l’année. — A Avignon l’année était comptée depuis la Noël, a nativitate domini. A Lausanne elle était ordinairement comptée depuis Pâques. — (Cibrario. Storia della mon. di Savoia. Vol. II. p. 346.)

XLV

ACCORD ENTRE AMÉDÉE, COMTE DE SAVOIE, ET L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE, AU SUJET DES BOURGS DU VIEUX-MAZEL ET DE BOTHONENS A VEVEY.

Anno 1348.

(Archives cantonales, Vevey, n^o 139, parchemin.)

Nos Amedeus . . Comes Sabaudie . Notum facimus vniuersis presentibus et futuris presentes literas Inspecturis. Quod cum Reuerendus in christo pater dominus.. Episcopus Lausannensis. | qui tunc erat, Emerit, ab Aymoneto de blonay domicello olim domino ville vyuiaci Certos Redditus et vsagia, quos et que habebat dictus Aymonetus in villa vyuiaci predicta et pertinentiis eiusdem /137/ cum | mero et mixto Imperio et Iuridictione omnimoda, que et quam dictus Aymonetus Tanquam vyuiaci condominus habebat, in dicta villa vyuiaci specialiter in burgo macelli veteris et in burgo nouo qui appellatur burgus nouus | Bothonens, Et quicquid iuris et Reclamationis idem Aymonetus habebat in eisdem sicut in instrumentis factis super hiis asseritur apparet. Postmodumque inter Reuerendum in christo patrem dominum.. franciscum dei et apostolice | sedis gratia nunc. . Episcopum Laus. nostrum carissimum consilium et amicum ex vna parte, Et nos ex alia, Super Iuridictione et Iuribus dictorum burgorum questio et dubium verteretur Quo vterque nostrum in ipsis burgis asserebat se | habere .. Nos ad Requisitionem dicti domini. . Episcopi per certos et speciales Consiliarios et Commissarios facta super hiis cum dominis.. Johanne de blonay . francisco domino de Serrata condominis dicte ville vyuiaci militibus, et pluribus aliis fidedignis | Inquisitione diligenti, Inuenerimus Et nos Inuenisse per eorum testimonio veraciter confitemur, Et ad infrascriptam compositionem cum eodem . . Videlicet quod dictus dominus. . Episcopus in rebus predictis a dicto Aymoneto | acquisitis habet et habere debet Iuridictionem que et prout Inferius declaratur Tanquam condominus dicte ville vyuiaci, vltra et extra Iura pertinentia ad officia Auoerie, Maiorie et vicecomitatus, Que auoeria pro ea parte | pro qua dudum pertinebat ad dictum Aymonetum de blonay de voluntate et consensu domini . . Episcopi pro se et suis successoribus cum ipsius auoerie Iuribus quibuscunque inferius specifice declaratis ad nos et nostros successores | pertinet pleno Iure. Saluo tamen quod si /138/ repperiatvr esse de feodo predicti domini . . Episcopi laus. ipsam auoeriam et eius Iura nos tenere ab eodem domino . . Episcopo et de eius feodo cum aliis rebus quas ab eodem tenemus recognoscere | teneamur . . Acto tamen Inter dictum dominum . . Episcopum successorumque suorum nominibus et nos, quod de ducentis libris laus. quas a nobis petebat, tanquam sibi per nos debitas pro pretio Auoerie supradicte a dicto Aymoneto | de blonay per . . Episcopum qui tunc erat empte, per nosque Retente Eo quod dictus Aymonetus dictam Auoeriam cum suis Iuribus a nobis in feodum tenebat, quamque tenere a dicto domino . . Episcopo si probabitur de eius feodo esse, nos | tenere debemus recognoscere prout superius quittisimus Nostri successores heredes atque bona, Et de ipsis non petendis in posterum Nobis fecerit dictus dominus . . Episcopus pro se suisque successoribus in ecclesia Laus. fide sua loco | Iuramenti ex sua certa scientia vallatum . . Iuridictio vero et Iura pertinentia et pertinens ad dictum dominum . . Episcopum sunt hec . .

1. Primo omnes preconizationes que fiunt ex quibuscunque causis in burgo predicto de macello veteri | a parte Inferiori et in dicto burgo nouo appellato bothonens videlicet in quarreria que a parte superiori dicti burgi bothonens fieri debent nomine et ex parte domini . . Episcopi memorati.

2. Item habet in dictis burgis et locis Ius et potestatem | solus et insolidum in habitatoribus burgorum predictorum, videlicet in predicto burgo veteris macelli a parte inferiori Et in predicta quarreria superiori dicti burgi noui de bothonens Indicendi caualcatas et compellendi /139/ dictos | habitatores ire ad caualcatas per penarum siue bannorum impositionem et exactionem eorumdem a dictis habitatoribus non obedientibus super hiis eiusdem domini . . Episcopi mandatis.

3. Item habet et habere debet dictus dominus .. Episcopus solus | et insolidum Cognitionem diffinitiuam et sententie executionem de omnibus questionibus quas moueri contingit de et super rebus et bonis inmobilibus, que tenentur immediate de directo dominio ipsius tam in dicta villa vyuiaci quam extra . .

4. Item | habet in dicto burgo nouo de bothonens in quarreria superiori et in quarreria inferiori thesas domorum ibidem existentium pro quarum qualibet percipit duodecim denarios Laus. omni anno . .

5. Item habet laudimia dictarum domorum et rerum aliarum | quarumcunque que de Eius feodo vel Emphyteosi existunt vel alias quoquomodo ab eodem mouentur Cum eas alienare contingit. .

6. Item si contingat aliquem habitatorem dictorum burgorum committere delictum per quod bona ipsius | cedant in commissum, Bona delinquentis videlicet domus orti et alie res inmobiles quecunque Etiam si extra villam vyuiaci existunt que sunt de feodo censu vel emphyteosi dicti domini. . Episcopi ipsi domino committuntur et confiscantur | vna cum tertia parte mobilium delinquentis eiusdem, duabus partibus auoerie pertinentibus.

Ad Auoerium vero predictum et Nos ratione dicte auoerie pertinent quecunque non specificate superius et inferius inmediate | sequentia. ad dominum . . Episcopum supradictum remanentibus pleno Iure et sine diminutione /140/ quacunque supra declaratis ad ipsum remanere debere omni impedimento Remoto . . que auoeria ad | nos pertinet nobisque est debite applicata, pro eo quod idem Aymonetus qui ipsam a nobis tenebat in feodum eandem alienauerat sine nostra scientia siue laude.

1. Primo alta Iuridictio punimenti corporis per totam villam per quam habemus incarcerationem | et custodiam malefactorum, Saluo quod quilibet dominorum dicti loci malefactores per vnam diem et noctem custodire potest absque dicti auoerii licentia siue Iussu, postmodum ipsum Auoerio reddere, de cuius mandato | per dominos dicte ville questionibus supponitur si sit opus, et per eosdem dominos Iussu dicti Auoerii fit executio de malefactoribus facta prius cognitione per probos homines dicti loci tam Super questionibus quam super punimento | predictis. Que predicta videlicet punimentum et executio delinquentis per dictos dominos fieri non possunt sine Auoerii mandato . .

2. Item in bannis sexaginta solidorum et vltra et non infra percipit auoerius duas partes . .

3. Item in bonis mobilibus dampnatorum percipit auoerius duas partes et condomini reliquam tertiam partem ..

4. Item in bannis frauerie si sibi primo fiat clama percipit auoerius duas partes . .

5. Item in vyationibus pascuorum debent | esse condomini cum auoerio quilibet pro rata.

Et si que alia Iura vltra specificata hinc inde et superius declarata, vel hec eadem specificata hinc inde prout supra siue ipsorum alterum vberiora vel vberius /141/ Ipse | dominus . . Episcopus vel nos probaremus legitime nos habere in burgis predictis vtrique nostrum nostrisque successoribus remaneant semper salua.

Predictis Igitur inquisitioni et declarationi fidem plenariam Adhibentes. Nos maiorem | annis quatuordecim veraciter asserentes, prestito ad sancta dei euangelia sponte nostra non vi non dolo nec metu corporaliter Iuramento nostro nomine heredum et successorum nostrorum de omnibus et singulis super declaratis | et scriptis Inuiolabiliter perpetuo obseruandis, de consilio et voluntate dominorum ludouici de Sabaudia domini Vuaudi Et Amedei . . Comitis Gebennensis patrui et fratris nostrorum et plurium aliorum consiliariorum nostrorum | nobis assistentium. Tenore presentium precipimus et mandamus Bailliuus Iudicibus et Castellanis nostris qui nunc sunt et pro tempore fuerint in terra nostra chablesii Et apud terram et villam vyuiaci quod dictum dominum .. Episcopum | Et eius successores in predictis Iuribus et singulis supradictis et eorum exercitio de cetero non molestent quomodolibet vel perturbent nec molestari seu perturbari permittant, Non obstantibus quibuscunque mandatis contrariis | per nos vel carissimos nostros predecessores nostrum factis, si que facta repperirentur, Et que si qua sint tenore presentium Reuocamus.

In cuius Rei testimonium Nos Amedeus Comes Sabaudie predictus sigillum | nostrum proprium vnacum sigillo prefati domini . . Episcopi Laus. duximus hiis presentibus apponendum . . datum apud turrim vyuiaci die penultima mensis Januarii. Anno a natiuitate domini millesimo . CCCo. XL. octauo. /142/

Per dominos Lud. et com. gebenn. in consilio presentibus dominis . . Io. de blonay Iun. P. de compesio. Ioh. de bussy. Io. de m ... G. bernardi. Ia. albj.

Rel. do . G. cancell.

Dictata et attestata per cancell. et dominum Io. de prato.

Nos vero . . Episcopus predictus predicta omnia et singula sic acta Inter dictum dominum . . Comitem Et Nos fuisse Confitemur, Et ea pro nobis et nostris successoribus omnia et singula bona promittimus obseruare fide | perpetuo, presentes literas nostri sigilli fecimus appensione muniri vnacum sigillo domini .. Comitis supradicti .. De predictis autem due litere eiusdem tenoris facte sunt .. Quarum hec scripta est ad opus domini . . Episcopi | Supradicti . . Datum et actum sicut supra . . — Ita est — Jaqueriis . .

(Sine sigillis.)

XLVI.

AMÉDÉE, COMTE DE SAVOIE, EXEMPTE DU PÉAGE DE VEVEY LES HABITANTS DE S . SAPHORIN ET DE LA VAUX DE LUTRY.

A^o 1348.

(Chartul. Monod, folio XIX.)

Nos Amedeus comes Sabaudie, notum facimus uniuersis quod cum olim discordie fuerint inter Castellanum /143/ nostrum et exactorem pedagii ville viuiaci ex una parte, Et gentes Reuerendi in christo patris domini francisci Dei gratia Episcopi Laus^is commorantes in valle Lustriaci et in Perrochia S^ti Simphoriani ex altera, Super eo quod dicti Castellanus et Pedagiator exigere uolebant Pedagium pro parte nostri comitis ab habitatoribus dictarum uallis et perrochie ementibus et transeuntibus cum mercatoris in uilla et per uillam predictam viuiaci, dictis habitatoribus contradicentibus et asserentibus se ad prestationem dicti Pedagii minime teneri, occasione quod dictarum discordiarum multo rixe pignorationes et repignorationes facte fuerint inter dictas partes. Hinc est quod nos asserentes nos maiorem quatuordecim annis, super predictorum pedagio quoad partem nostram, rixis contentionibus et discordiis, de consilio carissimorum dominorum Ludouici de Sabaudia domini Vaudi patrui et Amedei comitis Gebennensis fratris nostrum et aliorum plurium consiliorum nostrorum nos assistentium, conuenimus concordauimus et ordinauimus pro nobis et successoribus nostris, cum predicto domino Episcopo nomine suo et nomine dictorum subditorum suorum ac pro se et successoribus suis et hominibus in futuram per hunc modum. Videlicet quia inuenimus quod habitatores uille et uallis de Blonay venientes ad ciuitatem Laus^e et transeuntes per dictas vallem et perrochiam Sti Simphoriani libere cum bonis et rebus suis transeunt absque prestatione pedagii alicuius, nec inuenimus quod unquam habitatores dictarum vallis Lustriaci et perrochie S^ti Simphoriani soluerint dictum pedagium, Imo quotiens occasione dicti Pedagii pignorati fuerint apud viuiacum totiens quam primum se offerebat /144/ facultas illos de Viuiaco repignorauerunt; Attendentes insuper quod contemplatione beate virginis gloriose in cuius nomine Laus^is ecclesia est fundata, et amore predicti domini Episcopi consiliaris nostri carissimi et proprii directoris, hiis et aliis que facturi erimus cum eodem domino Episcopo et eius subditis finem imponi cupimus amicabiliter ... riter et benigne, et ut scandala que inde oriri poterant euitentur, Idcirco conuenimus et concordavimus vt supra quod de cetero et imperpetuum dicti habitatores predictarum vallis Lustriaci et Perrochie S^ti Simphoriani et eorum successores possint uendere et emere in dicta villa viuiaci et eius territorio et transire cum eorum mercaturis et bonis aliis et mercaturas suas vechere per villam viuiaci eundo et redeundo et per territorium districtum et iuridictionem dicte ville, videlicet quoad partem nobis a dicto Pedagio competenti libere et sine prestatione alicuius pedagii et emolumenti debiti ratione Pedagii memorati et absque turbatione quacunque, et quod pignora olim hinc inde capta si existant restituantur illis a quibus capta fuerint. — Promittens nos bona fide nostra et per proprium sacramentum sponte non vi non dolo a nobis super sancta dei euangelia prestitum pro nobis et successoribus nostris, predictas concordiam et conuentiones factas ut supra per omnia supradicta de cetero et imperpetuum obseruare et per castellanos et pedagiatores nostros qui pro tempore fuerint in dictis locis facere obseruari. Mandantes et precipientes tenore presentium predictis Castellanis et Pedagiatoribus nostris qui nunc sint et qui pro tempore fuerint quod de cetero predictos habitatores dictarum vallis et perrochie quoties aliquem ex ipsis ad /145/ dictam villam viuiaci venire vel per ipsam transire contigerit, libere et sine exactione alicuius Pedagii nostre partis ratione persone vel bonorum seu mercaturarum ire et redire permittant, omnibus turbationibus arrestationibus pignorationibus et aliis calumpniis cessantibus penitus et omnino.

Datum apud Turrim viuiaci die penultima mensis Ianuarii anno a natiuitate domini. M . CCC^o . XL octauo.

Per dominos Ludouicum et comit. Gebenn. in Consilio presentibus dominis . Ioh. de Blonay. — P. de Compesio — Io. de Bussy — Io. de Motegel — G. Bernardi — Io. de Ponte — Ia. Albi.

XLVII.

HOMMAGE PRÊTÉ PAR BORCARD ET JEAN D’AVENCHES ET PAR JAQUIER DE LUCENS, POUR LE FIEF DE GROYN (Gruent)¹.

Du 2 mars 1349.

(Chartulaire du Landamman Monod, folio XV.)

Litera feudi de Gruent de domino Borcardo de Auentica militis, et homagium de eodem pro domino Episcopo Lausan.

Nouerint uniuersi presentes literas inspecturi, quod cum in presentia Reuerendi in Christo patris ac domini /146/ domini Francisci dei et apostolice sedis gratia Episcopi Laus. constituti dominus Borcardus de Auentica miles, Iohannes frater eiusdem et Iaquerius de Lucens, cum instanter peterent ab eodem domino Episcopo sibi per ipsum spectare feudum eiusdem domini de Groyn quod actenus tenebat dominus Harramandus de Crissier miles et successor Iohannis de fusse (sic) quondam sine herede masculo defuncti heres et successor eiusdem, asserentes ad se pertinere debere et deuolutum dictum feudum tam proximitatis nomine quam dicti domini Armandi ordinatione testamentaria quam et consuetudine patrie; dicto domino Episcopo in contrarium asserente et dicente ipsum feodum sibi de patria consuetudine fore commissum et exchetum, cum pro eo quod prenominati fratres et Iaquerius ex persona mulierum matris et uxorum suarum ius pretendebant in feodo predicto se habere, cum tamen mulieres in patria ubi feodum est predictum de ipsius patrie consuetudine non succedant ², cum pro eo quod predictus dominus Episcopus inuenit ordinationem predictam in aliquo non iuuare.

Tandem idem dominus Episcopus uolens eisdem gratiam facere specialem, ipsum Iohannem de Auentica fratrem predicti domini Borcardi eodem presente et expresse consentiente de duabus partibus, et predictum Iaquerium de tertia parte dicti feodi inuestiuit cum suis iuribus et pertinentiis uniuersis et eisdem prestauit pro quibus supra portionibus dictum feodum iure tamen feodi eiusdem domini Episcopi et cuiuscunque alterius in omnibus premissis semper saluo. Qui quidem Iohannes pro duabus partibus dicti feodi et eidem homagium /147/ fecit ligium pre cunctis dominis domino Episcopo memorato, Et dictus Iaquerius pro tertia parte predicta eidem domino Episcopo et suis successoribus fidelitatem fecerunt et corporaliter iurauerunt pro ut in fidelitatis forma noua et antiqua continetur, secundum quod in talibus est fieri consuetum suo et suorum nomine heredum et successorum feodumque predictum quilibet pro rata sua declarare et specificare quam citius fieri potuerunt promiserunt; hoc in premissis addito quod dictus Iacobus de sua tertia parte dictis domino Borcardo et Iohanni fratribus coram prefato domino Episcopo vel coram duobus amicis iusticiam vel amorem facere teneatur ubi et in casu ubi dictus dominus Borcardus et Iohannes credentes ius se habere in tertia parte super iustitia vel amore requirerent Iacobum seu Iaquerium supradictum.

Datum et actum apud sanctum Simphorianum prope Castrum de Glerola in hospicio curati dicti loci pro parte domini Borcardi et Iohannis de Auenthica fratrum qui ibidem dictum homagium et iuramentum fecerunt predicto domino Episcopo, presentibus ad premissa dominis Guillelmo de Compesio sescallo Laus. et Iohanne de Orons milite, Guichardo de Burgo balliuo Laus. et domino Iohanne Pratorum licentiato in legibus et curato de Wisternens, die secunda mensis marcii anno domini millesimo CCC quadragesimo nono; pro parte vero predicti Iaquerii (de) Lucens datum et actum in predicto castro de Glerola, videlicet in camera dicti domini Episcopi, ubi idem Iaquerius domino fecit homagium iuramentum et fidelitatem predictam, presentibus dominis Iohanne de Pratis antedicto, et Rodolpho de Warens /148/ curato de Mexent prope Rotundum Montem, Girardo de Fellens Castellano de Villarzel et Iacobo de Wisternens domicello, anno et die quibus supra.

Nos vero predicti Borcardus miles et Iohannes de Aduenthica fratres, atque Iaquerius (de) Lucens confitemur et publice recognoscimus uniuersa et singula supradicta pro ut de verbo ad verbum describuntur superius fore uera; in quorum omnium robur et testimonium premissorum nos Episcopus predictus sigillum nostrum duximus presentibus literis apponendum.

Nos etiam officialis ... Iohannes de ... curie Laus. ad preces et requisitionem predictorum nobis oblatas fideliter et relatas per Iacobum Escarbillens de Ceruato clericum et iuratum curiarum nostrarum cui super hiis vices nostras commissimus et sibi fidem plenariam adhibemus sigilla nostra una cum signo predicti domini nostri duximus hiis presentibus apponendum. Datum et actum vt supra.

XLVIII

ACTE PAR LEQUEL AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ADMET UN JUGE NOMMÉ PAR LE COMTE DE SAVOIE, POUR CONNAÎTRE DES APPELLATIONS DE LAUSANNE. (Vidimus du 13 octobre 1486).

Du 27 août 1356.

(Arch. cant. Laus. n^o 1427.)

IN NOMINE DOMINI AMEN. Nouerint vniuersi et singuli hoc presens transsumptum Inspecturi. Quod Nos Baptista de Aycardis decretorum doctor officialis et canonicus lausannensis habuimus | vidimus tenuimus et diligenter Inspeximus litteras publicas Inferius Insertas debite vt In eis apparet signatas . omnique suspicione carentes. Quarum tenor et continentia Erat Ista. |

IN NOMINE DOMINI AMEN. Anno eiusdem millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto. Inditione Nona, vicesima septima die mensis augusti. In aula domus episcopalis lausannensis. Pontificatus | Sanctissimi In christo patris ac domini domini Innocentii diuina fauente gratia pape . VI . anno quinto. In presentia nostrum notariorum . et testium subscriptorum . personaliter constituti. Reuerendus In christo pater et dominus | dominus Aymo de Cossonay dei et apostolice sedis gratia Episcopus lausannensis Ex vna parte. Et Nobilis et potens /150/ vir dominus Guillelmus galesii dominus de albergamentis miles Et dominus Iohannes mistralis Iuris | peritus familiares et consiliarii Illustris principis domini amedei comitis sabaudie ex altera.

Prefatus dominus Iohannes mistralis proposuit. Quod cum Serenissimus et excellentissimus vir dominus | Karolus quartus diuina fauente clementia Romanorum Imperator semper augustus et boemie rex Illustri domino Amedeo Comiti sabaudie et consanguineo suo predicto dederit et concesserit vt | asserebat plenam et liberam potestatem. Vniuersas et singulas appellationum causas quas et quibuscunque Archiepiscopis Episcopis. Abbatibus et prelatis et eorum locatenentibus. Iudicibus secularibus | et eorum quolibet Infra terminos et limites ac pertinentias Comitatus sabaudie constitutis. Que ad audientiam Ipsius domini Imperatoris Interponi hactenus consueuerunt vel Interponi de Iure | vel de consuetudine deberent siue ab actoribus siue Reis In quibuscunque causis secularibus criminalibus ciuilibus siue mixtis. Et si que In preterito Interposite adhuc pendent cognoscendi | terminandi decidendi sententias ferendi et exequutioni mandandi . prefati domini Guillelmus galesii et Iohannes mistralis potestatem habentes a dicto domino comite vt dicebant . dictum dominum Episcopum | Capitulum lausannense . Et omnes nobiles ciues et burgenses lausanne Ex parte dicti domini comitis sabaudie Requisierunt vt Ipsi dictum dominum comitem ad Ipsas appellationum causas audiendi cognoscendi | terminandi decidendi sententias ferendi et exequutioni mandandi virtute dicte donationis et concessionis admitterent.

Quiquidem dominus Episcopus habito consilio et matura /151/ deliberatione | Cum Capitulo suo Nobilibus ciuibus et burgensibus lausanne de consensu ipsorum. Respondit quod si Ita erat vt asserebant quod Ipse paratus erat Inquantum de Iure poterat et non alias Ipsum dominum comitem | sabaudie virtute dicte donationis admittere. Et statim prefatum dominum Guillermum Galesii Nomine et ex parte dicti domini comitis ad dictas appellationum causas cognoscendum vt supra admisit | sub conditionibus Infrascriptis.

Videlicet quod Iudex qui pro tempore fuerit pro dicto domino comite . Iura et Iurisdictiones domini Episcopi . ecclesie lausannensis . capituli nobilium ciuium et burgensium predictorum | diminuere vel dicto domino comiti appropriare non possit nec debeat.

Item quod de dictis causis non possit cognoscere nec debeat nec ea exercere nisi Infra ciuitatem lausanne et | non alibi. Et secundum consuetudines lausanne et non alias . Et hoc Iurare teneatur.

Item quod Iuret et Iurare teneatur dictus Iudex In principio sui Regiminis libertates franchesias et | consuetudines domini Episcopi lausannensis. Capituli nobilium ciuium et burgensium predictorum Res et bona eorumdem et subdictorum suorum firmiter et fideliter obseruare.

Quiquidem dominus Guillermus gallesii | promisit quod prefatus dominus comes omnia predicta confirmaret et Iuraret firma Rata et grata perpetuo tenere et obseruare. Et statim In Iudicem dictarum causarum appellationum ordinauit | et posuit Idem dominus guillermus Nobilem virum dominum Iacobum marescalli militem ex parte dicti domini comitis. Qui dominus Iacobus /152/ Marescalli statim Iurauit super sanctas Reliquias Iura | Iurisditiones consuetudines franchesias et libertates dominorum Episcopi Capituli Nobilium ciuium burgensium et subdictorum suorum predictorum firmiter tenere et Inuiolabiliter obseruare. | Et etiam omnes et singulas conditiones suprascriptas saluis causis appellationum predictarum.

Et de predictis omnibus et singulis Idem dominus Episcopus petiit a Nobis notariis | presentibus Infrascriptis ad opus sui et quorum Interest fieri vnum vel plura Instrumenta.

Ad hec fuerunt testes presentes Nobiles et potentes viri domini Iohannes dominus de Cossonay | Girardus milites, Guillermus prior paterniaci et Ludouicus de cossonay fratres . venerabiles viri domini Rodulphus de Rossillione prepositus lausanne . philippus Rouoiri cantor lausanne . | Iohannes et franciscus de wouflens fratres. Iohannes de pratis licentiatus In legibus . Symon de vvippens . canonici lausanne . amedeus de fernay, Guillermus alamandi Iurisperiti . | petrus de pantherea Iunior. Cum pluribus aliis fidedignis ad premissa vocatis specialiter et Rogatis . Datum et actum vt supra.

Ego vero Iohannes Ioceti de melduno lausannensis | diocesis auctoritate Imperiali notarius publicus . premissis Requisitioni Responsioni ordinationi Iuramenti prestationi . et omnibus aliis et singulis predictis vnacum notario Infrascripto et testibus | predictis presens fui . Ea Recepi Cum dicto notario . propria manu mea scripsi . Me subscripsi . Et In hanc formam publicam Redegi . signoque meo solito vna cum signo notarii | Infrascripti /153/ predicti signaui Rogatus In testimonium singulorum omnium premissorum. Datum et actum vt supra.

Et Ego Peronetus de sancto ciriaco Notarius lausannensis auctoritate Imperiali notarius | publicus . Requisitioni Responsioni ordinationi prestationi Iuramenti predictis. Et omnibus aliis et singulis predictis . dum sic dicta die agerentur vna cum notario publico . et testibus | subscriptis presens fui . Eaque cum notario subscripto Recepi me subscripsi signoque meo solito vnacum signo dicti notarii signavi Rogatus . Datum vt s.

Quibusquidem litteris | diligenter Inspectis ad Requisitionem prouidorum virorum Iohannis grant et petri de sonceris procuratorum Reuerendi In Christo patris et domini domini benedicti de Montheferrando moderni episcopi | lausannensis et comitis per notarios publicos Infrascriptos Ipsas exemplari mandauimus atque transsumi ac In publicam formam Redigi . decernentes et volentes vt huic presenti transsumpto | publico plena fides deinceps adhibeatur vbilibet In locis omnibus et singulis quibus fuerit opportunum Ipsumque transsumptum fidem faciat et Illi stetur ac si originales Ipse | littere apparerent. Quibus omnibus et singulis auctoritatem nostram ordinariam Interposuimus prout et decretum Et ampliorem euidentiam premissorum Sigillum curie nostri officialatus | presentibus duximus apponendum . Actum lausanne In aula Episcopali lausannensi Nobis Inubi ad Iura Reddendum et causas audiendum pro tribunali sedentibus . die decima tertia mensis | octobris Anno domini millesimo quadringentesimo octuagesimo sexto Indictione quarta cum eodem anno sumpta. Pontificatusque sanctissimi domini nostri domini Innocentii | /154/ diuina prouidentia pape octaui anno eius tertio. Presentibus Ibidem venerabilibus viris domino ludouico de petra Canonico . magistro petro grant Iurisperito . Iohanne perodeti et glaudio | poncerii ciuibus lausannensibus Testibus ad premissa astantibus vocatis specialiter et Rogatis. |

Et Ego andreas de layeus clericus ambianensis dyocesis Baccalarius In decretis publicusque sacris apostolica et Imperiali auctoritatibus | Notarius. Quia premissarum litterarum exhibitioni lectioni Requisitioni et decreto premissisque omnibus et singulis dum sic vt | premittitur agerentur et fierent vnacum notario et testibus subsignatis presens fui eaque omnia et singula sic fieri | vidi et audiui ac In notam sumpsi ex qua hoc presens transumptum manu altera fideliter scriptum ex Inde... | et In hanc publicam Redegi formam similiter et exemplaui signoque nomine et subscriptione meis michi In talibus | solitis et consuetis firmaui et subscripsi In fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum Rogatus et Requisitus.

Et Ego Robertus de Neschel . ciuis lausannensis. Notarius sacris apostolica et Imperiali auctoritatibus publicus . ducalis Sabaudie ac | episcopalis Lausanne secretarius. Curieque officialatus Lausannensis Iuratus. Quia litterarum super Insertarum productioni exhibitioni lecture et Inspectioni. | Requisitioni auctoritatis et decreti Interpositioni Ceterisque premissis omnibus et singulis . dum Ita vt superscribitur dicerentur et fierent vnacum | Notariis et testibus Infrascriptis presens fui . eaque sic fieri vidi et audiui. Ideo hoc publicum Instrumentum alterius Manu fideliter scriptum | Signo et Nomine /155/ meis In talibus michi solitis . vnacum eorumdem ceterorum Notariorum descriptorum . Signaui et subscripsi In premissorum fidem et testimonium Requisitus specialiter atque Rogatus.

XLIX.

AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, S’ÉTANT SOUMIS A RECEVOIR UN JUGE DU COMTE DE SAVOIE POUR CONNAÎTRE DES APPELLATIONS, LE DIT COMTE PROMET DE RESPECTER ET FAIRE RESPECTER LES DROITS, PRIVILÉGES ET FRANCHISES DE L’ÉVÊQUE ET DE SES SUJETS. (Vidimus du 9 janvier 1358).

Du 2 septembre 1356

(Arch. cant. Lausanne, n^o 1471. Copie authentique, tirée des archives de la chambre des comptes de Savoie, en l’année 1569, certifiée par Delaporte, garde des titres de Monseigneur le duc de Savoie.)

Nos officialis curie lausannensis Notum facimus vniuersis quod nos vna cum notario publico et testibus Infrascriptis vidimus palpauimus et de verbo ad verbum legimus quasdam litteras sanas et Integras non vitiatas non cancellatas nec In aliqua parte corruptas sed omni vitio et suspicione carentes sigillo Illustrissimi principis et magnifici domini domini Amedei comitis Sabaudie ducisque chablaisii et auguste sigillatas Quarum litterarum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis. /156/

Nos Amedeus Comes Sabaudie Dux Chablaisii ei Auguste et In ytalia marchio et princeps . Notum facimus vniuersis . quod nos Cum dominus noster carissimus dominus Carolus diuina fauente gratia romanorum Imperator et semper augustus ac boemie Rex nobis et nostris causarum appellationum ciuilium et criminalium vel aliarum quarumcunque commissarum vel comittendarum ab omnibus et singulis tam ecclesiasticis et secularibus existentibus ad presens et Infuturum In nostro Sabaudie comitatu Ac Infra limites et pertinentias eiusdem comitatus cognitionem decisionem et audientiam concesserit et Indulxerit gratiose ad Ipsum dominum Imperatorem et romanum Imperium pertinebant et pertinere debebant prout In dicti domini Imperatoris litteris et priuilegio plenius continetur . Quorum occasione Reuerendus In christo pater dominus Aymo de Cossonay Episcopus Lausann. Necnon Cappitulum ciues et subdicti Lausann. Nos ad premissa et ea tangentia receperint et admiserint gratiose Iuxta tenorem priuilegii predicti Recognoscendo huiusmodi subiectionem et Iura ad nos et nostros In Ipsos et Ipsorum successores pertinere . hinc est quod nos volentes Ipsos tractare fauoribus gratiose dictis Episcopo capitulo ciuibus et subdictis Lausannensibus pro se et suis successoribus pro nobis et nostris omnia et singula Infrascripta concedimus et pariter Indulgemus.

Primo quod commissarius noster et successorum nostrorum deputatus et deputandus circa dictas appellationes et earum audientiam Iuret pro nobis et successoribus nostris Episcopum capitulum Lausann. eorumque homines res et bona Iura et Iuriditiones franchesias /157/ libertates consuetudines Lausann. Illesas seruare non Infrangere et bona fide seruare tuherique et oppressionibus et deffendere et Iuuare In tuhitione et recuperatione suorum Iurium.

Item Idem et burgensibus ciuibus et probis hominibus eorum rebus et bonis Lausann. et Vallis Lustriaci Intendimus et volumus obseruare.

Item quod dictus commissarius qui pro tempore fuerit de causis predictis cognoscat et cognoscere possit Lausanne secundum consuetudinem Ibidem acthenus obseruatam faciendo fideliter Iuxta Ipsam consuetudinem Iustitie complementum.

Item quod cum consuetudo que est Ibidem vt a castellanis maioribus et aliis officiariis episcopi ad bailliuum et de bailliuo ad episcopum seu Ipsius specialem commissarium appelletur Illesa debite seruetur.

Item quod a sententia siue passamento dicti commissarii nostri ad vllum alium vlterius appelletur.

Item quod nos predictos episcopum et capitulum singulas personas eorumque subdictos Iura Res et bona deffendere Iustitia mediante et custodire ab omni vi et violentia et oppressione fideliter vbilibet teneamur bona fide quamdiu coram nobis vel nostrorum deputato parati erunt effectualiter facere conquerentibus Iustitie complementum . Prout et quemadmodum Imperator tenebatur ante concessionem presentem.

Item quod vbi papa vel Imperator seu alius dictum episcopum presens et futurum super predictis modo aliquo molestarent vel alias vt supra Nos tuheri et deffendere eundem debite teneamur et eidem fauorem et auxilium Impendere requisitum. /158/

Item quod nos vel commissarius noster fines sui priuillegii antedicti excedere non possimus nec debeamus.

Item quod nullum Impedimentum apponemus Imposterum quominus dictus dominus Episcopus eius capitulum et quilibet per se vel singulariter et coniunctim castellani et officiarii eorum libere possint Iusticiam facere et Iuriditiones suas libere exercere prout soliti sunt temporibus retroactis nec aliquid de eorum Iuribus seu Iuriditionibus quibuscunque nobis appropriabimus saluis appellationibus antedictis et pertinentiis earumdem.

Promittentes bona fide vniversa et singula supradicta attendere et firmiter ac Inuiolabiliter obseruare attendique facere et Inuiolabiliter obseruari et contra In aliquo non facere aliqualiter vel venire Et ea per dictum commissarium teneri volumus et mandamus et firmiter obseruari . In cuius rei testimonium sigillum nostrum presentibus duximus apponendum. Datum aquiani die secunda mensis septembris Anno domini millesimo tercentesimo quinquagesimo sexto.

In cuius visionis testimonium nos officialis Lausannensis predictus sigillum curie vnacum signo et subscriptione notarii publici Infrascripti presentibus duximus apponendum. Datum quo ad dictam visionem nona die mensis Ianuarij Anno a natiuitate domini millesimo tercentesimo quinquagesimo octauo. Ad hec fuerunt testes vocati specialiter et rogati videlicet Stephanus galopini Canonicus Lausanne dominus wllmus de chesaulx curatus de sersie gebennensis diocesis et plures alii. Io. off. Ego vero oliuerius Ioly de paterniaco Lausannensis diocesis publicus auctoritate Imperiali notarius predictis /159/ lectioni visioni et collationi vnacum dictis domino officiali et testibus presens fui. Indeque presens transcriptum suum ad originale sumptum aliis occupatus negotiis per alium scribi feci tamen me subscripsi et In hanc formam publicam rogatus redegi signoque meo solito signaui vnacum sigillo curie domini officialis predicti. Datum et actum vt supra.

Vidimé derechef à Chambéry, le 20 août 1383, par les notaires Jaquemet Veysin et Guigo de Pont, au nom et par ordre de l’official de la cour de Chambéry.

L.

LETTRES TESTIMONIALES PAR LESQUELLES AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, CONFIRME ET CORROBORE DEUX CLAUSES DU PLAICT-GÉNÉRAL.

Du 31 Juillet 1357.

(Archives de Lausanne, A. n^o 22, parchemin.)

Nos Aymo de Cossonay Dei et apostolice Sedis gratia lausannensis Episcopus. Notum facimus vniuersis quod in nostri presentia prepositique tesaurarij nostre Ecclesie lausannensis ac plurium aliorum canonicorum nostri venerabilis Capituli nostre Ecclesie lausannensis. Officialis nostri Curie lausannensis . ac virorum nobilium . domini Humberti de Billens domini de Pallexiouz militis balliuj nostri et dominj Guillelmj de Conpesio militis /160/ sinescallj lausannensis . nobiles virj lausannenses quampluresque burgenses et ciues nostri lausannenses tunc communitatem pro se et aliis burgensibus et ciuibus lausannensibus facientes per preconizationem factam per preconem per ciuitatem lausannensem more solito in curia nostra secularj convocati . et advnati personaliter constituti coram nobis proposuerunt quod secundum antiquam consuetudinem lausannensem qua vtitur in Lausanna. Lustriaco . valle Lustriaci prescriptam et tanto tempore obseruatam de cuius contrario memoria non estat omnes persone cuiuscunque conditionis existant litigantes seu causam mouentes inter se ex quacunque causa coram officiariis nostris videlicet sinescallo . maiore Lustriaci . maiore et psalterio lausannensibus et aliis officiariis nostris seu loca tenentibus ipsorum aut alterius eorumdem . in curia eorumdem possunt si . volunt quicunque ante tamen quam fuerit positum in cognitione . se . adbochier tam agens . quam . deffendens . ab audientia dictorum sinescallj . maiorum . psalterj . aliorumque officiariorum . et tenentium loca ipsorum aut alterius eorum ad balliuum nostrum lausannensem seu locum eius tenentem . seu ad curiam nostram secularem lausannensem . et facto dicto adbochiment . officiarius noster . a . quo fuerit factum dictum bochement vlterius de causa . non potest . nec debet quouismodo cognoscere . nec . se intromittere sed est ipsa . causa . per bailliuum nostrum uel eius locum tenentem . et curiam nostram . secularem lausannensem predictam . terminanda et finienda Tenenturque dicti sinescallus . maiores . et psalterus alijque officiarij nostri aut alter ipsorum . uel loca eorum aut alterius eorumdem tenentes. /161/ citare dictas partes ad instantiam illius . qui . se adbochet coram dicto balliuo aut eius locum tenente in curia secularj lausannensi predicta et decisa causa . Lausanne . dicti officiarij. tenentur dictam causam executioni demandarj . Ita fuit vsitatum et consuetum per spatium tanti temporis cuius contrarij memoria non estat et adhuc vtitur et obseruatur inter litigantes seu causam habentes inter se coram dictis officiariis aut altero eorumdem et semper fuit. ita . reportatum in placito generalj lausannensi consuetum tempore ab antiquo cuius placiti generalis . ordinatis . fides plenaria . ab antiquo adhibetur Predicti vero nobiles ciues et burgenses lausannenses . communitatem facientes dubitantes inposterum. super dicto adbochement controuersiam mouerj. timentes tam de morte . quam de absentia diuturna scientium veritatem . premissorum et ad eternam rei . memoriam Nobis. humiliter. supplicarunt ut eorum informationem super predictis recipere publicare . approbare autorizare et eorum libertates confirmare dignaremur . Eorum supplicatione rationabili benigniter per nos acceptata . ad informationem predictorum exhibentes . dicti nobiles ciues et burgenses lausannenses ipsam communitatem ut premittitur facientes coram nobis ad animum nostrum super premissis et subscriptis liquidius informandum quendam librum legi solitum Lausanne . omni anno . quo generale placitum exercetur seu tenetur ibidem in quo libro inter cetera continentur clausule infrascripte quarum tenor vnius sequitur in hec verba.

« Cognitio causarum preliorum aut causarum per quas aliquis condempnatur ad mortem aut debet condempnarj. seu . ad mutilationem membrorum spectat /162/ ad magnam curiam secularem lausannensem . et non alibi et hoc inter subditos lausannenses de Valle . et in villis circonvicinis prope Lausannam vbi. non sunt furche. »

Alia vero clausula sequitur in hec verba.

« Item Curie . scilicet dominj. sinescallj lausannensis maiorisque et psalteri lausannensium et omnium officiariorum dicti dominj lausannensis episcopi . maioris Lustriaci de Valle . scilicet. dix . Jorat. en . avauz . subsunt et subtus sunt predicte curie secularj dominj episcopi et ab ipsis omnibus . potest bochier ad curiam secularem lausannensem in die juris antequam positum sit in cognitione et ab ipsis appellatur ad dictam curiam . si . grauetur aliqua pars. »

Quibus sequidem clausulis predictis coram nobis declaratis et lectis Nos dictus episcopus pro nobis et nostris successoribus fidem plenariam adhibemus cum ordinatis in placito generalj . ab antiquo . fides plenaria adhibeatur Et quia sicut supra temporibus retroactis dum essemus vicarius generalis lausannensis dominj Gaffredi quondam episcopi lausannensis vidimus vsitarj exercerj et in consuetudinem predicta deduci . necnon et de premissis etiam . relatu et testimonio fidedignorum virorum inferius nominatorum ad sanctas reliquias in curia secularj lausannensi coram nobis juratorum de veritate super subscriptis et premissis dicenda et singulariter ac publice secundum consuetudinem Lausanne ut moris . est . examinatorum nobis constat et specialiter relatu et testimonio Michaelis de Venes domicellj psalterj lausannensis . Perrodi filij quondam Bononis de Pantherea . Johannis de Solerio lombardi . Aymonis Rapiliars . Hugonis /163/ Morellj . Aymonis de Foro . Mermodi Beyney . Nichodi Souter . Jacodi Duryer . Stephani Ferent . Mermodi Souter. Johannis Maioris domicelli. Jaquinodi de Clauso. Johannodi Siuirye . Johannodi de Chastel. Perrodi de Fluuio. Perrodi de Sancto Martino. Mermodi Gazel. Perroneti de Albona . Aymonis Guerrici . Johannodi Farine. Anthonij Changierez . Johannodi de Magdalena ciuium lausannensium . necnon relatu et testimonio . quamplurimorum aliorum proborum hominum aliorum locorum . circonvicinorum Lausanne super predictis juratorum de veritate dicenda . Nos Aymo episcopus lausannensis predictus scientes et spontanei . sedentes pro tribunalj habito super premissis . diligenti et maturo consilio . deliberatione pariter et tractatu cum sapientibus et jurisperitis nobiscum sedentibus in dicta curia secularj sepius et frequenter et facta . rite . et debite diligenti inquisitione super premissis . ac etiam habita per nos et recepta plenissima informatione premissorum videntes et reputantes dictam supplicationem dictorum nobilium ciuium et burgensium fore consonam rationi . equitate et iustitia suadente eidem supplicationi merito annuentes . eorum informationem super premissis legitime factam publicamus approbamus autorizamus et confirmamus predictasque libertates et consuetudines ac premissa omnia necnon et clausulas suprascriptas quibus merito fidem plenariam adhibemus et per nostros et nostrorum successorum officiarios et balliuos et eorum loca tenentes . qui . nunc sunt . et . qui . pro tempore fuerint pro nobis et nostris successoribus perpetuo volumus adhiberj nec eisdem . volumus in aliquo deuiare . nec etiam contraire . laudamus . ratifficamus . approbamus . et confirmamus /164/ perpetuo per presentes et ea omnia declaramus et decernimus volumus et concedimus obtinere . et habere perpetuo roboris firmitatem tam pro ipsis nobilibus ciuibus burgensibus communitate lausannensi . et posteritate eorum . quam pro omnibus aliis quorum intererit et quos predicta tangent . seu tangere poterunt infuturum et premissis omnibus et subscriptis pro nobis et successoribus nostris auctoritatem nostram interponimus pariter et consensum . declarantes et decernentes quod omnes persone coram dictis sinescallo . maioribus . psalteris . et officiariis nostris predictis . aut altero eorumdem et loca eorumdem seu alterius eorum tenentibus causam habentes possunt . si . volunt quicunque voluerint antequam fuerit positum in cognitione tam agens quam deffendens . se . adbochier ab audientia dictorum sinescallj maiorum psalterorum . et aliorum officiariorum nostrorum . dix . Jorat . en . avauz . seu alterius eorumdem uel eorum et cuiuslibet ipsorum loca tenentium . ad balliuum nostrum uel eius locum tenentem . et curiam nostram secularem lausannensem predictam . et quod dicti officiarij aut alter ipsorum . uel eorum aut cuiuslibet ipsorum loca tenentes . a . quo. fuerit factum dictum bochemen tenentur et tenetur citare dictas partes . ad instantiam illius quj se . adbochet coram dicto balliuo aut eius locum tenente . in dicta curia secularj lausannensi. et decisa causa . Lausanne dicti officiarij tenentur dictam causam executioni . demandarj . In cuius rei testimonium . Nos prefatus Aymo episcopus lausannensis predictus . sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Nos autem officialis curie lausannensis. quj vnacum dicto domino nostro carissimo /165/ episcopo predicto in inquisitione predicta et testificationibus predictis interfuimus . pro nobis . in testimonium nostre presentie . sigillum dicte curie . presentibus apposuimus . Datum vltima die mensis Julij . Anno Domini . millesimo . CCC^mo . quinquagesimo . septimo .

Jo. officialis.

Parchemin annexé à la charte qui précède.

Du 29 Novembre 1362.

Nos Capitulum Ecclesie lausannensis notum facimus vniuersis . Quod cum reverendus in xpo (Christo) pater et dominus dominus Aymo de Cossonay Dei et apostolice sedis gratia lausannensis episcopus in presentia dominorum prepositi et thesau(ra)rij dicte nostre lausannensis ecclesie ac plurium canonicorum ipsius ecclesie . necnon . plurium nobilium virorum . ciuium . burgensiumque . diligenter inquisierit . inuenerit . declarauerit . et decreuerit . quod sm (secundum) consuetudinem lausannensem qua vtitur . et vsum fuit in Lausanna . Lustriaco . et valle Lustriaci omnes partes . litigantes seu causam mouentes ex quacunque causa . coram senescallo lausannensi . maiore Lustriaci . maiore et psalterio Lausanne et aliis officiariis ipsius domini episcopi seu ipsorum loca tenentibus uel alterius eorumdem in quacunque curia eorumdem possunt si volunt qucumque (quandocunque) placet . si . litigantibus uel alteri ipsorum . tamen antequam fuerit positum in cognitione tam agens quam deffendens se abocheir ab audientia dictorum senescalli maiorum . psalterorum . et aliorum officiariorum seu alterius eorumdem . et eorum et cuiuslibet /166/ ipsorum loca tenentium . ad balliuum et curiam secularem Lausanne seu locum tenentem ipsius balliui . videlicet . a Joreto inferius . Et quod dicti officiarij seu alter ipsorum . seu eorum aut cuiuslibet ipsorum loca tenentes . a . quo . fuerit factum dictum bochement tenentur et tenetur citare partes litigantes . videlicet . ad instantiam ipsius qui se abochez coram dicto balliuo . seu eius locum tenente . in dicta curia seculari lausannensi . Et decissa causa in dicta seculari curia ille seu illi . a . quo . seu quibus factum fuerit dictum abochement tenentur seu tenetur . dictam causam executioni demandare . prout continetur in quadam littera super predictis confecta sigillo ipsius domini episcopi . et sigillo curie lausannensis sigillata . Cuiquidem littere presens cedula est annexa . Nos autem dictum capitulum considerato quod omnia acta facta . et gesta . per prefatum dominum episcopum ut in dicta littera continetur . presentibus dominis preposito . thesau(ra)rio . et dominis canonicis supradictis . pro communi vtilitate . et modo debito . acta . facta . et gesta . extiterunt . Idcirco ipsa omnia contenta in littera memorata . laudamus . ratifficamus . et approbamus . Et ipsa confitemur de consensu nostro fore facta . Datum sub sigillo nostro dicti capituli iij kl (calendas) Decembris . Anno Domini M^oCCC^o. sexagesimo secundo.

Lecta est . Guillelmus de Bogie.

Le plus ancien exemplaire du Plaict-Général qui soit parvenu jusqu’à nous est celui du 3 Mai 1368, qui sera donné plus tard. Les deux clauses citées dans la présente charte s’y retrouvent sous les nos 82 et 83. Cela donne à penser qu’il y a eu un autre Plaict-Général antérieur à celui de 1368, et qui présentait avec lui certaines ressemblances.

/167/

LI.

TRANSACTION ENTRE AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ET JEAN MAIOR DE LUTRY, AU SUJET DE LA MAIORIE ET DE LA MISTRALIE DU DIT LUTRY.

Anno 1357.

(Arch. cant. Laus. n^o 1438, original.)

Nos aymo de cossoney dei et apostolice sedis gratia lausannensis episcopus . Notum facimus vniuersis et futuris quod cum questio et discordia verteretur Inter nos nomine nostro et ecclesie nostre lausannensis | ex vna parte . et nobilem virum Iohannem maiorem lustriaci ex altera . super maioria et mistralia lustriaci et vallis eiusdem officialatus et Iuridictione ipsarum . ac super nemore dicto de vernant quod | nemus Iacet In territorio et dominio nostro lausanne et In duobus morsellis . quorum vnus Iacet Iuxta nemus domine nycholete relicte domini petri maioris quondam lausanne militis ex vna parte . scilicet . a parte de | cossonay . et Iuxta aquam dictam meybry . ex altera . et alter morsellus Iacet Ibidem a parte ville de meysiriez. Inter aquam dictam couatanam ex vna parte et nemus dicte domine nycholete ex altera et affron-|-tant ipsi duo morselli nemoris ex vno latere nemori ciuitatis lausanne . et fuerunt Iohannis dicti de cheseaux domicelli . Item et super /168/ quadam vinea sita In territorio de espesses Iuxta vi-|-am publicam tendentem a villa dou crest versus espesses a parte inferiori et Iuxta vineam girardi dicti bernyer et iuxta vineas que olim fuerunt vviberti de espesses a parte supe-|-riori . et Iuxta vineam Iacobi dicti ribaux a parte orientali et Iuxta vineas quas possedebat magister vvillermus de burgo quondam canonicus lausannensis . quam vineam superius limitatam tenent et | possident a nobis dicto episcopo ad censum annuum Idem Iohannes maior et liberi francisci quondam de lustriaco domicelli . ad quatuor sextaria vini census annuatim . super eo videlicet quod nos prefatus | episcopus dicebamus et asserebamus maioriam mistraliam nemus et vineam predictos esse de feudo nostro et ecclesie nostre lausannensis et nobis esse eschetas et commissas . ex eo quod predicta maioria mistralia | nemus et vinea predicte . transportate seu allienate fuerunt In predecessores dicti Iohannis maioris seu in ipsum Iohannem absque consensu et laude nostro seu predecessorum nostrorum. et ex mul-|-tis aliis causis et rationibus. quas ratione breuitatis obmittimus enarrare.

Tandem super predictis ac super omnibus aliis et singulis questionibus controuersiis et querelis quas vna pars habet seu habere potest | seu debet contra aliam ex qualibet ratione titulo seu causa . amicis nostris pro vtraque parte electis mediantibus . ad pacem et concordiam considerata vtilitate nostra et dicte ecclesie nostre lausannensis per modum | Infrascriptum deuenimus.

In primis quod nos prefatus episcopus pro nobis et nostris successoribus damus et concedimus . et nos dedisse et concessisse confitemur per presentes nomine /169/ nostro et ecclesie nostre auctoritate predicto | Iohanni maiori lustriaci presenti et recipienti et sollempniter stipulanti . pro se et suis heredibus . et assignatis suis In feudum ligium maioriam et mistraliam lustriaci predictas vnacum Iuribus perti-|-nenciis et Iuridictione earumdem . Et (volumus) et concedimus per presentes quod idem Iohannes maior maioriam et mistraliam predictas et sui (heredes et) assignati sui possint et debeant | possidere et tenere pacifice cum Iuribus et pertinenciis earumdem perpetue et irreuocabiliter et Iuridictionem earumdem exercere omni Impedimento (cessante) sicut ipse Iohannes maior et sui | predecessores exercere et vsitare consueuerunt . Acto In premissis quod idem Iohannes maior et sui heredes tutelas seu curas ratione maiorie et mistralie predictarum dare non possint nec | debeant.

Et si Infra limites officialatus maiorie et mistralie antedictarum . Aliqua persona commiserit delictum propter quod debeat puniri corporaliter . Idem Iohannes maior officium | maiorie et mistralie predictarum exercendo tenetur delinquentem citare coram ipso . et si delinquens confiteatur delictum vel si sit tale delictum quod haberi debeat pro confesso propter facti eui-|-dentiam delinquentem capere tenetur si eum apprehendere potest et ipsum captum debet et tenetur remittere ad nos dictum episcopum seu ad nostros officiarios . et si delinquens compareat et neget | delictum debet recipere cautionem ydoneam si sua curia cognoscat et recepta cautione facta Inquisitione debet remittere causam cognoscendam et fine debito terminandam coram nobis dicto | episcopo seu coram balliuo nostro. Ita quod idem /170/ maior ipsum delinquentem non possit absoluere nec condempnare . et quod nos prefatus episcopus seu noster balliuus possemus si voluerimus vlterius inquirere | Inquisitione per ipsum maiorem facta non obstante . Et si delinquens cauere recuset et compareat debet habere cognitionem vtrum sit detinendus uel non . et si fuerit detinendus facta detemptione | debet ipsum detentum remittere coram nobis dicto episcopo uel balliuo nostro seu officiariis nostris.

Et cum diceremus et assereremus nos prefatus episcopus nos habere habochimentum si litigantes coram dicto | maiore uel nuncio suo vellent se habochiare . exstitit ordinatum . quod Nos nos (non) debemus nec possumus petere habochimentum nec nostri successores.

Et si nos prefatus episcopus uel nostri | predecessores dedimus seu concessimus aliquam litteram seu aliquas litteras nobilibus burgensibus ciuibus seu habitatoribus lausanne uel aliis personis quibuscunque preiudicantem seu preiu-|-dicantes seu que preiudicare possint dicto maiori seu Iuridictioni maiorie et mistralie lustriaci predictarum . ipsam litteram seu ipsas litteras reuocamus et annullamus totaliter per presentes pro | nobis et successoribus nostris et ipsas decernimus et declaramus per presentes dicto Iohanni maiori aut suis quibus supra non preiudicare in aliquo et ipsas nullam fidem facere volumus et declaramus. |

Et In augmentum feudi predicti eidem Iohanni maiori pro se et suis quibus supra presenti et recipienti damus et concedimus . nemus de vernant supra limitatum et vineam predictam saluo tamen Iure | cuiuscunque persone priuate . et censu nostro predicto . et alio censu /171/ si qui plus nobis debeatur per premissos uel ratione eorumdem . sub conditione quod si Idem Iohannes maior habeat plures filios seu heredes | tenentur et debent nobis et nostris successoribus facere duo homagia . scilicet vnum ligium pre cunctis aliis dominis pro maioria mistralia et vinea predictis et aliud homagium simplex pro dicto | nemore de vernant.

Et est sciendum quod nos prefatus episcopus pro laude et approbatione predictorum habuimus et recepimus a dicto Iohanne maiore lustriaci . scilicet sexcies viginti florenos boni | auri et Iusti ponderis florencie . In vtilitatem nostram et dicte nostre ecclesie lausannensis totaliter Implicatos fore et conuersos de quibus nos tenemus et habemus plene pro contentis.

Et sic nos | prefatus episcopus lausannensis pro nobis et nostris successoribus prefatum Iohannem maiorem lustriaci presentem et recipientem pro se et suis quibus supra . de maioria mistralia lustriaci nemore et vinea | predictis cum omnibus suis Iuribus et pertinentiis perpetue totaliter et perfecte Inuestimus per presentes . et quitamus etiam et absoluimus per presentes nos prefatus episcopus pro nobis et nostris omnes et singulas | personas lustriaci et vallis eiusdem que conspirationem et Iuramentum contra nos fecerunt seu fecerant et que Inculpate fuerunt de predictis et etiam illas personas que se nostri | miscricordie posuerunt.

Et premissa omnia et singula supradicta . nos prefatus episcopus . laudamus approbamus et ratifficamus et in vtilitatem nostram et dicte nostre ecclesie lausannensis facta et gesta esse | confitemur Et promittimus nos prefatus episcopus pro nobis et nostris successoribus . /172/ bona fide nostra loco Iuramenti et sub obligatione omnium bonorum nostrorum et nostre ecclesie lausannensis predicte omnia et singula premissa | attendere tenere et complere et contra non facere dicere uel venire . per nos seu alium aut alios aliquatenus infuturum nec cuiquam contra venire volenti In aliquo consentire facto verbo ope uel consensu.

Et sic ego | dictus Iohannes maior lustriaci . sciens et spontaneus pro me et meis quibus supra predicta omnia et singula Confiteor esse vera . et ea recipio et accepto et ita michi placet . et confiteor et recognosco per presentes me esse | hominem ligium pre cunctis dominis predicti domini mei episcopi lausannensis et successorum suorum et ecclesie antedicte . et quod ipsum homagium ligium eidem domino episcopo feci manibus et ore sicut consuetum est fieri . et In | feudum ligium pre cunctis aliis dominis pro me et meis quibus supra a predicto domino episcopo lausannensi et successoribus suis et ecclesia lausannensi antedicta confiteor et per presentes recognosco me tenere maioriam et mistra-|-liam lustriaci et vineam supradictam cum omnibus pertinentiis et appendentiis et Iuridictione earumdem . et dictum nemus de vernant In augmentum feudi cum conditione superius declarata . et maioriam | mistraliam nemus et vineam predictas esse et fuisse ab antiquo de feudo ligio dicti domini mei episcopi lausannensis et ecclesie lausannensis supradicte . Et etiam teneor et promitto ego dictus Iohannes maior lustriaci pro me | et meis quibus supra Iuramento meo corporaliter super sancta dei euangelia facto . et sub expressa obligatione omnium bonorum meorum mobilium et immobilium /173/ presentium et futurorum quorumcunque omnia et singula supradicta et Infrascripta . | bene et perfecte perpetue firmiter tenere attendere et complere et Inuiolabiliter obseruare et contrarium In aliquo non facere dicere uel allegare In Iudicio uel extra palam uel occulte per me uel alium seu alios aliqua-|-tenus in futurum.

Et promittimus nos episcopus lausannensis et Iohannes maior lustriaci predicti Iuramentis nostris et obligationibus quibus supra predicta omnia et singula alter alteri perpetue pro nobis et nostris quibus supra firmiter attendere et | complere et inuiolabiliter obseruare . et sic Inter nos fore acta et gesta et ea confitemur esse vera . Rogantes Insuper nos prefatus episcopus lausannensis venerabile capitulum nostre ecclesie lausannensis ut premissis apponat | auctoritatem et consensum Cum ea fuerunt In vtilitatem et proficuum nostrum et dicte nostre lausannensis ecclesie ita facta et gesta.

Et est In premissis Inter nos episcopum lausannensem et Iohannem maiorem lustriaci predictos actum | et concorditer ordinatum quod si In premissis uel aliquo premissorum aut dependentibus ex eisdem questio seu dissensio oriretur Inter nos dictas partes Infuturum quod Illud possit et valeat ordinari et | determinari . per discretos viros Iohannem de byllens canonicum lausannensem amedeum de fernay et guillermum allemandi Iurisperitos . quibus concessimus et concedimus potestatem per presentes omni sollempnitate | cessante.

Et renunciamus scienter In hoc facto nos episcopus lausannensis et Iohannes maior lustriaci predicti quilibet nostrum prout sibi competit et quemlibet nostrum tangit et competere et tangere poterit In futurum . | /174/ exceptioni doli et mali et in factum actioni et dictorum florenorum per nos dictum episcopum non habitorum non receptorum et non numeratorum speique future receptionis et numerationis beneficio restitutionis | In integrum . erronee confessioni et indebite promissioni rei alie scripte quam geste . omnibusque aliis exceptionibus et allegationibus defensionibus priuilegiis Iuris auxilii consuetudinibus patrie et loci . | et omni Iuris sollempnitati per que uel quas possemus contra predicta uel aliquid a predictis siue contra presentem litteram modo aliquo venire Infuturum . quibus mediantibus predicta uel subscripta uel eorum aliqua siue | presens littera modo aliquo uel Ingenio possent cassari corrumpi Infrangi uel annullari In futurum . Iurique dicenti generalem renunciationem non valere nisi precesserit specialis.

In quorum omnium premi-|-ssorum robur et testimonium veritatis . Nos prefatus Aymo lausannensis episcopus sigillum nostrum proprium presentibus litteris duximus apponendum . Et ego Iohannes maior lustriaci predictus pro me et ex parte mea . | rogaui et feci meis precibus presentibus litteris apponi sigillum curie lausannensis . Et nos officialis curie lausannensis ad preces et requisitionem dicti Iohannis maioris lustriaci nobis oblatas fideliter et relatas per dictum Iohannem | de fiez curatum de lonay presbiterum et per Iohannem thorenchii de melduno notarium nostre curie lausannensis Iuratos quibus ad premissa commisimus vices nostras et eisdem super hiis etiam fidem plenariam adhibemus sigillum dicte | curie lausannensis presentibus litteris ducimus apponendum . In robur et testimonium veritatis /175/ omnium premissorum . Datum et actum In turre de ochiez . die Iouis in festo beati thome apostoli. anno domini. millesimo. CCC^o. quinquagesimo . | septimo. presentibus viris venerabilibus et discretis Iohanne de byllens canonico lausannense . amedeo de fernay . guillermo allemandi Iurisperitis prenotatis . domino symone de vuippens . francisco de lustriaco canonicis lausannensibus. domino | Iohanne Iocet curato de meysieres presbitero . perroneto dicto foucigniez . et francisco dicto de byongiez de lustriaco domicellis testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis cum pluribus aliis fidedignis.

Nos | vero capitulum ecclesie lausannensis capitulantes habito Inter nos super premissis diligenti tractatu ad requisitionem et preces predicti domini Aymonis episcopi lausannensis superius nobis factas predicta omnia et singula prout superius sunt declarata . | pro nobis et nostris successoribus . perpetue laudamus ratifficamus et approbamus per presentes totaliter et ita nobis placet . et promittimus bona fide nostra contra ea in aliquo in futurum non venire vel facere nec cuiquam contra venire | volenti in aliquo in futurum consentire . Et in signum laudationis confirmationis et approbationis predictarum sigillum proprium nostri capituli ecclesie lausannensis presentibus litteris duximus apponendum . vnacum sigillis dicti | domini episcopi et curie lausannensis . Datum pro nobis dicto capitulo ecclesie lausannensis die secunda mensis Ianuarii . anno quo supra . scilicet in kalandis Ianuarii.

Triplicatum est presens Instrumentum Ita quod quodlibet faciat | fidem pro se . quorum dictus dominus /176/ episcopus habet vnum . Iohannes maior lustriaci habet vnum . et dictum capitulum ecclesie lausannensis habet vnum scilicet istud . .

Lect. . ê . (Lecta est) — Idem Ioh. de fiez pro domino lausann. et maiore . — Ita est per me Iohannem thorenchii de melduno Iuratum predictum . — I. de panth. pro capitulo.—

(Sigilla episcopi et capituli.)

LII.

LETTRES D’AMÉDÉE, COMTE DE SAVOIE, A SON LIEUTENANT A LAUSANNE, AU SUJET DES APPELLATIONS.

Du 22 Juillet 1358.

Vidimus du 23 Juillet 1383.

(Collection de Mulinen. I. p. 110. — msc. Gilliéron. IV. p. 160.)

Nos officialis curiae Lausannensis Notum facimus universis Quod nos una cum notario publico et testibus infrascriptis vidimus et palpavimus et de verbo ad verbum legimus quasdam litteras sanas et integras non viciatas non cancellatas nec in aliqua sui parte corruptas Sed omni vicio et suspicione carentes sigillo illustrissimi principis et magniffici domini domini Amedei Comitis Sabaudiae ... Quarum litterarum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis. /177/

Amedeus Comes Sabaudiae, dilecto locum tenenti nostro in causis Appellationum apud Lausannam praesenti et futuro salutem.

Pro parte Reverendissimi in Christo Patris domini Aimonis Dei gratia Episcopi Lausannensis Nobilium et Burgensium Civitatis et territorii Lausannensis fuit nobis querelose monstratum quod in cognitionibus causarum appellationum ipsius territorii, in quibus fungis (fungeris) vice nostra interdum fines tuae commissionis excedens de causis appellationum obmissis gradibus appellandi cognoscis et in cognitione interponere niteris tuas partes, quodque consuetudines in illis partibus debite ac diutius observatas Infringendo ad Iuris remedia prosiliens Ipsas causas secundum Ius scriptum obmissa consuetudine determinare conaris et exequutionem quod est deterius attentas facere contra consuetudinem et debitum aequitatis. Item illos de Lausanna et valle extra ipsorum locorum terminos citas comparituros coram te vel nostris aliis gentibus pro causis quae deberent ut asserunt conquerentes praedicti infra scripta (dicta) territoria terminari . Super quibus fuit petitum per nos de congruo remedio provideri.

Nos igitur praedictos dominum Episcopum Nobiles cives et incolas supplicantes volentes gratiose tractare et eos in suis bonis usibus et consuetudinibus confovere . Tibi harum serie praecipimus et mandamus quathenus in dictis cognitionibus ¹ ordinem et gradum in appellationibus servari debitum et in illis partibus consuetum deinceps inconcusse studeas taliter observare quod conquerentes ipsi in anthea non laedantur quod ... molestiam occasionis praedictae ². /178/ In omnibus autem casibus per te volumus et Iubemus patriae consuetudinem incorruptam servare nec per te vel successores tuos poenam vel bannum imponi vel quemvis alium actum fieri contra consuetudines patriae acthenus debite observatas . Et si forsan per te quicquam in contrarium factum fuerit vel attemptatum quod contrarietur praedictum irritum decernentes per te volumus ad statum debitum revocari, nec volumus dictum dominum Episcopum per te vel successores tuos in Iurisditione ad eum pertinente turbari vel alias molestari. De causis appellationum ad nos pertinentium in loco Lausannensi cognosci volumus secundum modum et ordinationes quae in conventionibus inter dictum dominum Episcopum et nos de praemissa cognitione habitis (ut) in nostris litteris latius declaratur, quas conventiones prout jacent volumus inviolabiliter observari . Executiones ³ autem sententiarum seu passamentorum per te in posterum fiendorum volumus exequi secundum modum debitum et alias in illis partibus usitatum . Citationes vero a te emanatas extra Lausannam et territorium Lausannae quathenus factae forent contra nostra mandamenta et ordinationes praedictas nihilominus revocamus.

Datum Burgeti die vigesima secunda Iulii anno domini millesimo tercentesimo quinquagesimo octavo. Reddatur littera portatori . Per dominum principem (præsentibus) domino Episcopo sedunensi. Guillermo de Balma . Ludovico Rauot. . Aymone de Challant Bastardo de Sabaudia . Io. Rauaisij canonico........ ... Cancellario Choris. A V.

In cuius visionis testimonium Nos officialis curiae /179/ Lausannensis praefatum sigillum curiae una cum signo et subscriptione notarii publici infrascripti praesentibus duximus apponendum. Datum quod ad dictam visionem die vicesima quinta mensis Iulii anno domini millesimo tercentesimo octuagesimo tertio . — Ad haec fuerunt testes vocati specialiter rogati dominus Franciscus Gaston presbiter. Iohannes de Fey . Iacquetus Lugrin clerici et plures alii fide digni. Iohannes Anglici. pro appositione sigilli . M. Vuarens . — Et ego Mermodus Vuarens clericus Lausannae authoritate Imperiali notarius publicus praedictis lectioni visioni et collationi una cum dictis officiali et testibus praesens fui, eaque sic fieri vidi indeque praesens transcriptum recepi et in hanc formam publicam redegi signoque meo solito signavi una cum sigillo Curiae domini Officialis praedicti vocatus et rogatus in testimonium veritatis omnium praedictorum . Datum et actum ut supra.

Il est à remarquer que cet acte pose en principe que la ville de Lausanne était régie par ses coutumes et non point par le droit écrit (Jus scriptum).

/180/

LIII.

AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ACCORDE AUX GENS DE CULLY UN MARCHÉ CHAQUE JEUDI, ET LA PERMISSION DE CONSTRUIRE DES MURAILLES ET DES FOSSÉS.

Du 21 Mars 1359.

(Chartulaire Monod, folio XII. — Coll. Bergier II, 57.)

Concessio illis de Cullie fori omni die Iouis et faciendi muros et fossalia circa uillam de Cullye.

Nos Aymo de Cossonnay dei et apostolice sedis gratia Episcopus Lauss. Notum facimus vniuersis quod nos considerata vtilitate et ecclesie nostre Lauss. ac nostrorum proborum hominum et habitantium uille nostre de Culliez e ualle Lustriaci . et ut dicta uilla augmentetur . concessimus et concedimus eisdem pro nobis et nostris successoribus tenore presentis . quod ipsi ex nunc et imperpetuum faciant et habeant facereque possint in dicta uilla de Cullie forum in qualibet die Iouis omnium ebdomadarum . et quod ipsi omnes probi homines et habitantes in dicta uilla qui nunc sunt et qui pro tempore fuerint habeant libertates dicta die Iouis tales quales nostri ciues Lauss. et residentes in Laus. habent et habere consueuerunt qualibet die Sabbati . in qua die Sabbati consueuerunt habere forum in uilla Lauss. in /181/ hoc quod nos et successores nostri habeamus et percipiamus in dicta uilla de Cullie qualibet die Iouis in qua Forum habebunt vendas sicuti habemus et percipere consueuimus in qualibet die Sabbathi in Foro Lauss. Ita quod omnes subditi dicte nostre Lauss. ecclesie qui sunt immunes de non soluendo uendas quod ipsi ex nunc et imperpetuum in dicta villa de Cullie uendas soluere non teneantur. Et ut dictum Forum magis cautum habeant . concedimus eisdem probis hominibus de Cullie qui nunc sunt et qui pro tempore fuerint quod ipsi possint quotiescunque et quandocunque eis placuerit fossalia et muros facere circa dictam uillam ipsamque uillam firmare et firmam facere circum quamque prout eisdem uidebitur faciendum omnibus eisdem super predictis concedimus potestatem . dummodo in dicta constructione murorum et factione fossalium consilium nostrum uel successorum nostrorum inuocatur et dicto nostro consilio uel successorum nostrorum uideatur expedire . Promittens bona fide nostra pro nobis et nostris successoribus omnia supra dicta rata grata et firma perpetuo habere et non contra facere uel uenire aliquatenus in futurum . In cuius rei testimonium sigillum nostrum presentibus apposuimus . Datum et actum in Castro nostro de Oschie . die vigesima prima mense martii anno domini millesimo trecentesimo quinquagesimo nono.

/182/

LIV.

CONVENTION ENTRE AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ET RODOLPHE, PRIEUR DE LUTRY, AU SUJET DE LA JURIDICTION DU DIT PRIEUR.

Confirmation de la dite convention par le pape Martin.

(Août 1428.)

Anno 1360.

(Archives cantonales. Laus. n^o 1447. parchemin.)

MARTINUS EPISCOPUS SERUUS SERUORUM DEI . AD PERPETUAM REI MEMORIAM.

Pastoralis officii debitum quo vniuersis orbis astringimur ecclesiis nos excitat et inducit ut circa ecclesiarum predictarum et piorum locorum quorumlibet ipsorumque personarum statum salubriter dirigendum nostre uigilantie partes solertius impendamus, et ea que pro illorum indemnitatibus ac quietis | et pacis ubertate processisse comperimus ut illibata persistant cum a nobis petitur apostolici muniminis presidio solidemus, Sane pro parte dilectorum filiorum Michaelis Prioris et Conuentus Prioratus Lustriaci ordinis sancti Benedicti Lausanensis diocesis nobis nuper exhibita petitio conti-|-nebat quod cum olim inter bone memorie Aymonem Episcopum Lausanensem et eius Officiales, ac quondam /183/ Rodulphum Priorem dicti Prioratus et huiusmodi Conuentum super iurisdictione necnon causarum cognitione, quas ipsi in Lustriaci aliisque villis et locis dicte diocesis tunc expressis habere et exercere | curabant, materie dissensionis et dubietatis emersissent, tandem super illis pronuntiatio et declaratio quas ipsi Episcopus et Rodulphus prior emologarunt et approbarunt facte fuere, prout in quibusdam autenticis desuper confectis litteris eorumdem Episcopi ac Rodulphi Prioris sigillis munitis et quarum | tenorem de uerbo ad uerbum presentibus inseri fecimus dinoscitur latius contineri, Quare pro parte Michaelis et Conuentus predictorum nobis fuit humiliter supplicatum, ut pronuntiationi et declarationi prefatis ac omnibus in dictis litteris contentis pro illorum subsistentia firmiori robur apostolice | confirmationis adijcere de benignitate apostolica dignaremus, Nos igitur dictis supplicationibus inclinati, pronunciationem declarationem, necnon in litteris contenta huiusmodi, ac quecunque inde secuta rata habentes et grata illa auctoritate apostolica ex certa scientia confirmamus et presentis scripti patrocinio | communimus, supplentes omnes defectus si qui forsan interuenerint in eisdem, Tenor vero litterarum huiusmodi talis est.

Nos Aymo dei et apostolice sedis gratia Episcopus Lausanensis, Notum facimus vniuersis quod cum vir Religiosus dominus Rodulphus Prior Prioratus Lustriaci nomine suo et Conuentus sui nostre Lausanensis diocesis | nobis conquerendo monstrauerit, quod cum ipse habeat iurisdictionem et primam cognitionem in hominibus suis ville et vallis Lustriaci, necnon et bannum Sexaginta solidorum in hominibus tailliabilibus /184/ ligiis liberis et existentibus et commorantibus in villa et parrochia Lustriaci, ac etiam super homines suos | extraneos et auenas in villis de espesses, de chinauz, de cosson (Curson), dou playt, de chanrenauz, et de cresta, et in eorum confinibus, necnon captionem detentionem et executionem predictorum qualitercunque et ex quacunque causa dicti homines bannum pecuniarum committant uel offendant, et super rebus eorum feodalibus | retrofeodalibus et censeriis ubicunque site sint in valle predicta, et predictis usi sunt tam ipse quam predecessores sui tanto tempore quod memoria in contrarium non existit, quod maior noster Lustriaci in predictis iuribus et iurisdictione et quasi possessione predictorum in pluribus casibus et capitulis dicte iurisdictionis | inquietat perturbat et molestat, Supplicans nobis super premissis de oportuno remedio prouideri et super predictis nos velle informari adeo quod informati de iuribus et iurisdictione dictorum Prioris et Prioratus in eorum iustis iuribus et quasi eorum possessionibus uti permittamus, et ab omni violentia perturba-|-tione aut inquietatione dicto maiori aut alii cuicunque deffendamus.

Nos igitur prefatus Episcopus predictis supplicatis tanquam rationi consonantibus annuentes nolentes iuribus subdictorum nostrorum nec corum iustis possessionibus uel usibus detrahere usurpare uel turbare, sed totis uiribus cupimus ipsa defendere et | tueri de uoluntate et assensu ipsius domini Prioris presentis et consentientis, necnon et Petri maioris Lustriaci quantum sua interest assistentibus nobis in consilio viris venerabilibus et discretis dominis Guydone de Prangino Preposito Lausannensi, Guillelmo de Compesio milite balliuo /185/ et sescallo Lausane, Iohanne de Ruppe | Canonico Lausane et Cantore Gebenne, Iohanne de Cossonay Officiali Lausanne, Petro de Ponte de Gebenna licentiato in legibus, Iohanne Mistralis Lustriaci, dilectis fide fidelibus et Consiliariis nostris ad informandum uocato dicto maiore de iurisdictione predicti Prioris et Prioratus, et nostra ac dicti maioris in villa et valle | Lustriaci, adeo quod informatione recepta ualeamus plenius super iure utriusque ad conseruationem iurium predictorum declarare et ordinare quod nobis uidebitur consonum rationi, commisimus predictam informationem recipiendam viris discretis dominis preposito bailliuo Petro de Ponte et Iohanni mistralis predictis, quibus | commissariis nos Episcopus et Prior predicti plenam concessimus potestatem dictas informationes recipiendi et iuxta informationes ordinandi pronuntiandi et declarandi, Qui uero commissarii recepto in se onere commissionis predicte relato prius nobis que super premissis inuenerunt presentibus dicto Priore | ac Petro maiore uisis et diligenter inquisitis, et cum matura deliberatione per quam plurimos testes pro utraque parte productos iuratos et diligenter examinatos non plus ad unam partem quam ad aliam declinantes sed prout ueraciter inuenerunt ad plenum de premissis informati pronuntiauerunt in scriptis Quam-|-quidem pronuntiationem legit et pronuntiauit prefatus dominus prepositus aliis commissariis presentibus ac etiam concorditer consentientibus ut sequitur.

Super declaratione iurisdictionis domini Prioris Prioratus Lustriaci ac hominum eorumdem vallis et ville Lustriaci per commissarios predictos domini Episcopi repertum et pronun-|-tiatum extitit ut sequitur. /186/

1. Primo quod dictus dominus Prior et eius successores in dicto Prioratu habet et habeat in futurum super homines suos tam talliabiles quam ligios et liberos in causis ciuilibus et pecuniarum iurisdictionem et primam cognitionem et ipsius cognitionis pronuntiationem et executionem, Et si de eisdem super | dictis causis fieret clama In manu maioris uel familiaris domini Episcopi ad dictum Priorem remittatur.

2. Item in causis realibus ubi questio uel clama fieret de predictis hominibus super rebus immobilibus si dicte res sint feudales uel retrofeudales dicti domini Episcopi ad ipsum pertineat iurisdictio et cognitio, et in eo casu debeat idem dominus | Episcopus uel maior suus Lustriaci cognoscere et exequi.

3. Item si dicte res essent de feudo uel retrofeudo domini Prioris uel Prioratus ubicunque essent site cognitio et executio ad dictum dominum Priorem pertineat in hominibus predictis.

4. Item in villis de espesses, de chanrenauz, de cursons, de Chinauz, dou playt et de crescan (Crestaz) et in dictorum locorum | Confinibus si predicti homines possideant res mobiles uel immobiles que non sint de feudo domini Episcopi uel retrofeudo ad dictum dominum Priorem pertineat cognitio.

5. Item si homines talliabiles domini Prioris possideant bona mobilia uel immobilia ubicunque siue infra dictos limites siue extra que non sint de feodo vel retrofeodo domini Episcopi idem dominus | Prior habeat cognitionem.

6. Item si homines dicti Prioris ligii liberii uel censerii extra villas et limites predictas bona mobilia possideant /187/ que non sint de feudo uel retrofeudo domini Prioris ad dominum Episcopum uel eius Maiorem pertineat cognitio ratione rei.

7. Item super dilictis per ipsius Prioris homines commissis si tale dilictum | uel offensa ex quo corporaliter de consuetudine puniri debeat ad dictum Episcopum uel eius Maiorem detentio cognitio et punitio pertineat insolidum.

8. Item quod bona mobilia talliabilium delinquentium ratione cuiuscunque dilicti bona forent commissa et excheta dictis domino Episcopo et Priori communiter committantur, et inter ipsos equis partibus | diuidantur.

9. Item idem obseruetur si homo ligius uel liber domini Prioris delinqueret In persona hominum talliabilium et ligiorum et liberorum domini Prioris.

10. Item quod bona immobilia a dicto Priore mouentia hominis talliabilis uel ligii liberii uel censiti ipsius Prioris uel Prioratus existentia ad dictum Priorem | pertineant insolidum in casu quo propter dilictum committerentur.

11. Item quod si tale sit maleficium offensa uel inobedientia commissum per homines supradictarum villarum ex quo non sequeretur pena corporalis sed pecuniam esset bannum pecuniarum ad dominum Priorem eiusque banni cognitio et executio.

12. Item quod | si extranei et auene qui non essent homines domini Episcopi bannum pecuniarum vnum uel plura committerent in villis de espesses, de chinauz, de corson, dou playt, de chanrenauz et in eorum confinibus et in limitibus similiter ad dominum Priorem bannum predictum et eius cognitio detentio et executio pertineat.

13. Item si in dictis | villis et eorum confinibus homines /188/ domini Episcopi bannum committerent dominus Episcopus et eius maior haberent cognitionem et executionem, et ad dominum Episcopum bannum pertineat insolidum.

14. Item si homo talliabilis domini Prioris in villa Lustriaci uel parrochia commorans infra villam Lustriaci uel parrochiam maleficium uel offensam | faceret contra homines talliabiles uel ligios domini Prioris quod bannum cognitio et punitio pertineat ad dominum Priorem insolidum.

15. Item quod si talliabiles contra homines domini Episcopi uel extraneos delinquentur quod bannum ad dominum Episcopum pertineat et cognitio ad maiorem.

16. Item quod in casu in quo iurisdictio et bannum | et cognitio pertinet ad dominum Priorem quod idem Prior uel eius familiares possint ad iurisdictionem predictam et tuendam et defendendam iubere cauere, in recusatione uel propter inobedientiam non cauentis nolentem cauere per personam capere et detinere donec cautionem prestiterit ydoneam.

17. Item quod dominus Prior habeat | executionem et missionem in possessionem rerum et bonorum hominum suorum quantum ad res suas feudales uel censerios uel retrofeudales etiam in casu in quo bannum ad dominum pertineret.

18. Item quod in casu quo homines talliabiles domini Prioris deberent bannum domino Episcopo quod ipse Prior uel eius mistralis debent pi-|-gnorare ad requisitionem maioris et facere gaudere et non maior nisi in defectu Prioris.

19. Item quod si dictus Prior requirat dominum Episcopum /189/ maiorem uel eorum familiares in iuris subsidium quod testes uel alii (alios) sibi subditos necessarios ad informandum et inquirendum per ipsos de maleficio offensa uel de ueritate | cause que coram ipso uentilatur uel ad ipsum pertinet quod teneatur ipsos citare et compellere ad ferendum testimonium ueritatis coram Curia dicti domini Prioris.

20. Item similiter econtra dominus Prior illud idem faciat de suis subditis quando foret requisitus.

21. Item quod maior nec dominus Episcopus possint super rebus a dicto | Priore mouentibus hominum talliabilium domini Prioris uel ligioris (ligiorum) seu feudalium barrare seisyre, Econtra dominus Prior in bonis feudalibus domini Episcopi.

22. Item quod si homines domini Prioris in curia maioris se obligarent fideiussione quod tunc maior possit ipsos ratione obligationis compellere super bonis mobilibus tantum | Et super immobilibus dominus Prior si sint talliabilia feudalia uel censeria.

23. Item quod banna et retrobanna cridata et commissa per homines domini Prioris occasione caualcatarum equaliter sint dictis dominis Episcopo et Priori et equis partibus diuidantur.

24. Item quod in eo casu bannum cognoscatur et martietur (mercietur) communiter per am-|-bos dominos.

25. Item quod bannum cognitum uel martiatum recuperetur per mistralem domini Prioris qui domino Episcopo uel maiori suo computet, Et si ¹ in ipsius defectu maior parte domini Episcopi possit exigere et de ipsis pignorare.

26. Item in executione causarum appellationum coram /190/ balliuo uel domino Episcopo de uoluptate (deuoluptarum) si ex ipsis exequi sit opus | in defectu Prioris maior exequi debeat.

27. Item quod in villa Lustriaci infra domum Prioratus et infra villas supradictas et limites eorum possit idem Prior assisias uel placita et eorum Curias pro iustitia reddenda tenere et extra non.

28. Item quod si oscuritas questio uel dissensio oriretur super iurisdictione eorumdem | infuturum quod predicti dominus Episcopus et Prior teneantur et debeant stare ordinationi, Et cognitioni duorum amicorum communiter uel per alteram partem electorum.

29. Item quod de predictis fiant tria publica Instrumenta, vnum pro domino Episcopo aliud pro domino Priore et tertium pro maiore ad dictamen dominorum Guydonis | et Petri de Ponte predictorum substantia non mutata.

Que omnia et singula premissa nos Episcopus et Prior predicti et Petrus maior Lustriaci predictus quantum mea interest laudamus ratificamus emologamus et etiam approbamus. Promittentes nos Episcopus bona fide nostra, manu ad pectus posita, et nos | Prior nominibus quibus supra, et Petrus maior predicti per Iuramenta nostra ad sancta dei euangelia corporaliter prestita predicta pronuntiata rata grata firma habere perpetuo et tenere pro nobis et nostris successoribus infuturum nec in contrarium per nos in aliquo contra premissa uel singula premissorum | non uenire nec contra uenire uolenti in aliquo consentire.

In cuius rei testimonium Nos prefatus Episcopus magnum sigillum nostrum unacum sigillo Curie Lausanensis /191/ presentibus litteris apposuimus, Necnon Nos Episcopus Rodulphus Prior et Petrus maior Lustriaci predicti rogauimus et apponi fecimus huic presenti | Instrumento sigillum Curie Lausanensis cum sigillo supradicto, Et Nos Officialis Curie Lausanensis ad preces et requisitionem domini nostri Episcopi domini Rodulphi Prioris et Petri maioris Lustriaci predictorum nobis oblatas fideliter et relatas per Johannem de Villarsel clericum Lausanensem dicte Curie Juratum, Cui super hiis uices | nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus sigillum dicte Curie unacum sigillo prefati domini Episcopi presentibus litteris duximus apponendum ..

Datum die veneris in festo beati vincentii anno domini millesimo CCC^mo sexagesimo.

Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirma-|-tionis communitionis et suppletionis infringere uel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se nouerit incursurum. Dat. Genezani Penestrin. diocesis ² ij Kal. Septembris | Pontificatus — nostri — anno — vndecimo.

C. de Thomacellis.

A cette bulle est annexé un double original de la convention faite entre Aymon de Cossonay et le prieur de Lutry. Ce double est scellé des sceaux de l’Evêque et de l’official.

/192/

LV.

PRONONCIATION DES COMMISSAIRES DU COMTE DE SAVOIE, SUR LES CHEVAUCHÉES, LES PUBLICATIONS ET AUTRES DROITS DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE, DANS LES BOURGS DU VIEUX MAZEL ET DE BOTHONENS A VEVEY.

Du 15 avril 1363.

(Chartul. Monod. folio XIX.)

Nos Guillelmus de Pissy, Montis Iouis prepositus, Aymo de Chastonoyes miles, Notum facimus ... etc. sunt ea que petit dominus Aymo de Cossonay Episcopus Lausis et (a) nobis serenissimo principe et potente domino suo ... mo domino Amedeo comite de Sabaudia. Primo quod cum idem Episcopus habeat et habere debeat infra villam viuiaci, videlicet in Burgo dicto Bossonens et in burgo veteris macelli, Caluacatam et omnes preconisationes et plures alias iuridictiones, in quibus de nouo vester Castellanus Turris viuiaci posuit impedimentum minuendo iura ecclesie Laus^is quare uobis placeat super premissis inquiri facere ueritatem, adeo quod ecclesia non ledatur, sed uestri auxilio mediante possit gaudere iure suo pacifice prout hactenus consueuit. — Nos uigore commissionis ... etc. visis et diligenter Inspectis ... etc. et testimonio quamplurium fidedignorum, quam etiam literam munimine sigilli dicti domini /193/ nostri roboratam, inuenimus dictum dominum Episcopum habuisse temporibus retroactis nomine dicte ecclesie Laus^is et habere consueuit in uilla et loco viuiaci potissime in burgo ueteris macelli et Burgo Bothonens, caluacatam omnes preconisationes et plures alias iuridictiones, prout in litera compositionis super premissis inter dictum dominum nostrum Comitem et dominum Episcopum antedictum plenius contineri dicuntur; Idcirco uigore commissionis antedicte nobis per dictum dominum nostrum Comitem concesse, pronuntiauimus et declarauimus pronuntiamus et declaramus dictum dominum Episcopum nomine dicte ecclesie Laus^is, caluacatas preconizationes omnimodas in burgis predictis et alias iuridictiones habere. — Quare uobis Castellano Turris de Peys et Viuiaci mandamus quatenus dictum dominum Episcopum et gentes eiusdem burgorum predictorum in omnibus et singulis, videlicet caluacatis preconisationibus et aliis iuridictionibus quibus ipse et predecessores sui uti hactenus consueuerunt, uti gaudere pacifice permittatis absque perturbatione aliquali super premissis facienda, Et in super autoritate nostra per dictum dominum nostrum Comitem concessa precipiatis gentibus in burgis antedictis habitantibus, vt ipsi dicto domino Episcopo pareant et obediant provt hactenus parere et obedire consueuerint absque impedimento seu contradictione facienda. — In quorum omnium testimonium ... etc.

Datum 15 mensis aprilis anno domini millesimo tercentesimo sexagesimo tertio.

/194/

LVI.

PRONONCIATION ENTRE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE ET LES FRÈRES JEAN ET FRANÇOIS D’ORON, SEIGNEURS D’ATTALENS, AU SUJET DE LA JURIDICTION, DU MÈRE ET MIXTE EMPIRE ET DE LA MAJORIE DE CORSIER.

Du 26 Mai 1365.

(Archives cantonales. Laus. n^o 1476. parchemin.)

In nomine Domini Amen Nouerint vniuersi quod cum dudum discordia seu materia questionis verterentur Inter Reuerendum in Xpo (Christo) patrem et dominum dominum Aymonem de cossonay Dei gratia episcopum lausanensem ex vna parte Et nobiles viros dominum Iohannem de Orons dominum de attallens et franciscum de Orons domicellum dominum dicti loci fratrem dicti domini Iohannis domini de attallens militem ex altera super facto dominij meri et misti Imperij et omnimoda juriditione perrochie ville et territorij de corsie prope viuiacum, necnon super Iure maiorie dicti loci et dandi licentiam in vindemiis vindemiandi in villa et territorio ac perrochie (perrochia) predictis ac bannorum commissorum tempore vindemiarum in dictis locis et super cognitione possessionum hominum dictorum fratrum in villa et territorio predictis commorantium, In quibus omnibus et singulis predictis dicte partes asserebant se /195/ 195 Ius habere, Super quibus omnibus et singulis et dependentibus emergentibus et Incidentibus ex eisdem sedandis et declarandis prefatus dominus Episcopus in viros discretos Iacobum albi de viuiaco jurisperitum et Willelmum Felga de friburgo balliuum lausannensem, dictusque franciscus nomine suo et nomine dicti domini Iohannis fratris sui in viros Nobiles dominum aymonem de Orons dominum de bossonens militem et Iacobum de chastel domicellum tanquam in amicos compositores amicabiles hinc et inde electos. Et ambe partes in me Iohannem dominum de cossonay tanquam medium amicum et arbitrum arbitratorem et amicabilem compositorem communiter concorditer et amicabiliter electum. quibus quatuor amicis superius nominatis coniunctim et michi prefato domino de cossonay nomine quo supra Insolidum dicte partes dederunt et concesserunt plenam et liberam potestatem super predictis omnibus et singulis questionibus et querelis declarandi arbitrandi pronuntiandi et ordinandi jure concordia aut voluntate propria etiam partibus predictis absentibus aut presentibus quicquid super premissis videbitur expedire et promiserunt dicte partes bona fide sua et sub certa pena ducentorum florenorum soluendorum per partem non obtemperantem dicte pronuntiationi, deinde de voluntate partium et amicorum predictorum fuit actum et ordinatum quod pro vtraque parte dictarum partium producerentur sex testes ydonei tantum ad Informandum ex vtraque parte super facto prenotato Ita quod attestationes et dicta dictorum testium in scriptis redigerentur, quibus ordinatis duodecem testes tantum videlicet sex pro vtraque parte fuerunt examinati et eorum attestationes michi dicto Iohanni domino /196/ de cossonay nomine quo supra. per amicos predictos fuerunt tradite jntercluse et sigillate ad pronuntiandum et declarandum super hiis secundum quod mihi de equitate amicabiliter videbitur expedire.

Tandem visis deligenter Inspectis alterquationibus dictarum partium et dictorum testium attestationibus et dictis, habita matura deliberatione et tractatu cum dictis quatuor amicis communiter electis ac de eorum voluntate expressa et consensu, Ego dictus Iohannes dominus de cossonay virtute dicti compromissi et de potestate michi concessa per dictas partes et ex causa dicte amicabilis compositionis de et super omnibus querelis et questionibus juribus et calumpniis supradictis tanquam amicabilis arbiter et medius compositor pro bono pacis et concordie pronuntio in scriptis et arbitrando declaro in hunc modum qui sequitur et sub hac forma.

Primo quod dominium merum et mistum Imperium et omnimoda juriditio perrochie ville et territorii de corsie predictorum spectat Imperpetuum et pertinere debeat ad prefatum dominum episcopum lausannensem et suos successores cum suis juribus et pertinentiis vniuersis.

2. Item pronuntio arbitrando quod maioria dicte ville perrochie et territorii de corsie cum suis appendentiis et pertinentiis vniuersis ad dictos fratres et heredes suos perpetue spectare et pertinere debet et pro qualibet clama facta in manu maioris dicti loci dicti fratres percipere debent sex denarios lausannenses tantum.

3. Item pronuntio arbitrando quod Ius dandi licentiam vindemiandi in villa Perrochia territorio de corsie predictis. domino. Episcopo ex vna parte. Et dictis fratribus ex altera ipsis partibus remanet et sit commune et banna /197/ committenda et recuperanda Infuturum tempore et ratione vindemiarum Inter dominum Episcopum pro vna parte Et dictos fratres pro alia communiter et equaliter recuperetur et diuidentur.

4. Item quod dicti fratres et sui heredes habeant Imperpetuum et habere debeant cognitionem causarum mouendarum ratione possessionum a dictis fratribus mouentium que antiquitus ab hereditate et partagiis ipsorum et predecessorum suorum qualitercunque moueri dignoscantur sitarum in villa perrochia et territorio predictis Ita tamen quod super ceteris omnibus et singulis hominibus in perrochia villa et territorio de corsie habitantibus et commorantibus cognitio et omnimoda juriditio perpetuo ad prefatum dominum Episcopum Remaneat et remanere debeat.

5. Item quod dicti fratres habeant et habere debeant calua(ca)turam hominum suorum tantum et dictus dominus Episcopus ratione meri et misti Imperii similiter habeat caluacaturam super homines fratrum predictorum.

Et predictus dominus Iohannes dominus de cossonay arbiter omnia et singula premissa ut superius exprimuntur arbitrando pronuntiauit et declarauit perpetuo inter dictas partes et eorum successores et heredes Rata grata haberi atque firma ad perpetuam rei memoriam concordiam atque pacem.

In quorum omnium testimonium premissorum sigillum suum dictus dominus Iohannes dominus de cossonay miles arbiter presenti scripto apposuit vna cum sigillo curie lausannensis et signis nostris notariorum infrascriptorum et rogauit dominum Officialem curie lausannensis ut sigillum dicte curie lausannensis vna /198/ cum sigillo suo et signis notariorum infrascriptorum presentibus litteris faciat apponi in Robur et testimonium omnium et singulorum in presenti littera contentorum voluitque et ordinauit idem miles arbiter quod alterum dictorum sigillorum aut signorum dictorum notariorum in presenti jnstrumento appositum seu scriptum per se plenam fidem faciat Infuturum ac si predicta duo sigilla et dictorum duorum notariorum signa presentibus litteris essent apposita.

In quorum omnium premissorum testimonium Nos prefatus officialis curie lausannensis ad preces et requisitionem dicti domini Iohannis domini de cossonay militis amicabilis compositoris et arbitris nobis oblatas fideliter et Relatas per nicolaum megeua et petrum de anissiaco clericos lausannenses. auctoritate Imperiali notarios publicos et curie lausannensis juratos quibus super hiis fidem plenariam adhibemus sigillum eiusdem curie lausannensis vna cum sigillo dicti domini Iohannis arbitri et signis dictorum notariorum presentibus litteris duximus apponendum in Robur et testimonium premissorum Et predicti notarii et Iurati dicte curie lausannensis predicta nobis retulerunt esse vera et sic facta.

Acta fuerunt hec Lausanne in lobia Episcopali die vicesima sexta mensis Maij. per dictum dominum Iohannem de cossonay arbitrum in absentia dictarum partium in presentia nostrorum notariorum et testium infrascriptorum, Inditione tertia Pontificatus domini nostri vrbani pape. quinti anno tertio, Presentibus venerabilibus et discretis viris dominis Iohanne de cossonay officiali lausannensi Iacobo gimel curato de soulens petro curato de pullie nicholeto perrini de cossonay Iacobo de synarclens /199/ domicello et aymone Robini clerico, cum pluribus aliis fidedignis testibus ad premissa vocatis fideliter et Rogatis, Anno Domini millesimo CCC^mo sexagesimo quinto.

Et Ego vero nicolaus megeua clericus lausanensis auctoritate Imperiali notarius publicus et curie lausanensis Iuratus qui in premissis omnibus et singulis dum sic in dicto loco per dictum dominum Iohannem dominum de cossonay militem arbitrum et amicabilem compositorem agerentur pronuntiarentur et declararentur vna cum dicto petro de anissiaco notario publico qui suprascripta vna mecum Recepit in testimonium suprascriptorum presens Interfui eaque recepi me subscripsi vna cum dicto petro notario signoque meo consueto vna cum signo dicti notarij et sigillis curie lausanensis et ipsius domini Iohannis domini de cossonay arbitri signaui fideliter requisitus, datum Anno die mense. Inditione pontificatu . loco et testibus presentibus quibus supra.

Idem Nycholaus megeua. (cum parapho)

Et Ego Petrus de anissiaco clericus lausannensis gebennensis dyocesis auctoritate jmperiali publicus notarius et curie lausannensis Iuratus qui in premissis dum sic in dicto loco per dictum dominum Iohannem dominum de cossonay militem arbitrum et amicabilem compositorem agerentur pronuntiarentur et declararentur vna cum dicto nicholao megeua notario qui suprascripta vna mecum recepit et testium suprascriptorum presens interfui eaque recepi scripsi propria manu mea me subscripsi vna cum dicto notario signoque meo consueto vna cum signo dicti notarii et sigillis curie lausanensis et ipsius domini Iohannis domini de cossonay arbitri signaui fideliter /200/ requisitus, Datum Anno die mense Inditione Pontificatu loco et testibus presentibus quibus supra.

Idem Petrus de anissiaco, (cum parapho)

Duplicatum est Instrumentum quod presens est pro dictis fratribus.

Les deux sceaux qui pendaient à cette charte sont perdus.

LVII.

BULLE DE L’EMPEREUR CHARLES IV, CONFIRMANT LES CHARTES DES ANNÉES 1011, 1070 et 1145.

Anno 1365.

(Msc. Gilliéron, T. I, p. 141, tiré de Ruchat.)

In nomine sanctae etc ... Carolus quartus etc ... ad perpetuam rei memoriam. Inter gloriosas reipublicae curas quibus Imperialis eminentia pro suorum quiete fidelium assidua se dignatur exponere. Inter illa sollicitudinum Imperialium quotidiana studia quibus noster animus frequenter distrahitur, illa nobis est cura praecipua, ad illud sedulum destinamus effectum, qualiter sanctam Matrem nostram veneremur Ecclesiam, et dignis piae favoribus devotioni complectamur, Hoc autem tunc nos exequi rite perpendimus, dum singularium quidem Ecclesiarum et Ecclesiasticarum personarum libertas (libertates) Imperialis munificentiae graciis gratiosius adaugemus. Hinc etiam et regem supremum, per quem regnum nobis et Imperium orbis est creditum, /201/ devote recognoscimus et sacri Imperii gloriam virtutum operibus praecipuo quodam reddimus praeconio gloriosam. Sane constitutus in nostrae Majestatis praesentia Venerabilis Aymo, Lausannensis Ecclesiae Episcopus, noster et S. Imperii Princeps devotus dilectus nobis humiliter supplicavit quatenus quasdam litteras et privilegia per divos Romanos Reges praedecessores nostros sibi et Lausannensi Ecclesiae concessas seu concessa, de innatae pietatis clementia innovare, approbare, ratificare et confirmare, gratiosius dignaremur; Quarum quidem litterarum tenor sequitur in haec verba ...

Hic inseruntur diplomata Rudolphi III de anno 1011. Henrici IV Imperatoris de anno 1070, et Conrardi II de anno 1145. (vide supra)

Nos igitur ad laudem dei omnipotentis et Beatae virginis Mariae Genitricis ejus gloriosae, in cujus honore dicta Lausannensis existit Ecclesia dedicata. habito etiam respectu ad grata et fidelia obsequia quibus dictus noster devotus Princeps, nobis et dicto Imperio complacuisse dinoscitur; animo deliberato, non per errorem aut improvide sed ex certa scientia, de Imperatoriae plenitudine potestatis, supradictas litteras et privilegia prout rite et rationabiliter processerunt innovamus, approbamus et ratificamus, et in omnibus ipsorum tenoribus, punctis et clausulis confirmamus, nostris et S. Imperii et aliorum juribus semper salvis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam ... etc. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, poenam gravis nostrae indignationis et Centum marcarum puri auri irremissibiliter /202/ se noverit incursurum, quarum medietatem Imperiali erario, et aliam injuriam passorum usibus, volumus applicari.

Signum serenissimi Principis et domini domini Karoli Quarti Roman(orum) Imperatoris Invictissimi et gloriosissimi, Boemiae Regis.

Testes hujus rei sunt venerabilis Bertoldus Eisteten nostrae Imperialis aulae Cancellarius. Marquardus Augustensis Dietricus Wormaciensis et Lampertus spirensis Ecclesiarum Episcopi. Illustres Rupertus Junior comes Palatinus Reni, S. Imperii Archidapifer et Dux Bavariae. Barnijm Stetinensis Henricus et Robertus Legnicensis Bolco Opuliensis, et Primzlaus Teschinensis duces. Spectabiles Burghardus Burgravius Magdeburgensis Magister Imperialis Curiae. Johannes Lantgravius Leuchtembergii. Fridericus de Tuinghen. Ludovicus Junior de Otingen et Henricus de Schwartzburg, comites —Nobiles Andreas de Bruneck. Lupoldus de Nortemberg, Magister coquinae. Conradus et Johannes de Bappenheim, Marescalli Imperialis Curiae. Johannes de Wurtemberg, Pincerna, Borsodes Risemburg. Jeschko de Wilhartitz. Conradus de Tanenberg. et alii quamplures nostri et Imperii S. fideles dilecti. Praesentium sub nostrae Majestatis sigillo Imperialis, testimonio litterarum.

Datum Lausannae sub anno domini M. CCC. LXV. Indict. III. ij. Nonas Maij. Regnorum nostrorum Anno XIX. Imperii vero XI.

(Le sceau en cire blanche.)

/203/

LVIII.

AYMON DE COSSONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE, ACCORDE A LA VILLE DE LAUSANNE DIVERSES CONTRIBUTIONS SUR LES MESURES, LES POIDS, LES VENTES, ETC.

Du 12 août 1365.

(Archives de Lausanne. A, n^o 25.)

Nos Aymo de Cossonay Dei et apostolice sedis gratia lausannensis episcopus Notum facimus vniuersis Quod nos matura deliberatione prehabita pluribusque tractatibus habitis cum venerabili capitullo nostro Lausannensi nobilibus ciuibus et quamplurimis sapientibus et probis hominibus de communitate ciuitatis seu ville nostre Lausannensis super eo quod dicta ciuitas seu villa nostra Lausannensis Indiget fortifficatione et reparatione quamplurimis que fieri non possunt absque magnis sumptibus missionibus laboribus et expensis et quod ciues Ipsius ville nimis essent onerati et attediati contributionem seu leuationem facere et exigere et recuperare de quibus dicta ciuitas seu villa fortifficaretur et repararetur si In promptu ad resistendum cupiditatibus et prauis voluntatibus Infelicium societatum et perfidie gentium et sine causa maleuolentium dicte ciuitatis seu ville Lausannensis et omni aliato cum vi et violentia Intrare volentium Quare quamplurimis tractatibus habitis Inter nos capitullum nobiles ciues et probos homines communitatis /204/ ciuitatis seu ville nostre lausannensis de voluntate eorum statuimus voluimus ordinauimus et tenore presentium concessimus et concedimus ordinaciones et statuta infrascripta ad hoc prout ordinatio Ipsius ciuitatis seu ville nostre Lausannensis mutetur In melius et Ipsa ciuitas seu villa reformetur et fortius fortifficetur.

1. Primum quidem quod vnusquisque cuiusque status seu conditionis existat vendens bladum Infra ciuitatem seu villam Lausannensem nostram predictam soluere teneatur vnum denarium lausannensem pro qualibet cupa bladi, auena duntaxat excepta, et pro quolibet bicheto obulum vnum. de quarta parte cupe bladi nichil ab eo exigatur.

2. Item quod vnusquisque faciens molire (molere) blada soluat et soluere teneatur pro qualibet cupa et pro quolibet bicheto quartum vendens soluet vt ... tamem (tamen) auena excepta.

3. Item quod quilibet vendens cupam avene vnum obolum lausannensis (monete) pro qualibet cupa soluere teneatur.

4. Item quod quilibet vendens vinum tam hospites quam alie persone queque soluere teneantur pro quolibet picoto vnum obolum et quotienscunque sextarium vini vendere contingit soluat secundum quod de aliis mercandiis Inferius declarabitur.

5. Item quod vnusquisque vendens alias denariatas mobiles siue In vino oleo pinguedine animalibus pannis ferris et rebus aliis quibuscunque soluat et soluere teneatur pro qualibet libra quattuor denarios vltra vendas acthenus soluere consuetas de moneta ad quam suam mercandiam vendere contingitur. /205/

6. Item quod quilibet vendens quarteronum olei soluat vnum denarium lausannensis (monete) et de picoto vnum obolum de minori mensura nichil exigatur ab eodem.

7. Item Inhibemus omnibus et singulis cuiuscunque status existant sub banno trium solidorum ne aliquis vendens blada mensuret seu mensuram faciat preterquam ad mensuram dicte ville Lausanne in loco ordinando.

8. Item Inhibemus vt supra et sub banno trium solidorum ne aliquis ponderet seu pondera faciat ad livrauz nec etiam ad magnum pondus mercandias que pondera consueuerunt ad livrauz et ad magnum pondus preterquam ad pondus dicte ville et In loco super hoc deputando et non alibi Et quod vendens ex nunc soluat pro quolibet centenario duos denarios lausannensium bonorum et pro dimidio centenario denarium et pro carterono obulum vnum et nichil de inferiorj pondere exigatur ab eodem quod bannum Incurrat delinquens pro quolibet centenario.

9. Item volumus et ordinamus quod vnusquisque emens florenum soluat dicte communitati vnum obulum lausannensis (monete) pro quolibet floreno In hoc quod nuncius dicte ville tunc super hoc deputatus possit exigere Iuramentum a quocunque voluerit super emptione predicta tociens quotiens sibi placuerit et delinquens pro quolibet floreno si remissus fuerit dictum obolum soluere bannum trium solidorum soluere teneatur.

Statuentes Insuper de voluntate quorum supra quod omnium et singulorum predictorum quinta pars tradatur expediatur et libretur Illis quibus domini de capitullo /206/ lausannensi et probi homines communitatis de loco qui ciuitas In Lausanna nuncupatur que quinta pars jmplicetur absque aliqua diminutione pro fortifficatione et reparatione dicti locj qui ciuitas dicitur In Lausanna tantummodo et non alibi Hoc addito expresse quod tradens dictam quintam partem Ipsam quintam partem tradat duobus canonicis dicti capitulli super hoc per dictum capitulum eligendi(s) et duobus probis hominibus Ipsius ciuitatis eligendis per ipsos de dicta ciuitate Quas exactiones emolumenta recuperationes et penas bannaque predicta de voluntate quorum supra de gratia speciali ordinamus et applicamus pro fortifficatione et reparatione ville nostre Lausannensis predicte Et Ipsa omnia que ex predictis haberi et recuperari poterint volumus Implicari In fortifficatione ipsius ville et non alibi Mandantes et precipientes tenore presentium omnibus et singulis presentia negocia tangentibus et In futurum tangituris vt vnusquisque prout sibi Incombet In futurum vt de predictis exactionibus emolumentis Impositionibus penis et bannis nunciis et recollectoribus dicte communitatis Lausanne satisfaciant respondeant obediant pariter et Intendant nullo alio mandato a nobis super hoc expectato Precipientes Insuper omnibus et singulis officiariis nostris vt ipsi et eorum quilibet qui super hoc fuerit requisitus de predictis exactionibus emolumentis Impositionibus penis et bannis summarie et de plano pre cunctis aliis communitatis nunciis et recollectoribus predictis de omnibus et singulis supradictis gaudere seu a juyr faciant quotiens ab eisdem seu altero eorumdem fuerit requisitus seu requisiti Omnibus exceptionibus deffensionibus et allegationibus postpositis et remotis volumus /207/ autem Insuper quod de predictis omnibus et qualiter Implicabuntur nobis anno quolibet computus reddatur legitimus Nostre tamem (tamen) Intencionis extitit quod ordinatio predicta super picoto vinj et mollicione bladorum predictorum valeat per annum proximum tantum et non vltra. Et quantum presens Instrumentum se extendit ad aliam (rem) Ipsi volumus fidem exhiberi durante quaternio proximo et continuo venturo tantum In predictis seu aliquo predictorum nos dictus episcopus nolumus nos et balliuum nostrum lausannensem fore astrictos sed esse penitus Inmunes pro expensis domorum nostrarum. In quorum omnium testimonium premissorum nos dictus episcopus pro nostra et nostrorum subditorum communi vtilitate et omnium circonvicinorum necnon ad preces et requisitionem capitulli nobilium ciuium et totius communitatis ciuitatis et ville nostre Lausannensis sigillum nostrum presentibus litteris duximus apponendum. Datum et actum Lausanne die duodecima mensis Augusti anno Domini millesimo tercentesimo sexagesimo quinto.

Pro copia
Johannes Gigniliati.
(cum parapho)

/208/

LIX.

PLAICT-GÉNÉRAL DE LAUSANNE.

Du 3 mai 1368.

(Original aux archives de Lausanne, coté A, n^o 26/¹. rouleau en parchemin contenu dans un carquois et très-bien conservé ¹.)

In Nomine domini Amen .

Aymo de Cossonay dei et apostolice sedis gratia Lausanensis Episcopus .. Vniuersis et singulis presentes litteras Inspecturis Rei geste notitiam cum salute. Sane diuersas consuetudines et Libertates lausanenses que confuse et varie inter clerum nobiles ciues et populum nobis subiectum diuersimode lausane et alibi tractabantur et quandoque propter diuersas tractantium opiniones quandoque propter diuersas litigantium varietates nonnulli errabant et vexabantur . propter quod ad supplicationem cleri nobilium ciuium et omnium habitantium ciuitatis lausane. In placito generali more solito in Lausana in domo que quondam fuit Iohannis Mastini ciuis lausanensis per Iohannem maioris domicellum lausanensem avoyerum nostrum prout tunc tenebatur .. die /209/ tertia mensis maij Currente Anno domini millesimo trecentesimo Sexagesimo octauo prius facta denunciatione ut decet publice per tres dies dominicos ante mensem maij in ecclesiis perochialibus lausanensibus de lustriaco de bellomonte de pullye de Crissye de Escublens de Sancto Germano vt si quis sua crederet in ipso placito generali Interesse Interesset .. vocatis etiam qui pro premissis fuerunt euocandi .. Ad supplicationem omnium predictorum nobis pro tribunali sedentibus presentibus quamplurimis concanonicis nostris nostri capituli nostre lausanensis ecclesie nobis humiliter factam in hiis scriptis vt cum totiens quotiens per nos nostrosque successores dictum capitulum omnes et singulos cuiuscunque status et conditionis existant presentibus litteris recursus habeatur ad perpetuam Rei memoriam Redigi fecimus per Girardum de bolliens petragoricensis dyocesis auctoritate Imperiali publicum notarium signoque suo signatum vna cum signo et subscriptione pruneti de Lugrin gebennensis dyocesis clerici auctoritate Imperiali publici notarii et sunt tales ..

1. Quoniam Ius exigit et consuetudo dictat ut in sua Iuriditione domino sua Iura Recognoscantur Et consuetudines talis facta est Recognitio a clericis ciuibus nobilibus et Burgensibus Episcopo lausanensi Quod Tota Ciuitas lausanensis tam ciuitas quam burgum est dos et allodium beate marie lausanensis ..(I) ² /210/

2. Canonici liberam habent electionem Episcopi et debent Regi processiones et orationes tantum .. (III. IV.)

3. A Rege tenet Regalia dominus Episcopus lausanensis. Regalia vero sunt strate pedagia vende ³ nigre Iurie ⁴ moneta mercata Banni veteres vel de communi consilio constituti Cursus aquarum fures Raptores (V. VI.)

4. Propter hec est Episcopus obnexus Regi .. In hoc quod si propter negotia Episcopi siue Ciuitatis venerit in sero et in mane debetur ei procuratio ⁵ .. Nichil amplius Iuris vel exactionis habet Rex in villa lausanensi (VII.)

5. Cuiuslibet expensas soluere debent Burgenses extra muros ciuitatis manentes Et tres cultes domini Episcopi auenthica cultilliacum bullum .. Eandemque procurationem debent emere duo de familia Episcopi cum duobus burgensibus et in aliis debet Episcopus seruire sicut Regi .. (VII.)

6. Aduocatus vero de manu Episcopi tenet aduocatoriam extra muros Ciuitatis et in predictis curiis Episcopi auenthica Bullo cultilliaco pro qua ligius homo debet esse Episcopi .. (VIII.)

7. Et Ius aduocati pertinet tertia pars bannorum in burgo lausane et tribus cultibus nominatis. (IX.)

8. In excheytis ⁶ nullam habet partem aduocatus .. (IX.) /211/

9. Burgenses ad arma ferenda ydonei debent sequi affourcry ⁷ maiorem uel sescallum ⁸ uel psalterium sub pena banni trium solidorum. Ita quod eadem die domum reuertantur nisi de communi consilio necesse sit maiorem moram facere .. (XIX.)

10. Si vero Episcopus in propria persona uel eius nuncius de communi consilio ierit contra hostes ecclesie qui non fuerit eum secutus in banno erit sexaginta solidorum .. (XX.)

11. Si vero dominus Episcopus pro negotio ecclesie et de communi consilio meliorum ville sue ad Regem perrexerit uel si Rex ad Curias denunciatas vocauerit duo uel tres Burgenses quoque (sic) secum voluerit ducere debent ei prouidere expensas eundo et redeundo quas ipse debet eis Reddere .. Has autem expensas debet accipere in Burgo lausanensi et in tribus cultilibus nominatis ⁹ (XXVII.)

12. Burgenses debent Iuuare dominum Episcopum Ius suum seruare .. (II. XXVIII.) /212/

13. Preterea debent ei burgenses In victualibus et ferratura credentiam vsque ad quadraginta dies ita quod per eius aliquem mistralem sint securi .. Si vero quadragesimo die debitum non fuerit solutum pignus pro debito Reddatur quod vsque ad annum et diem debet Inuenditum custodiri ¹⁰ .. (XXIX.)

14. Canonicis et militibus debetur credentia quindecim dierum super pignus suum in victualibus et ferratura.. (XXX.)

15. Propter hec et alia seruitia debet dominus Episcopus burgenses et eorum bona tam materiali quam spirituali gladio deffendere .. (XXX.)

16. Canonici et familia capituli et seruientes canonicorum familia Episcopi Clerici milites nobiles et seruientes eorum in propria domo sunt exempti a communi lege .. (XXXI.)

17. Si quis pascua occupauerit legem debet sicut recognoscitur in placito generali nec eum debet deffendere Episcopus uel aduocatus ¹¹ .. /213/

18. Item placitum generale tenetur et teneri consueuit lausane anno quolibet si domino placuerit videlicet die prima maij et debet sedi per tres dies pro causis descidendis quarta vero die Currit per pascua et carrerias existentes extra villam et illud quod fieri non potest ipsa quarta die fieri debet diebus sequentibus donec sit completum Et qui offendit in pascuis et carreriis tenetur domino ad septem solidos pro banno in illo anno commisso .. (X. XI. XIV. XV. XVII.)

19. Item qui debet sedere in ipso placito et non venit tenetur domino in tribus solidis .. (XVIII.)

20. Item clama placiti generalis valet septem solidos lausanenses. Si dominus Recuperare voluerit .. (XIII.)

21. Item qui facit clamam in ipso placito de aliquo ex quacunque causa debet Ius reddi partibus et ipsa causa terminari infra dictos tres dies .. (XII.)

22. Item qui non sequitur placitum quando currit et clamatur tenetur domino in tribus solidis videlicet quilibet domicilium habens si ipsos tres solidos dominus habere voluerit .. (XVI.)

23. Item qualibet die dictorum trium dierum aduocatus siue ly avoyer sescallus maior psalterius mistralis et ly meynens ¹² curie secularis de mane tenentur audire /214/ missam in ecclesia sancti petri lausanensis et afferri facere reliquias sancti petri ad domum quondam Iohannis mastini Et dictus aduocatus Iurare debet quod exercebit legitime officium placiti generalis. (X in fine.)

24. Mistralis debet in ipso placito bandizare seu banna Imponere ..

25. Item consuetudines lausanenses possunt mutari eis addi aut de ipsis diminui aut Remoueri per placitum generale lausanense et in ipso et per Curie secularis lausanensis publicationem et non alias ..

26. Item dominus Episcopus quum efficitur Episcopus Iurare debet ponendo manus ad pectus suum ante Reliquias quod manutenebit et deffendet per totam vitam suam Iura Rationes libertates et consuetudines atque franchesias Ciuitatis et ville lausanensis Et omnium ciuium burgensium et habitatorum suorum et omnium de valle posse suo .. (XXXII) ¹³.

27. Item omnium furum proditorum falsariorum homicidarum et omnium delinquentium in quibus Requiritur pena sanguinis omnia bona sunt domino confiscanda .. (XXXIII.)

28. Item quicunque vtatur falsa mensura falso pondere et falsa vlna tenetur domino in sexaginta solidis pro banno tantum .. (XXXIV.)

29. Item qui Rumpit barram ¹⁴ Iuste factam tenetur domino in sexaginta solidis pro banno .. (XXXV.) /215/

30. Item quicunque percutiens aliquem quoquomodo malitiose adeo quod sanguis exeat et cadat in terram aut per vestem tenetur domino in sexaginta solidis pro banno Et in ciuitate in sexaginta libras et ad emendam passo que emenda debet primo solui si percutiens sit ciuis seu Residens in lausana Et hoc faciat extra villam lausane tenetur domino in tribus solidis tantum .. (XXXVI).

31. Item qui trahit Cultellum Infra villam lausane maliciose super aliquam personam licet non percutiat tenetur domino in sexaginta solidis pro banno Et in ciuitate in sexaginta libris Et Residens in lausana extrahens cutellum extra portam lausane tenetur domino in tribus solidis tantum .. (XXXVII.)

32. Item qui leuat lapidem de terra et prohicit eum maliciose animo percutiendi Inimicum suum et ictus appareat in terra aut in pariete licet non percuterit Inimicum suum tenetur domino in sexaginta solidis pro banno et in ciuitate pro sexaginta libris Et si sit ciuis seu Residens in lausana tenetur ut supra domino in tribus solidis si extra villam fiat .. (XXXVIII.)

33. Item qui trahit maliciose contra aliquem extra hostium lanceam aut venabulum seu espyouz ¹⁵ ita quod exeat hostium per duos pedes cum dimidio licet non percutiat tenetur domino in sexaginta solidis pro banno et in ciuitate pro sexaginta libris .. (XXXIX.)

34. Item qui gerit Jussarmaz ¹⁶ et non percutit personam non tenetur ad aliquod bannum .. (XL.) /216/

35. Item qui percutit aliquem de pede maliciose tenetur domino pro banno in septem solidis de palma in quinque solidis de pugno in tribus solidis Et si ab istis ictibus sanguis exeat tenetur percutiens domino in sexaginta solidis pro banno in quo maiori banno Includuntur cetera minora banna .. (XLI.)

36. Item qui frangit Infra villam hostium alicuius malitiose licet plus non offendat tenetur domino pro banno in sexaginta solidis et tenetur persone cui fit Iniuria ad emendam dampni et vituperii eius .. (XLII.)

37. Item qui ponit manus malitiose super aliquem tenetur domino pro banno in tribus solidis .. (XLIII.)

38. Item si quis faciat aliquod maleficium de quo teneatur domino in bannum et domino bannum non adiudicatur Infra annum et diem delinquens ex tunc domino ad bannum amplius non tenetur .. (XLIV.)

39. Item si quis persequitur aliquem cum gladio extracto et alter fugit quantum potest ita quod plus non possit fugere et Reuertatur se contra inimicum et in Reuersione fugiens vvlnerat aut occidit persequentem vvlnerans aut occidens non tenetur parti aut domino propter hoc in aliquo .. (XLV.)

40. Item si alicui Imponatur bannum trium solidorum de soluendo uel Reddendo Rem ad quam per Iudicem exstiterit condempnatus et non obedierit secunda die Imponatur bannum trium solidorum et si non obedierit tertia die Imponatur bannum sexaginta solidorum quod si incurrerit duo prima banna includuntur in banno sexaginta solidorum .. (XLVI.)

41. Item fimus non debet esse in carreriis lausane vltra tres dies et si plus fuerit ponens ipsum fimum /217/ teneatur domino pro banno in tribus solidis Et quibuslibet tribus diebus sequentibus pro consimili banno dominus fimi domino teneatur .. (XLVII.)

42. Item macellarii boelleir et bouellieres non debent fondre cepum ¹⁷ infra Lausanam sed extra et secus faciens tenetur domino in tribus solidis pro banno .. (XLVIII.)

43. Item quando tenetur placitum generale fabri et omnes operantes ad martellum super Includem seu Incluno apud lausanam exceptis illis de ciuitate tenetur quilibet domino Episcopo in vna ferratura Roncini ¹⁸ et frenarij ¹⁹ in vns esperons in quibusquidem ferris mistralis debet habere decimam partem et dominus tenetur ipsis fabris dare in cena die quum tenetur dictum placitum generale panem vinum et cuilibet denariatam ouorum in domo mistralis qui mistralis ipsos ferros Recipere debet .. (XLIX.)

44. Item les vendes sunt domino .. (L.)

45. Item les lengues li lombloz ²⁰ mouent a domino episcopo .. (LI.)

46. Item quilibet Carpentator qui operatur lausane ad Religandum pro ciuibus tempore vindemiarum pecunia mediante tenetur operari pro domino per vnam diem ad Religandum omni anno expensis domini et propter hoc dominus tenetur compellere ciues ad soluendum id quod dictis carpentatoribus tenentur .. (LVI.) /218/

47. Item quilibet auriga ducens vinum in vindemiis assidue lausane tenetur facere in vindemiis pro domino vbi vvlt dominus in territorio lausane vnam veyturam et vocatur Ruydoz exceptis tamen aurigis et habitantium et ciuium lausanensium qui non operantur pro alia persona pro pecunia .. (LII.)

48. Item dominus Recipit ante Calandas ²¹ partem suam lignorum et carbonum qui adducuntur lausanam ad vendendum et hoc facere potest per octo dies ante natiuitatem domini sed tamen de Residentibus in villa lausane nichil accipere seu exigere potest seu debet .. (LIII.)

49. Item nullus debet lausane custodire porcum quin mittatur en chans ²² et si forte porcus intrat hospicium alicuius ultra loz lendar ²³ et a familia hospicii occidatur occidens non tenetur ad emendam nec etiam ad bannum sed occidens ipsum porcum occisum proiciat foras in carreria quod obseruandum est per modum predictum in vineis alia vero animalia debent capi et detineri quousque dampnum sit emendatum .. (LIV. LV.)

50. Item dominus habet super sutores et habere debet a quolibet la savatery ²⁴ ter in anno scilicet ad Calandas ante pasca ante penthecosten et sutor debet leuare vnum par sotularium quod vvlt de Residuis vero ly vendeir ²⁵ debet tangere virga sua vnum par sotularium pro domino quod vvlt .. (LVII.) /219/

51. Item si Ribaldi uel alie persone inhoneste seu male vite certant uel pugnant inter se seu offendant aut Iniuriantur alicui ciui uel Residenti lausanensi aut alie persone honeste tunc ciuis Residens honestus potest tales personas castigando percutere fortiter sine banno et sine emenda dum tamen non percutiat de cultello .. (LVIII.)

52. Item sescallus lausanensis debet habere vnum mennens tantum et habent Iurisdictionem in ciuitate et in aliquos Infra villam vt pote in illos de moneta eys venders eys mennens et extra villam prout consuetum est .. (LIX.)

53. Item sescallus habet In ciuitate clamam trium solidorum et extra portam sancti marij quando barrat sex denarios ..

54. Item maior lausane debet habere vnum mennens tantum ad citandum coram se et habet clamam in villa lausane sex denariorum Et quum barrat debet habere sex denarios .. (LXI.)

55. Item psalterius debet habere vnum mennens tantum ad citandum coram se et debet habere vnum carnaciens ²⁶. (LXII.)

56. Predicti maior et psalterius mandant executioni omnes causas pecuniarum et ciuiles cuiuscunque contractus extra ciuitatem que cause terminantur per magnam curiam secularem et in curiis eorumdem maioris et psalterj .. (LXII.)

57. Item sescallus ducit executioni causas in ciuitate .. (LX.)

58. Item qui primo venit in maleficiis que fiunt extra /220/ ciuitatem maior uel psalterius ille primo veniens Recipit cautionem seu loz fiencement maleficii et similiter in curia seculari in ciuitate vero sescallus .. (LXIII.)

59. Item psalterius habet executionem omnium causarum criminalium que veniunt ad punitionem corporis uel membrorum .. (LXIV.)

60. Item in curia seculari debent esse quatuor mennens hereditarij seu de heritage qui debent seruire curie et isti mennens et ceteri sescalli maioris psalterij tantum possunt et debent citare et non audire debent seu determinare aliquas causas .. (LXV.)

61. Item omnes isti mennens quicunque sint debent obedire mistrali in faciendo officium mistralie quod si non facerent nichil percipiant de Jure suo in dicta mistralia .. (LXVI.)

62. Item si aliqua persona accusetur in casu criminis seu de crim ²⁷ non potest seu debet detineri nisi latrocinium Reperiatur super ipsum aut sponte confiteatur ..

63. Item si aliquis sit detemptus aliquo casu non debet torqueri seu detrendre per dominum seu per alium nisi fuerit cognitum per magnam curiam secularem concorditer Et si cognitum fuerit quod debeat torqueri in secreto non debet torqueri sed palam omnibus qui Interesse voluerint ..

64. Item curia secularis lausane debet esse de tribus ordinibus cum domino primo Capitulum lausanense secundo nobiles lausanenses tertio ciues et burgenses lausanenses sine quibus tribus ordinibus nichil noui in curia seculari potest fieri seu constitui .. (LXVII.) /221/

65. Item dominus non potest monetam cudere seu cunyer facere seu batre sine consensu istorum trium ordinum .. (LXIX.)

66. Item non potest seu debet secundum consuetudinem lausane inquiriri supra seu contra corpus hominis. (LXX. LXXI.)

67. Item dominium lausanense quodcunque sit non potest seu debet capere seu capi facere aliquam personam sine cognitione .. (LXX.)

68. Item dictum dominium non potest seu debet preconizare seu preconizari facere aliquod bannum uel penam per villam seu ciuitatem lausane donec fuerit concordatum per ciues lausane Et quod cridetur per villam quod omnes vadant ad curiam antequam ordinetur nec potest fieri aliquod statutum quod valeat nisi per convocationem ciuium et habitantium factam per cridam nisi in placito generali ut premissum est. Et quicquid in dicto placito statuitur valet et valere debet et teneri .. (LXVIII.)

69. Item ciues de burgo tenentur ire ad curiam domini Episcopi quum mandantur per ipsum pro iudicando uel ad dandum consilium super aliquo descor qui descor debet statim Reportari in accor nec estare ²⁸ debet si dicti ciues parati essent ad prandendum etiam si lauerint manus eorum propter prandium nisi sederent ad mensam uel nisi haberent hospitem extraneum. nec obstaret etiam si vlnarent pannum et ipsum vellent plicare seu pleyer sed debent totum dimittere pro eundo apud dominum in curiam; Et ob hec omnes domus de burgo sunt libere et quitte ab omni laudimio Et semper /222/ esse debent videlicet a domo que fuit quondam humberti ponczu et postea martini de Rippa et a carro magni macelli usque ad Januam sancti petri. Et possunt habere mesas plantaes ante domos eorum et non aliqui alij de villa .. Ceteri vero de villa possunt habere mesas dun panz cornuz ²⁹ tantum ultra murum seu parietem .. (LXXII. LXXIII.)

70. Item non debet esse signum seu ensegny hospitis nisi in burgo .. (LXXIV.)

71. Item aliquod operatorium de feyry non debet apperiri in lausana nisi in die sabbati preterquam in burgo .. (LXXV.)

72. Item illi de burgo debent les fenestrajoz quum tenetur placitum generale antequam teneatur et hoc Recuperatur per mistralem .. (LXXVI.)

73. Item ly feyry debet teneri in burgo et non alibi et ipsa durante per quemlibet diem possunt vendi pignora sicut in die sabbati dum tamen prius custodiantur per modum debitum .. (LXXVII.)

74. Item durante la feyry dominium debet facere venire omnes res venales en la feyry scilicet in burgo .. (LXXVII.)

75. Item dominus Episcopus tenetur sequi et deffendere suis propriis expensis gentes suas scilicet ciues lausanenses et Residentes in lausana et eorum bona quum placitatur in marchy ³⁰ et de foris vbicunque Rationem faciendo .. (LXXXIV.) /223/

76. Item omnes ciues lausanenses tenentur ire ad caualcatam domini Episcopi pro facto ecclesie lausanensis et stare ibi per vnam diem et vnam noctem expensis cuiuslibet exeuntis Et ex tunc si plus morentur dictus dominus Episcopus ipsis tenetur administrare et dare cauestiam ³¹ cuilibet et sognyer expensis ipsius domini Episcopi .. (XXI.)

77. Item dictus dominus Episcopus tenetur liurar et sognyer de suo et facere omnes expensas gentium equitum ad armes Et hoc incontinenti quum mouent seu exeunt aut Recedunt de hospitio pro eundo ad caualcatam .. (XXII.)

78. Item quum vexilla lausane equittant si de contraria parte alique persone capiantur ipse persone debent tradi et deliberari domino Episcopo et ipse dominus Episcopus tenetur capientibus dare quinque solidos lausanenses pro quolibet capto et equus seu equi captorum et omne munimentum eorum debet esse et Remanere capientibus .. (XXIII.)

79. Item si in ipsis caualcatis aliquis de ciuibus aut Residentibus lausane amittat equum uel Roncinum vnum uel plures dominus Episcopus tenetur de suo emendare illum equum seu Roncinum vnum uel plures .. (XXIV.)

80. Item si aliquis de ciuibus aut Residentibus lausane in ipsis caualcatis capiatur dictus dominus Episcopus tenetur de bonis ipsius domini ipsum captum vnum uel plures Rehemere et trahere ab omni presione ³² .. (XXV).) /224/

81. Item tenetur dictus dominus Episcopus facere guerram pro quolibet ciue seu burgense aut Residente lausanense capto .. (XXVI.)

82. Item cognitio causarum duellorum et earum per quas aliquis condempnatur ad mortem seu ad mutillationem alicuius membri spectat ad magnam curiam secularem lausane et non ad aliam curiam Et hoc de illis qui accusantur Super hoc in Lausana in lustriaco in valle et in villis circonuicinis ubi non sunt fulge ³³ .. (LXXXV.)

83. Item curie domini sescalli maioris psalterii lausane et omnium officiariorum domini Episcopi lausanensis maioris lustriaci de valle videlicet a Joreto en avauz ³⁴ subsunt seu sunt desot ³⁵ dictam curiam secularem lausane et ab ipsis omnibus potest boschier ³⁶ ad dictam magnam curiam secularem lausane antequam positum sit in Iure et cognitione seu en cognyessancy et ab ipsis appellatur si quis sentiat se grauatum ad dictam magnam curiam secularem lausane ³⁷ .. (LXXXVI.)

84. Item si fiat clama ad dominum Episcopum aut eius balliuum seu eius locumtenentem in curia seculari /225/ ille qui facit clamam nec ille de quo fit clama non tenetur soluere aliquam clamam .. (LXXXVII.)

85. Item intra ciuitatem seu villam lausane non debent esse aliqui advanter nec alique loyes ³⁸ .. (LXXXVIII.)

86. Item si fiant alique mesie fretisses non debent leuari nisi in die sabbati ..

87. Item certe persone certarum domorum sedere debent in dicto placito generali quando tenetur et ille persone possunt se associare si eis placuerit cum omnibus ementibus et habere medietatem Rerum emptarum pro medietate pretii et nullus alius potest seu debet associare illi seu illis in dicto placito generali sedentibus .. (LXXXIX.)

88. Item quicunque ciuis seu burgensis lausane et etiam hospes possunt habere medietatem omnium Rerum abergatarum in eorum domibus quum venduntur et se associare et soluere pro medietate pretii pro quo venduntur .. (XC.)

89. Item si aliquis macellarius seu cossons ³⁹ uel quicunque mercator emat bouem aut aliud animal ciuis aut residens lausane potest illud habere pro eodem pretio et ille ciuis aut Residens lausane tenetur dare illi qui emerat bouem quatuor denarios pro boue dum tamen ciuis aut Residens hoc faciat pro sumptibus hospitij sui .. (XCI.)

90. Item quum bollengeria emit frumentum uel aliud bladum ciuis lausane aut Residens presens in ipsa emptione potest habere illud bladum pro eodem pretio pro /226/ suo hospitio et quamdiu ciuis uel Residens habet manum suam super saccum bladi bolengeria nec etiam alius non debet illud marchiar Et similiter quando aliquis ciuis seu Residens marchiandet aliquam mercandiam alter non debet eam mercandiare quousque primus mercandiator Recesserit a loco .. (XCII.)

91. Item tabernarij panaterij et bolengerie carnifices pro carnibus Recentibus ly cossons tenentur accipere pro denariatis suis pignus siue pignora dum tamen non sit sanguinolentum aut Rerum ecclesie aut aliquis non contradicat in prosequendo .. (XCIII.)

92. Item pignus domini Episcopi pro victualibus et ferratura tantum debet custodiri per annum et diem antequam vendatur a quocunque .. (XCIV.)

93. Item pignora canonicorum lausane et nobilium de lausana pro victualibus et ferratura debent custodiri per quindecim dies antequam vendantur .. (XCIV.)

94. Item pignora ciuium et Residentium lausane debent custodiri per septem dies antequam vendantur .. (LXXVII.)

95. Item quum venditur pignus ille qui vendit debet notifficare venditionem illi a quo pignus habet citius quam potest et sibi tradere illud quod est venditum ultra sortem seu capitale .. (LXXVII.)

96. Item quum pignus venditum est ille cuius erat ante venditionem illud Rehemere potest si vvlt Infra septem dies sequentes dictam venditionem Et soluto capitali debet soluere emptori pro solido vnum obolum si emptor obolum habere voluerit videlicet a die sabbati in qua venditur usque ad aliam diem sabbati sequentem .. (LXXVII.) /227/

97. Item prenominati Recipientes pignora pro denariatis suis non debent perdere capitale suum si aliquis dicat illa pignora sua esse et male capta .. (LXXVIII. XCV.)

98. Item pistrices seu bollengerie tenentur bene et ydonee panem venalem facere et non debent lucrari in cupa preter duos denarios lausanenses tantum computatis sale laz cruchy ⁴⁰ salario molendini furni et aqua Et si perdant in vna cupa non debent computari seu Recuperari in alia cupa et quicunque hec faciat et Juret se fecisse nichil tenetur domino. Alias tenetur domino ad tres solidos quando tenetur placitum generale .. (XCVI.)

99. Item non debent vendere panem suum ad trezannes ⁴¹ .. (XCVII.)

100. Item cuva seu la tinalaz ⁴² molendini non debet habere in latitudine circa molas vltra duos digitos et prout constat per mensuram de loton quam custodit salterius .. (XCVIII.)

101. Item mensure dominii lausane debent fieri per Salterium et mistralem lausane et sigillari .. (XCVIII.)

102. Item mugnerius ⁴³ tenetur portare bladum et Reportare farinam ad domum et molere cupam pro vna emeneta et triginta due emenete faciunt cupam et debent esse dicte emenete de lotons gistisses.. (XCVIII.)

103. Item bolengerie tabernarij publici scilicet magistri et non famuli creduntur per simplex Iuramentum /228/ eorum vsque ad quinque solidos Et publici mercatores de feyres videlicet ciues lausanenses vsque ad sexaginta solidos de denariatis quum debitor Recognoscit se aliquid sibi debere .. (XCIX.)

104. Item in furno debent esse due caminate videlicet vna super os furni alia super carderiam seu cacabum ⁴⁴ .. (C.)

105. Item in furno non debent poni ligna nisi pro tribus diebus tantum et si contrarium faciat tenetur domino in tribus solidis .. (CI.)

106. Item fornerius tenetur quoquere cupam grossorum panum et debet portare farinam seu pastam ad furnum et Reportare panem ad domum et administrare seu sognyer suam aquam pro tribus denariis lausanensibus et cupam de Bollens pro quatuor denariis lausanensibus tantum .. (CII.)

107. Item tabernarij debent habere sextarium cupam dimidiam cupam quarteronum et picotum sigillatos et dimidium picotum et si non habeant tenentur domino ad tres solidos .. (CUI.)

108. Item tabernarij non tenentur deliberare seu trahere vinum suum sine pecunia illi qui in aliquo sibi tenetur de illa taberna donec soluerit illud in quo sibi tenetur Et si ponat pignus tenetur tradere vinum et accipere pignus et non debet detinere pignus pro alio debito .. (CIV.)

109. Item vendens vinum non debet augmentare pretium vini positum in principio quum ponitur ad tabernam sed potest minuere .. (CV.) /229/

110. Item ille qui Recipit vinum a tabernario tenetur soluere pretium pro lescot.. (CVI.)

111. Item ille qui vendit tabernario vinum tenetur dictum vinum custodire per octo dies de fonz et de circulis ⁴⁵ et elapsis octo diebus potest si vvlt vinum ponere ad tabernam et si non vendit qualibet die duo sextaria potest tabernarius minuere pretium ab octo diebus in octo dies .. (CVII.)

112. Item bibens in taberna et exit ex eadem et non soluit suum escot tabernarius potest ponere bannum taberne ut soluat antequam Recedat et si non soluerit tabernarius potest se clamare de non soluente et dominus tenetur compellere ut statim soluat tabernario illud in quo sibi tenetur et bannum Recuperare videlicet trium solidorum .. (CVIII.)

113. Item si aliqua bona persona in taberna se inebriat de nocte et Recusat soluere quod expendit in taberna tabernarius tenetur eam ducere uel duci facere ad domum suam aut hospitium sui cum vna candela et crastina die potest se facere solui ab ipsa persona et creditur tabernarius Iuramento suo vsque ad quinque solidos lausanenses .. (CIX.)

114. Item carnifices non possunt seu debent marchiar aliquod animal quod mercatur per ciuem seu habitantem lausanne quousque ille ciuis uel Residens a loco recesserit .. (CX.)

115. Item quum macellarius facit hircum seu boc aut capram per totam illam diem non potest seu debet /230/ facere aliquod aliud macellum aliorum animalium .. (CXI.)

116. Item hircus et capra debent macellari et vendi in domibus carnificum et non alibi. ita quod ly chambon ⁴⁶ exeat per hostium videlicet vn panz cornuz et non plus .. (CXI.)

117. Item nullus potest seu debet vendere ouem femellam seu feyaz ⁴⁷ loco castronis nec porcum leprosum pro mundo Et quum tales carnes mercantur vendens tenetur dicere ementi quod si contrarium fecerit vendens tenetur ementi ad emendam et domino ad bannum hee carnes tales sunt aut vendens debet ponere pretium ita excessiuum quod emens vendenti dimittat Et simili modo de carnibus de troyes ⁴⁸ (CXII.)

118. Item macellarij non possunt seu debent vendere ad macellum aliquod animal insanum seu casualiter mortuum .. (CXIII.)

119. Item non possunt seu debent falsy seu sofflaz aut ponere in carnibus aliquos ventus et si contrarium facerent tenentur ad emendam Iniuriato et pro qualibet offensa tenentur domino ad tres solidos qui Recuperantur per salterium et mistralem et non alium .. (CXIII).

120. Item tenentur mittere ciuibus et Residentibus lausane carnes per ipsos venditas frustra Et similiter ly cossons quum soluuntur supra mesam .. (CXIV.)

121. Item quum ly cossons apportant pisces debent eos apportare ad macellum siue ante maiorem ecclesiam /231/ et non in domibus et ibi debent stare per duas horas Et si crastina die Reuertantur ad macellum siue ante ecclesiam cauda piscium debet Remoueri seu cindi Et ita potest fieri ut cognoscantur .. (CXV.)

122. Item mulier non debet vendere lausane pisces .. (CXVI.)

123. Item si ciuis emat marchiandet pisces a cossons ipsos debet habere ab ipso videlicet pro vno denario lucri pro quolibet solido et de valore standum est Iuramento cossons .. (CXVII.)

124. Item quando aliqua persona extranea apportat pisces in lausanam et ciuis aut Residens mercandat eos Cossonus non debet ipsos marchiar donec pisces steterint in platea siue in macello per duas horas .. (CXVIII.)

125. Item ly cossons et ly peschiours quum sunt supra lacum tenentur ire quesitum ad Rippam quemcunque ciuem et Residentem lausane clamantem a Riva, ad Ryua, omnibus pretermissis quicunque contrarium faciens tenetur domino in tribus solidis .. (CXX.)

126. Item piscatores tenentur facere lo tray ⁴⁹ domini Episcopi quolibet die quum nuncius domini venit in naui sua et hoc a petra dicta salagnyons que est vltra sanctum prothasium vsque ad aquam dictam sallanchy que est ultra sanctum simphorianum de Chaibry .. (CXXI.)

127. Item hospites lausane quum ipsi uel eorum nuncij vadunt emere pisces uel carnes cum suis hospitibus a carnifficibus uel cossonibus ly hosteller ⁵⁰ tunc /232/ et non alias debent habere vnum denarium de solido super vendente Et ob hoc debent sognyer frustra suis hospitibus sal .. (CXXII.)

128. Item quum ciuis uel Residens lausane vadunt ad pisces versus lacum piscatores non possunt seu debent vendere pisces eys cossons et ly cossons ipsos pisces non possunt seu debent emere a piscatoribus donec ciuis aut Residens lausane habeat illud quod habere vvlt et qui contrarium facit tenetur domino in tribus solidis .. (CXXIII.)

129. Item ille qui emit escas extra villam lausane die fori debet domino tres solidos et perdere quod emit.

130. Item quilibet ciuis et burgensis lausane potest si vvlt pignorare quemcunque sibi placuerit extra villam sine dominio banno et pena de debito Recognito et contento in suis litteris tam debitorem quam fideiussorem .. (LXXX).

131. Item die fori nullus potest seu debet pignorare

aliquem agricolam intra lausanam de denariatis quas attulit ad vendendum nisi per dominium et hoc Ratione fori.. (LXXX.)

132. Item sciendum est quod illi qui habent pignora aliqua penes se obligata quod credendum est eis per

eorum Iuramenta tantum de quantitate pro qua sunt obligata et similiter vendita quod bona fide et sine fraude vendiderunt pignora .. (LXXXI.)

133. Item ille qui emit aliquid in plena carreria publica lausane et coram gentibus nec cognoscat vendentem uel eius locum et focum per suum Iuramentum est credendum licet illud quod est venditum sit male captum et Requiratur per illum qui amisit in tali casu /233/ non debet perdere capitale suum Et per hoc ille qui amisit illud quod est venditum Recuperabit per probationem Recuperantis et per vnum sequentem Iuramentis precedentibus Si vero cognoscat vendentem Rem male captam Recursum habeat ad ipsum qui sibi debet esse guerens et dominus Rei male capte Rem suam sic potest Recuperare .. (LXXIX.)

134. Item quilibet ciuis lausanensis potest pignorare sua auctoritate quemcunque offendentem in pascuis de tribus solidis nomine pene .. (LXXXII.)

135. Item quilibet ciuis et Residens lausanensis potest si vvlt accipere in Rappis de Jorat pour Ramal sa meson ⁵¹ ad faciendum festa uel ad faciendum vnam logy in estate ante celarium suum et pro sua taberna et de spinis quantum vvlt. (LXXXIII.)

136. Item ciuis et Residens lausanensis potest capere in pascuis deys motes ⁵² si voluerit facere viridarium siue pralet ⁵³ et in pascuis etiam de lareine ⁵⁴ pro muris faciendis sine aliqua pena. (LXXXIII.)

137. Item in villa lausane debent esse pondera et ly livraux ⁵⁵ ad ponderandum talia qualia sunt illa de troyes ⁵⁶ de quibus in magna ecclesia lausane sunt li estallon .. (CXXIV.) /234/

138. Item bicheti pro bladis mensurandis sextaria et alie mensure pro vinis mensurandis debent mensurari et sigillari atque cindi eys estallons qui sunt in domo quondam Johannis mastini videlicet per salterium et mistralem .. (CXXV.)

139. Item in burgo debet cudi seu fieri moneta quum lausane fit et domus et facientes monetam tamdiu quam diu fit sunt liberi a caualcatis et deys gitayes ⁵⁷. (CXXVI.)

140. Item ille cui debetur census alicuius domus si non soluatur dominus census potest admouere hostium et nisi voluerit ipse dominus census dictum hostium non Reddet donec sibi fuerit dictus census solutus Et si domus vendatur laudimium debetur domino census.. (CXXVII.)

141. Item si casale Remaneat ad edifficandum et pro ipso debeatur census dominus ipsius census non potest Recuperare censum donec edifficatur siue fiat clausura circa ipsum Et tunc dominus census potest Recuperare censum cum omnibus Retentis quando edifficatur seu fit clausura .. (CXXVII.)

142. Item si de vinea seu terra alia quacunque de qua census debeatur et non soluatur dominus census potest admouere clausuram quousque census soluatur siue operarios expellere ou giter deffour .. (CXXVII.)

143. Item dominus census qui (cui) census debetur de possessionibus Iacentibus extra villam lausane licet non cultiuentur aut edifficentur potest Recuperare censum. Et potest propter hoc pignorare de quocunque pignore debentem censum predictum .. (CXXVII.) /235/

144. Item les Receueries sunt communitatis lausane scilicet pro suis necessitatibus faciendis et debetur de quolibet sextario qui venditur ad tabernam vnus quarteronus pro communitate Ratione receuerie .. (CXXV.)

145. Item dominium non potest citare seu cogere aliquem super verbis duellum tangentibus nisi dicantur in curia siue coram dominio curiam tenente et in presentia plurium bonarum personarum et appellans siue appellatus non potest seu debet detineri per aliquem si fideiubeat de faciendo Rationem vsque ad sexaginta solidos lausanenses tantum .. (CXXVIII.)

146. Item dominium non potest seu debet barrare aliqua mobilia seu possessiones ciuium seu burgensium lausanensium nisi clama precedente et cognitione prius facta et si secus fieri contingat dominus Rei barrate potest si voluerit admouere barram sine pena et intrare suam possessionem sine banno et bona sua capere et ipsis vti .. (CXXIX.)

147. Item dominium non potest seu debet exigere clamam seu bannum ab aliquo nisi prius sit satiffactum illi qui obtinuit in causa super suo debito seu emenda .. (CXXX.)

148. Item si aliquis est assalliis ab aliquo in suo hospitio et deffendendo se et suum hospitium vvlnerat uel occiderit illum qui lassauzt talis vvlnerans uel occidens non debet bannum uel emendam nec incurrit propter hoc aliquam penam Ratione vvlnerationis uel occisionis predictarum .. (CXXXI.)

149. Item si aliquis prohibeat alicui ne Intret domum habitationis sue et possit probari et ille cui prohibitum est ipsam domum intraret et in ipsa domo sit percussus /236/ vvlneratus uel occisus per illum prohibentem ipse prohibens non tenetur ad aliquam emendam seu bannum aut commissionem corporalem seu bonorum uel exchetam domino seu parti .. (CXXXII.)

150. Item Si fur intret domum alicuius de nocte et dominus domus aut eius familia ipsum vvlnerat aut occidit siue detinet ipsum furem debet Reddere dominio in statu quo accipitur et per hoc detinens seu vvlnerans uel occidens est et esse debet quittus a vvlneratione detemptione captione et occisione predictis Et si non possit capi uel captus euadat ille dominus domus seu eius familia non possunt seu debent super hoc accusari uel inculpari a dominio seu a quocunque alio .. (CXXXIII.)

151. Item cindens arborem prope vias seu carrerias debet clamare fortiter transeuntibus bis gart gart quo facto si aliquis a cassura ipsius arboris percutiatur vvlneretur dampnificetur uel etiam occidatur ipse cindens non tenetur parti in aliquo nec etiam domino in banno pena escheta seu commissione quacunque ⁵⁸ .. (CXXXIV.)

152. Item quicunque potest cindere seu frangere et amouere de quacunque arbore pendente super possessionem /237/ suam ad altitudinem vnius cubiti supra manum cindentem .. (CXXXV.)

153. Item ly cossons qui emit pisces a medio lacus citra ab illis qui afferunt lausanam ad vendendum debet domino tres solidos .. (CXIX.)

154. Item apportans pisces venales in villa lausane et non ponit in macello seu ante maiorem ecclesiam vsque ad primam uel si apportauerit post primam et non posuerit pisces ut supra sed abscondit in domo perdit pisces et domino tenetur in tribus solidis .. (CXV.)

In Super pro parte eorumdem cleri nobilium ciuium et omnium habitantium dicte ciuitatis et ville lausane aliquas additiones etiam in presenti scripto inscribi fecimus per eundem notarium et sunt tales ⁵⁹ ..

155. Primo quod quicunque possident aliquam possessionem in ciuitate et villa lausane per duos annos continuos paciffice nomine et titulo emptionis uel donationis quod elapsis ipsis duobus annis ex tunc non possit trahi in causam nec molestari ipso possidente de illa possessione propter aliquas obligationes antiquiores ita tamen quod hoc sit notorium et publicetur in curia seculari in tribus diebus continuis quibus tenebitur curia secularis inter quos tres dies sit semper Interuallum /238/ octo dierum et quod Recipiatur littera de dicta publicatione sub sigillo curie lausanensis Saluo censu domini .. (CXXXVI.)

156. Item et qui per triennium possiderit aliquam possessionem extra villam lausane vtatur illo modo ut supra declaratum est de possessionibus ville per duos annos pupilli vero habeant tres annos de possessionibus extra villam et duos annos de possessionibus Infra villam vltra quatuordecim annos etatis sue .. (CXXXVI.)

157. Item et pro qualibet littera dicte publicationis sigillanda sigillo dicte curie lausanensis soluatur pro sigillo dumtaxat duodecim denarios lausanenses et non ultra ..

158. Item quando litigatur super aliqua possessione et Inquiritur quod illi qui producunt inquestas primo Iurent quod producent bonas et legitimas Inquestas et compellantur Iurare si pars aduersa petat et quod Iuret quod sua petitio est vera ..

159. Item quando aliquis voluerit facere murum Infra lausanam quod vicinus eius teneatur sibi sognyer de terra sua videlicet pro muro trium pedum vnum pedem cum dimidio terre Et si murus sit minor trium pedum tunc terra pro dimidio muro Et tunc talis murans teneatur facere murum ad altitudinem vnius trabature et vltra si voluerit et teneatur dimittere Inuestituram dicto vicino secundum quantitatem terre dimisse ..

160. Item quod aliquis filius familias existens in potestate patris uel matris ex nunc non possit obligare perpetuo uel ad tempus in manibus aliquorum creditorum super aliquo contractu nisi de laude et consensu patris uel matris eius quod si fiat contractus sit nullus nec /239/ possit conueniri et quod huic consuetudini non possit Renunciare.

161. Item quod vsufructuarius seu vsufructuaria Requisitus teneatur facere Inuentarium statim post mortem vxoris sue seu mariti sui defuncti et agnoscere omnia bona mobilia et Immobilia ad vtilitatem proprietariorum defuncti que bona non possint minui uel distrahi sed de hiis vtatur secundum consuetudinem et quod de bonis mobilibus soluantur primo debita si que sint pro ipsis et si non sint quod bona mobilia ponantur in acquisitionem ad opus proprietariorum et de dicta acquisitione vtantur vsufructuarii supradicti exceptis vtensilibus Et si vasa argentea uel aurea fuerint vendantur et in acquisitione ponantur et etiam Iocalia pretiosa ..

162. Item quod vsufructuarius et vsufructuaria teneantur dicere et publice confiteri infra quadraginta dies proximos post mortem mariti sui uel vxoris sue Requisitus vel Requisita vtrum velit esse vsufructuarius uel tenere se ad dotem suam et eligat partem quam maluerit Ita tamen quod confessio non obstet sibi quin habeat dotem suam secundum consuetudinem lausane ..

163. Item quod vsufructuarius seu vsufructuaria non possit vendere uel alienare quoquo modo alicui persone vsumfructum suum propter aliquam causam preterquam proprietariis qui proprietarii possint habere pro pretio quo venditus fuerit facta fide debita de eodem pretio et si vsufructus alienatus fuerit per permutationem seu donationem extimetur vsufructus et soluatur pretium per proprietatum secundum formam et tempus proximitatis ..

164. Item et si alteri persone vendiderit ille qui emerit /240/ teneatur facere confessionem proprietariis de omnibus bonis que de ipso vsufructu tenebit adeo quod finito vsufructu ad proprietarios Reuertatur ..

165. Item si aliquis alleget se possessione sua spoliatum per aliquem et possessio et spoliato negentur per Reum quod actor possit habere Iuramentum Rei super spoliatione et possessione suis et si Reus Remiserit actori Iuramentum super possessione quod tunc teneatur facere Iuramentum super ipsa possessione tantum .. (CXXXVII.)

166. Item si aliquis petat ab aliquo ultra valorem decem solidorum quod actor possit defferre Iuramento Rei petitionem suam quod Iuramentum facere teneatur uel defferre Iuramento actoris et hoc incontinenti facta petitione nisi auisum habere voluerit Reus .. (CXXXVIII.)

167. Item si aliquis abochiauerit ab aliquo Judice Inferiori ad superiorem quod causa sit in tali statu coram superiori quo erat coram Inferiori nisi fuerit positum in cognitione .. (CXXXIX.)

168 Item si aliquis appellauerit ab aliquo Iudice super aliquo grauamine ad aliquem superiorem quod ipse appellans habeat terminum sex dierum ad Impetrandum Inhibitionem superioris et ipsi Inferiori presentandum Infra quos sex dies nichil noui fiat contra appellantem Et si infra dictos sex dies dictus appellans Inhibitionem et citationem non procurauerit appellatio sit deserta et Iudex a quo fuerit appellatum suam sententiam exequatur appellatione predicta non obstante.. (CXL.)

169. Item si aliquis spoliatus fuerit per aliquem possessione sua quod spolians probata prius sua possessione te spoliatione teneatur Remittere spoliato possessionem /241/ suam et emendare dampna spoliato necnon soluere domino sexaginta solidos pro banno .. (CXLI.)

170. Item quod aliqua possessio tradita nomine pignoris alicui non possit vendi per illum cui tradita fuerit .. (CXLII.)

171. Item quod vnusquisque Infra villam lausane teneatur ante domum suam in latitudine ipsius domus sue vsque ad mediam carreriam tenere in bono statu exnunc Imperpetuum pauamentum Et si quod sit Reficiendum exnunc et Inantea incontinenti suis missionibus Reficere et ad hoc possit compelli per captionem bonorum suorum summarie et de plano. Saluis tamen pauamentis que destruerentur per adductionem aquarum ville que pauamenta debent Refici missionibus ville .. (CXLIII.)

172. Item quod quicunque intrauerit ortum uel vineam pratum uel campum alicuius Irrequisitus et ibidem dampnum Intulerit teneatur emendare dampnum passo et soluere domino tres solidos pro banno Et dampnum passus credatur Iuramento suo quod Inuenerit dampnificantem illum de quo esset questio etiam super extimatione dampni sibi illati admoderatione Iudiciali semper salua Et si dampnum passus Iurare noluerit per vnum solum testem uel per plures possit probare .. (CXLIV.)

Quibus quidem sic ordinatis et factis omnibus supradictis clero nobilibus ciuibus et habitatoribus lausane per cridam ut moris est in curia nostra seculari lausane /242/ presentibus quamplurimis concanonicis nostris nostri Capituli nostre lausanensis ecclesie gratiose animo deliberato non per errorem seu Improuide sed ex nostra scientia decreuimus in hiis scriptis decernimus et mandamus dictas consuetudines in omnibus et singulis suis tenoribus vbicunque obseruari et eis earumque qualibet vti in Iudiciis et extra totiens quotiens ad hoc obtulerit se facultas et locus adfuerit ipsasque laudamus Ratificamus approbamus emologamus et confirmamus prout melius possumus et debemus Et promittimus bona fide nostra pro nobis et nostris successoribus non contra facere uel venire Infuturum ..

In quorum omnium testimonium premissorum presens publicum Instrumentum per dictum Girardum notarium Infrascriptum scribi et publicari mandauimus signoque suo vna cum signo et subscriptione predicti peruneti notarii publici nostrique sigilli vna cum sigillo nostre lausanensis curie fecimus appensione muniri ..

Actum et datum Anno die mense et loco quibus supra Indictione sexta pontificatus sanctissimi in christo patris et domini nostri domini vrbani diuina prouidentia pape quinti Anno sexto Presentibus venerabilibus et discretis viris dominis Guidone de prangino preposito Iohanne Briueti thesaurario phillipo rouoyrie cantore Iacobo Ioutens vvllmo de chesaul Iohanne de fiez vvllmo de bogiez Iohanne de viriaco canonicis lausanensibus. Iohanne de valle transuersa priore sancti marij lausanensis . domino Iohanne de disy milite. petro maiore lustriaci Iohanne mistralis aymoneto lyonete ansermodo de sancto martino Iohanne vvalacrest de lustriaco . peroneto mistralis peroneto muriset de culie. henrico de /243/ portu Iohannodo fioliat perodo testa et vvarnerio eius filio de pullye. Iaqueto de suynarclens francisco de Bettens pereto guillelmi Iohanne de escublens perodo de leyssus Iohanne mistralis de Rippa vvarnerio mistralis de eodem cum aliis ad hoc vocatis specialiter et rogatis ...

Et ego Girardus de bolliens petragoricensis dyocesis auctoritate Sacri Imperialis palatii publicus notarius Iuratusque dicte curie lausanensis omnibus et singulis supradictis dum sic agerentur vna cum testibus supra scriptis et infrascripto notario presens fui et cum ipso notario predicta Recepi et in hanc formam publicam Redegi ad eterne Rei memoriam et sub sigillis superius designatis signoque meo solito vna cum signo et subscriptione notarii Infrascripti signaui vocatus specialiter et rogatus in testimonium veritatis omnium premissorum. Datum Anno die mense loco Indictione pontificatu et testibus quibus Supra ...

Et ego peronetus de lugrin gebenensis diocesis clericus Imperiali auctoritate notarius publicus et curie lausanensis Iuratus. omnibus et singulis supradictis dum sic agerentur vna cum testibus suprascriptis et infrascripto notario presens fui et cum ipso notario predicta Recepi et presens publicum instrumentum per notarium suprascriptum scribi feci ad eterne Rei memoriam sub sigillis superius designatis meque post ipsius Iurati subscriptionem subscripsi signoque meo consueto vnacum signo et subscriptione notarii suprascripti vocatus specialiter et Rogatus in testimonium veritatis omnium premissorum. Datum anno die mense loco Inditione pontificatu et testibus quibus supra ..

(Sigilla Aymonis de Cossonay et Curiæ Lausannensis.)

/244/

LX.

PLAICT-GÉNÉRAL DE PULLY ET DU PORT PRÈS DE LAUSANNE.

Du 12 mai 1368.

(Vidimus du 29 mai 1537, sur parchemin, aux archives du prieuré de Pully. Communiqué par M. Théodore Blanchet.)

In Christi nomine Amen. Nos Guido Gindron burgensis Lausanne Sescallus Pulliaci prope Lausannam parte illustrissimorum magnifficorum dominorum bernensium et Petrus Minestrey etiam burgensis Lausanne salterius dicti loci de Pullyez parte magnifficorum dominorum consulum ciuitatis Lausanne specialiter constituti Notum fieri volumus vniuersis modernis et posteris presentium serie Quod anno a natiuitate Domini sumpto currente millesimo quingentesimo trigesimo septimo Et die Martis vigesima nona mensis Maij judicialiter In auditorio curie nostre de Pullyez placitum generale de Pulliez tenentes personaliter constituti Coram nobis et In curia nostra predicta honesti et probi viri Iacobus Pignyard alias Forney et Iohannes Martini Iunior sindici et gubernatores villagii et communitatis de Pullie prope Lausannam et eis nominibus judicialiter coram nobis exhibuerunt quasdam litteras placiti genaralis dicti villagii et communitatis de Pullie non viciatas non cancellatas sed omni prorsus vicio et suspicione carentes quamuis propter ipsarum diuturnam confectionem in /245/ legendo fatigabiles et in aliquibus vocabulis obscuras Quarumquidem litterarum placiti generalis predicti tenor sequitur et est talis.

In nomine Domini Amen Per hoc presens publicum instrumentum Cunctis pateat euidenter Quod anno a natiuitate eiusdem millesimo tercentesimo sexagesimo octauo Indictione sexta in eodem anno sumpta Et die duodecima mensis Maii Pontificatus sanctissimi in Christo patris ac domini nostri domini Vrbani diuina prouidencia pape quinti anno sexto apud villam de Pullye prope Lausannam in ecclesia dicte ville de Pullie in mei notarii publici et testium subscriptorum presentia propter hoc personaliter constituti nobilis vir Iaquetus de Synarclens domicellus procurator et procuratorio nomine Reuerendi in Christo patris et domini domini Aymonis de Cossonay Dei et appostollice sedis gratia episcopi lausannensis et vir discretus Roletus Longin de Chissiua clericus procurator et nomine procuratorio illustris viri et potentis domini Aymonis de Gebennis domini de Ancrons ¹ in qua ecclesia erant probi homines de Pullye ad hoc specialiter vocati dixeruntque dicti procuratores nominibus quibus supra quod ipsi volebant et intendebant per modum consuetum in dicto loco pro dictis dominis tenere et portare per tres dies continuos in mense Maij immediate sequentes placitum generale in dicta villa de Pullie et confinibus dicte ville de Pullie secundum formam ab antiquo consuetam Qui dicti probi homines dicte ville et habitantes ville predicte responderunt quod hoc bene volebant Et primo dicti procuratores nominibus quibus supra de consensu et voluntate dictorum proborum hominum elegerunt ordinauerunt /246/ et constituerunt septem juratos de melioribus et antiquioribus dicte ville de Pullye videlicet Iohannodum dictum Folliat Iohannem Berthodi Perretum de Viueis Iohannem Ballens Nycodum Barod Perrodum Testaz et Iordanum Lespinaz de Pullye qui jurauerunt super sancta Dei Euuangelia juramentis suis corporaliter prestitis presentibus predictis procuratoribus et probis hominibus prefatis dicti loci dicere et reportare in publico presentibus dictis procuratoribus et probis hominibus dicti loci ibidem existentibus dicere et reuellare puram veritatem super omnibus consuetudinibus vsagiis libertatibus oneribus et de omnibus occupantibus tam vias publicas quam pascua et alia loca per que placitum generale ire consueuit tam per dictam villam quam per dictum confinium dicte ville spectantes ad dictos dominos et ad dictos probos homines et habitantes in dicta villa necnon in Portu de Pullie.

1. Qui jurati predicti concorditer reportauerunt et dixerunt Per juramenta sua primo quod prefati dominus episcopus lausannensis et dominus Aymo de Gebennis et eorum heredes seu successores debere habere totam jurisdicionem dicte ville et portus de Pullye quilibet pro medietate in toto territorio et confinio dicte ville videlicet ab aqua de Poudex vsque ad aquam de laz Vuarchiere et a rippa lacus usque apud Jorat excepta pugnitione judicis quam pugnitionem facere debet dictus dominus episcopus lausannensis.

2. Item quilibet dominorum supradictorum debet habere in dicta villa vnum proprium nuncium qui exerceat jurisdicionem pro dicto domino in dicto loco scilicet dictus dominus episcopus salterium de Pullye Et dictus /247/ dominus Aymo vnum alium nuncium nominatum seschaux quorum nunciorum quelibet clama debet valere sex denarios lausannenses. Ille vero nuncius in cuius manu facta fuerit clama debet facere exequutionem cause pendentis. Banna vero et emolumenta debent esse communia inter prefatos dominos.

3. Item dixerunt et recognouerunt iurati predicti quod ille qui facit effusionem sanguinis alicui vel extraxerit gladium violenter et maliciose supra aliquem infra confinia portus de Pullye tantum debet sexaginta solidos lausannensium bonorum In aliis vero locis tam in villa de Pullie quam in territorio dicte ville et in toto confinio predicto debet dumtaxat tres solidos lausannensium.

4. Item dixerunt et recognouerunt jurati predicti quod dicti domini debent habere et percipere super les espoules dicti portus decem et novem solidos lausannensium censuales cum directo dominio. Medietas vero dicti census debet dictis dominis solui in mense Octobris et alia medietas in mense Maii.

5. Item dixerunt recognouerunt et reportauerunt dicti jurati quod illi qui habent naves in dicto portu de Pullie

debent ducere et portare dictos dominos et epulas suas per totum lacum in navibus suis dicti portus cum expensis ipsorum dominorum.

6. Item reportauerunt dicti jurati per juramenta sua prestita quod quilibet dictorum dominorum debet ponere vnum custodem vinearum et bladorum territorii de Pullie et habere emolumenta dicti custodis Et probi homines de Pullie debent ponere tercium custodem.

7. Item recognouerunt dicti jurati quod quelibet clama que fit in placito generali valet tres solidos lausannensium /248/ et infra tres dies debet jus reddi partibus conquerentibus.

8. Item dixerunt et reportauerunt predicti jurati quod si aliquis extraneus errans moriatur infra dictum territorium de Pullie absque herede vel intestatus bona ipsius decedentis debent ad dictos dominos pertinere Et si aliquis sine herede de probis hominibus de Pullie intestatus decesserit ab humanis bona illius debent ad sepedictos dominos deuenire.

9. Item dixerunt recognouerunt et reportauerunt premissi jurati quod quilibet tenens focum seu ignem tam apud villam de Pullie quam apud portum predictum debet cuilibet domino vnum bichetum avene ad mensuram Lausanne Exceptis nunciis predictorum dominorum.

10. Item reportauerunt et dixerunt jurati predicti quod omnes probi homines et habitantes apud villam de Pullie et apud dictum portum debent sepedictis dominis singulis annis tempore vindemiarum duodecim libras Lausanne censuales pro loz gietoz Hiis vero propositis et reportatis per dictos juratos in dicta ecclesia de Pullie Henricus dictus Fauernier de Pullie sursum (se) leuauit et dixit in publico et palam coram procuratoribus et juratis predictis ac probis hominibus in dicta ecclesia de Pullie existentibus Quod ipse aut heredes sui non debent nec tenentur aliquid soluere de dicto bicheto avene nec de dictis duodecim libris lausannensium Nam predecessores sui fuerunt et ipse nunc est in possessione paciffica libertatis et existunt a tanto tempore quod de contrario memoria hominum non existit nec aliquid de bicheto et duodecim libris predictis eidem Henrico vel eius predecessoribus nunquam petitum vel requisitum /249/ per aliquem fuit Qui procuratores et jurati prefati nominibus quibus supra huiusmodi dictis vel verbis dicti Henrici consenserunt nec aliquid opposuerunt Sed omnia et singula supra dicta laudauerunt ratifficauerunt et approbauerunt per presentes.

11. Item reportauerunt et dixerunt jurati sepedicti quod quilibet dominus videlicet dominus episcopus lausannensis et dominus Aymo de Gebennis prefati debent habere et tenere perpetuo in villa de Pullie vnum furnum et vnum molendinum in cursu aque de Poudex ita tamen quod non debent dicti domini aliquam personam dicte ville de Pullie compellere seu compelli facere ad faciendum in furnis suis seu ad molendinum (molendum) in molendinis suis.

12. Ceterum reportauerunt prelibati jurati quod probi homines de Pullie et de Portu non debent compelli nec corrigi ad eundum ad carugatam alias chauaugiam ² Sed quando ciues et burgenses Lausanne vadunt ad carugatam alias cheuaugiam debent seruare januam seu portam Sancti Petri Lausanne suo toto cognamine (sic).

13. Item reportauerunt jurati predicti quod a quolibet festo beate Marie videlicet a festo natiuitatis eiusdem vsque ad festum beati Michaelis archangelli sequens ille qui vult vindemiare vineas suas in toto territorio de Pullie debet soluere dictis dominis aut eorum nunciis tres solidos Lausanne hoc saluo in premissis quod si vindemiatur vineam de Pallens videlicet ante dictum festum sancti Michaelis que vinea est heredibus Richardi de Lustriaco domicelli quam tenet nunc Petrus Mayor Lustriaci Tunc in eo casu quilibet potest vindemiare sine aliquo banno. /250/

14. Item reportauerunt prefati jurati quod quilibet qui occupat pascua seu vias publicas et loca per que vadit placitum generale debet tres solidos Lausanne dominis supra dictis.

15. Item reportauerunt predicti jurati quod placitum generale debet teneri apud Pullie in mense Maij et in mense Augusti ita quod debetur denunciare publice in ecclesia de Pullie per duos dies dominicos antequam teneatur.

16. Item reportauerunt dicti jurati quod aliquis non potest et debet homines seu mulieres ville de Pullie et de Portu pignorare nec ipsis banna imponere nisi domini supradicti aut eorum nuncii et ille qui recipit loz gietoz dicti loci.

17. Item reportauerunt jurati prelibati quod ille qui grauatus fuerit per dictos dominos seu per eorum locumtenentes apud Pullie potest appellare ad dominum episcopum lausannensem Sed nullus potest se abochiare quoniam nunquam dicti jurati vt asserunt viderunt abochiacionem recipi nec fieri.

18. Item reportauerunt jurati predicti quod quelibet principalis persona tenens focum seu laren (larem) suum in villa de Pullie et de Portu debet esse ad dictum placitum generale manu munita et portans vnum ligonem vnam picam vel vnum martellum seu vnam securim ad deliberandum et expediendum quod ordinatum fuerit per dictos juratos et debet ire per omnia loca per que jurati predicti vadunt seu ibunt in qualibet die in qua tenebitur dictum placitum generale Sub pena trium solidorum lausannensium.

Que omnia vniuersa et singula supradicta jurati prelibati /251/ reportauerunt dixerunt et affirmauerunt fore vera secundum quod viderunt et audierunt a parentibus suis Et hoc dixerunt premissi jurati per juramenta sua super sancta Dei Euuangelia corporaliter prestita Dicti vero procuratores nominibus quibus supra De quorum procuratione michi notario publico subscripto constitit et constat et informationem habui plenariam in premissis omnibus vniuersis et singulis consensierunt et non contradixerunt nec obuiauerunt Sed ea omnia vniuersa et singula supra dicta dicti procuratores nominibus quibus supra et jurati prefati laudauerunt ratifficauerunt et approbauerunt Quibus sic dictis actis et reportatis procuratores nominibus quibus supra jurati predicti et probi homines de Pullie in dicta ecclesia dicte ville existentes petierunt et requisierunt cum instancia a me notario subscripto publico sibi super premissis omnibus fieri publicum instrumentum sub signo meo mis ³ notarii publici infrascripti Vnacum sigillo curie officialatus Lausanne ad perpetuam rei memoriam et ad premissa omnia et singula supradicta fuerunt testes vocati et rogati dominus Iohannes de Lucingio miles Ansermodus de Sancto Martino morans Lustriaci et Iohannes Moleres de Villeta et plures alii fidedigni In quorum omnium testimonium et robur Nos officialis Curie Lausannensis ad preces et requisitiones procuratorum et juratorum ac proborum hominum de Pullie predictorum nobis oblatas et fideliter relatas per Iaquetum de Granvaulx clericum dicte nostre curie Lausanne juratum et auctoritate jmperiali publicum notarium Cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus Sigillum dicte curie nostre Lausanne vnacum signo dicti Iaqueti notarii /252/ publici presentibus litteris duximus apponendum. Datum et actum vt supra. Duplicatum est presens jnstrumentum et istud factum est pro villa de Pullie.

Jaquetus de Granuaulx,
clericus.

Et ego Jaquetus de Granuaul clericus lausannensis diocesis publicus auctoritate imperiali notarius et curie officialatus Lausanne juratus premissis omnibus et singulis modo quo supra actis Vnacum prenominatis testibus dum sic agerentur presens fui hocque publicum instrumentum exinde confectum manuque mea propria scripsi et subscripsi et in publicam formam redegi signoque meo solito vnacum sigillo officialatus curie Lausanne fideliter signaui rogatus et vocatus in testimonium omnium premissorum. Datum sub anno die mense loco Inditione pontificatu et testibus presentibus quibus supra.

Post cuiusquidem instrumenti dicti placiti generalis exhibicionem visionem et lecturam pro parte predictorum honestorum virorum Jacobi Pigniard alias Forney et Johannis Martin junioris gubernatorum et scincdicorum villagii et communitatis de Pullie et eo nomine fuimus requisiti quatenus de ipso instrumento litteras judiciales et instrumentum autenticum transsumpti et de vidimus eisdem concedere et decernere dignaremur cui tanta debeat vbique locorum fides merito adhiberi quanta originalibus litteris Officium nostrum humiliter implorando Et Nos sescallus et salterius de Pullie prefati ad jura reddendum et causas audiendum more maiorum nostrorum pro tribunali sedentes eisdem sindicis et gubernatoribus /253/ de Pullie et eo nomine de ipso instrumento litteras judiciales ac instrumentum transsumpti et de vidimus concedendum et concedimus decernendumque et decernimus sub sigillo nobilis viri Sebastiani Neiguillyz gubernatoris et balliui Lausane pro prefatis illustrissimis et potentibus dominis bernensibus Et etiam sub sigillo dictorum magnifficorum dominorum consulum ville lausannensis ipsumque per discretum virum Claudium Vuangnyerrez clericum et ciuem Lausanne scribam nostrum subsignatum fieri transcribi et in hanc formam redigi ac signari jussimus et mandauimus. Actum et datum Pulliaci judicialiter in auditorio dicte curie nostre die et anno quibus supra Presentibus ibidem egregiis viris Glaudio Gumini Benedicto Trollieti Francisco Sauvey Petro Vuangnyerrez notariis et burgensibus Lausanne Et Iohanne Saubri notario Lausanne Et pluribus aliis testibus fidedignis ad premissa vocatis specialiter atque rogatis.

Idem Claudius Vuangnyerrez, notarius,
(cum parapho)

/254/

LXI.

JUGEMENT PAR COUTUMACE RENDU PAR LA COUR FÉODALE DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE, CONTRE FRANÇOIS D’ORON SEIGNEUR D’ATTALENS.

Du 8 juillet 1372.

(Chartulaire Monod, folio XII.)

Adiudicatio vinee de Corsaul, propter contumaciam Francisci de Orons domini de Attalens.

Nos Guido de Prangino prepositus Ecclesie Lausannensis utriusque iuris professor commissarius in hac parte a Reuerendo ... Aymone ... Episcopo Lausannensi notum facimus quod cum franciscus de Orons domicellus dominus d’Attallens filius quondam nobilis viri Iohannis de Orons quondam domini de Attallens militis, fecerit homagium et fidelitatem prefato domino Episcopo nomine suo Ecclesieque sue Lausannensis et successorum suorum in Ecclesia modo et forma quibus uiri nobiles dominus franciscus de Orons patruus suus dicti francisci, Et prefatus dominus Iohannes de Orons pater ipsius francisci temporibus retroactis prefato domino Episcopo seu predecessoribus suis in eadem Ecclesia homagium fecerunt seu alter ipsorum quoquomodo et etiam recognouerunt, et super hoc citatus fuerit personaliter et precise dictus franciscus et ipso francisco presente consentiente et uolente in Castro de Oschie ad /255/ diem octauam mensis Julii hora nona anni domini 1372. Coram nobis tanquam commissario prefato ad faciendum declarationem rerum et possessionum feudi prout in citatione super hoc confecta plenius continetur.

Qua quidem die octaua predicta in Castro de Oschie hora predicta et etiam debita nobis pro tribunali sedentibus, vigore dicte commissionis nobis facte uolentibusque in Causa predicta mature procedere, comparuit personaliter nobilis uir dominus Stephanus Guerrici miles Lausannensis procurator et procuratorio nomine prefati domini Episcopi de cuius (procuratione) nobis constat ex (vive vocis oraculo) ipsius domini Episcopi.

Dicto uero francisco coram nobis die loco et hora predictis minime comparente quod dominus Stephanus procurator procuratorio nomine quo supra in absentia dicti francisci non comparentis suam fecit petitionem coram nobis commissario predicto per modum qui sequitur, videlicet, quod cum bone memorie dictus Girardus de Orons decanus Valerie Sedunensis diocesis canonicus Lausannensis recognouit quod omnes res et possessiones quecunque sint quas ipse habebat et possidebat in Perrochia de Corsie et Castellania Glerole sunt et erant de feudo Ecclesie Lausannensis predicte et debent esse et ipse decanus in vltima uoluntate sua ordinauerit et instituerit heredem suum nobilem uirum dominum Rodolphum de Orons militem quondam dominum de Attalens fratrem suum auum dicti francisci in pluribus rebus et possessionibus suis potissime in uinea sua de Corsaul prefatus dominus Iohannes dicti francisci pater eidem domino Rodolpho patri suo tanquam filius naturalis et legitimus successerit in dicta vinea et ipsam vineam /256/ post obitum dominorum Girardi et Rodolphi predictorum ex causis predictis tenuerit et possiderit uiamque carnis uniuerse sit ingressus, relicto sibi unico libero prefato francisco vineam predictam ex causis predictis post obitum dicti domini Iohannis patris sui possidenteque uirtute confessionis prefate domini Girardi, erat de feudo ligio predicte Ecclesie Lausannensis, petiit idem dominus Stephanus procurator et procuratorio nomine quo supra quod cum idem franciscus citatus fuerit et dies expressa sibi assignata ipso francisco presente et consentierit ut supra dictum est ad declarationem ipsius feudi faciendam, ipseque franciscus esset contumax et absens, quod nos prefatus commissarius debebamus ipsi procuratori ... nomine quo supra in contumacia ipsius francisci adiudicare possessionem vinee de Corsaul predicte que sita est iuxta riuum ex vna parte, et uillam et territorium de Corsaul ex altera, cum protestatione ut moris est quod si alia ... indigeretur paratus erat digito et oculo limitare.

Et super hiis posuit dictus procurator quo supra modo in ius et cognitionem nobilem foedatorum dicte Ecclesie Lausannensis nobiscum assistentium et se abmouit a iuditio.

Quo abmoto iudicatum fuit concorditer per nobiles foedatores in curia assistentes quod postquam idem franciscus de sua uoluntate citatus est, et assignatum erat eum declarationem feudi supradicti faciendum, quam minime faciebat sed omnino erat contumax nos commissarius debebamus (propter) contumaciam ipsius francisci dicto procuratori nomine quo supra possessionem vinee supradicte adiudicare. /257/

Quibus sic factis propositis et positis in iuditio coram nobis prefato commissario nos prefatus commissarius dictum dominum stephanum procuratorem procuratorio nomine quo supra possessionem vinee supradicte limitate per cognitionem nobilium et feudatorum nobiscum sedentium adiudicauimus ... baculi ut moris est rationem faciendo ipsumque procuratorem nomine quo supra de dicta vinea per traditionem ipsius baculi investiuimus.

Datum sub sigillo nostro die anno mense hora et loco predictis . presentibus testibus Perrodo Maiore domicello Lausanne, Johanne Mistrale Lustriaci et Perrodo de Villars domicello Lausanne, cum pluribus aliis testibus fidedignis.

LXII.

L’EMPEREUR CHARLES IV RÉVOQUE LE VICARIAT IMPÉRIAL ACCORDÉ A AMÉDÉE COMTE DE SAVOIE.

Anno 1376.

(Copie notariée. Arch. cant. Laus. N^o 3.)

In nomine Sancte et Indiuidue trinitatis feliciter Amen. Karolus quartus diuina fauente clementia Romanorum Imperator semper augustus Et Boemie Rex. ad perpetuam rei memoriam. Quamuis alias ad Impportunam /258/ instanciam et vehementes preces replicatas pluries, Spectabili amedeo comiti Sabaudie. principi et consanguineo nostro dilecto, nonnulla Iura et Iuridictiones in Ciuitate laus. concesserit nostra Serenitas, Et super hoc priuilegia et litteras duxerit erogandas, Quia tamen sicut probatione clarissima in presentia nostre maiestatis ostensum est quod ex eadem nostra concessione, Iuribus priuilegiis Iuriditionibus franchesiis et libertatibus. venerabilis laus. episcopi principis et deuoti nostri dilecti, et eius ecclesie multipliciter derogatur. Nos habita matura deliberatione et diligenti consilio super concessione predicta, principum Baronum et procerum Sacri Imperii accedente consilio, Rite deliberauit nostra celsitudo cesarea sic Interpretari declarare et dicere, Et sic interpretamur declaramus et dicimus, quod nostre Intentionis semper fuit et est hodie, ex concessione predicta quam comiti Sabaudie fecisse dignoscimus. nullum debuit debet seu debebit aliquomodo laus. episcopo et eius ecclesie dampnum seu preiudicium generare, Et ob hoc auctoritate Imperiali ac de plenitudine potestatis cesaree, de nostra certa scientia, ac motu proprio cassamus, annullamus, Reuocamus, necnon cassata, annullata, Reuocata et Irrita pronuntiamus quidquid actionis potestatis Iuriditionis preeminentie et Iuris cuiuslibet alterius concessi, cessi, translati seu promissi. per maiestatem nostram cesaream dicto consanguineo nostro Sabaudie comiti eius heredibus successoribus, vniuersis et singulis . et causam habituris ab ipsis in Ciuitate laus. et eius suburbiis et territorio et locis ac terris vniuersis et singulis Iuriditionibus et Iuribus aliis quibuscunque ad episcopum et ecclesiam laus. pertinentibus. /259/ Sub quocunque verborum tenore. omnesque vniuersas et singulas litteras et priuilegia gratias et concessiones, et alia quecunque per nostram maiestatem imperialem dicto Comiti concessas et concessa, continentes seu tangentes, continentia seu tangentia directe vel indirecte, predicta. de plenitudine potestatis cesaree et ex certa scientia et motu proprio cassamus, annullamus, Reuocamus et Irritamus, omnino certis Rationalibus causis, animum nostrum ad hec Rite et legittime mouentibus, quas pro expressis declaratis, et notorie signifficatis pro Inde haberi volumus. ac si de hiis faceremus in presentibus de verbo ad verbum distinctam specificam et clarissimam mentionem, supplentes omnem deffectum si quis in premissis Ratione solempnitatis obmisse dubia vel obscura interpretatione verborum seu quouis alio modo compertus fuerit de plenitudine cesaree potestatis. Nulli ergo hominum liceat hanc nostre cassationis annullationis Reuocationis Irritationis Interpretationis declarationis et deffectuum suppletionis paginam Infrangere. seu quouis ausu temerario contraire sub pena mille marcharum auri purissimi quas ab eo qui contra factum fecit totiens quotiens contra factum fuerit irremissibiliter exigi volumus, Et medietatem earum nostri Imperialis erarii siue fisci, Residuam vero partem Iniuriam passorum vsibus applicari, Et pena soluta vel non soluta nichilominus nostre Intentionis semper existit ut premissa omnia et eorum quodlibet prout expressantur superius in suo Robore vigore ac firmitate perpetuo tempore absque cuiuslibet difficultatis obice perseuerent. — Signum Serenissimi principis et domini. domini Karoli quarti Romanorum Imperatoris Inuictissimi et gloriosissimi Boemie Regis. /260/

Testes huius Rei sunt venerabiles Iohannes pragensis archiepiscopus apostolice sedis legatus, Eckhardus vomatiensis (vormatiensis) episcopus, Illustres przymyslaus testhinensis, henricus bregensis, Primizlaus Aquicensis duces Spectabiles, Iohannes lantgrauius lutembergensis, nobiles petrus de vurtemberg, Imperialis nostre magister Borsso de Rysemburg, vlricus de Steenberg, Serenissime elizabeth Romanorum Imperatricis Curie magister, hynko de waltstein et quam plures alii nostri et Imperii sacri subditi et fideles, presentium sub Imperialis nostre maiestatis sigillo testimonio literarum.

Datum in Cubito ¹ anno domini millesimo. CCC. septuagesimo sexto, Indictione xiiij. xiij^o. kal. martii, Regnorum nostrorum anno xxx. Imperii vero vicesimo primo. Per dominum Imperatorem

Conradus de Sisenhein.

Datum pro copia veraciter collationata per me notarium publicum subscriptum. signatum. Richardi not.

Voir dans Spon, édit. 4^o, T. II, p. 99, une charte semblable accordée à l’évêque de Genève, l’an 1367.

/261/

LXIII.

CONDAMNATION PRONONCÉE PAR ANTOINE CHAMPION, LIEUTENANT D’AMÉDÉE COMTE DE SAVOIE, CONTRE GIRARD CHINU, JUGE DES APPELLATIONS DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Du 24 janvier 1379.

(Arch. cant. Laus, n^o 1471, copie authentique tirée des archives de la chambre des comptes de Savoie, en l’année 1569, certifiée par Delaporte, garde des titres de M. le duc de Savoie.)

Copia Instrumenti pene Imposite Iudici appellationum Lausann. per Anthonium Championis locumtenentem vicarij Imperialis appellationum Lausann. vt relaxaret detentos.

In nomine Domini amen. Anno eiusdem millesimo tercentesimo septuagesimo nono, Indictione secunda cum eodem anno sumpta, Et die vigesima quarta mensis Januarij. Apud Lausannam Infra domum quondam viri Nobilis domini Petri de Villens militis hora nona. In mei notarij publici testiumque subscriptorum presentia. personaliter constitutis viro nobili Anthonio Championis locum tenente in dicta Lausanna pro Illustri et magniffico principe domino Amedeo Sabaudie comite tanquam vicario Imperatoris ex vna parte. Et Girardo Chynu Iurisperito Iudice causarum appellationum /262/ In dicta Lausanna pro Reuerendo In Christo patre et domino domino Lausannensi episcopo ex altera. prefatus Anthonius Championis In dicto loco sedens In Iudicio pro tribunali et tanquam gerens vices vicarii Imperatoris dixit et proposuit quod cum Iohannot boenni de guerio Lombardus et argenton filius Iaquetus douz flomsel fuissent detenti arrestati et Incarcerati apud turrim de Ochie per Reymondum Barnent locum tenentem balliui Lausanne certis causis et rationibus vt asserebatur . per a quo locum tenente seu bailliuo ratione quorumdam grauaminum per Ipsos seu alterum Ipsorum latorum contra dictos Iohannot et argenton extiterit appellatum ad audientiam dicti Girardi Chinu tanquam ad Iudicem causarum appellationum In dicta Lausanna vt asseritur pro dicto domino episcopo. Post modum pro parte dictorum Iohannot et argenton detentorum ratione quorumdam aliorum grauaminum contra Ipsos latorum per dictum Iudicem causarum appellationum extitit appellatum ab Ipsius Iudicis audientia ad audientiam prefati Anthonij Championis locumtenentis vt supra tanquam ad superiorem Iudicem et nomine vicarii Imperatoris vt est consuetudo In dicta Lausanna Cuius appellationis pro parte dictorum detentorum virtute citatus fuit prefatus Girardus Chinu vt asseritur Coram dicto Anthonio Championis In domo predicta ad diem et horam predictos. Reportatum processum cause antedicte ventillate. quibus die loco et hora personaliter comparuerunt dicti Anthonius Championis et Girardus Chinu quibus supra nominibus et Imposuerunt (Imposuit) penam centum marcarum auri dictus Anthonius Championis In Iudicio pro tribunali sedens et vices gerens Imperatoris. /263/ prefato Girardo Iudici causarum appellationum In dicta. Lausanna vt Ipse virtute dicte appellationis deliberaret Redderet et Remitteret profatos Iohannot et argenton detentos et Incarceratos, et etiam sub pena et confiscatione dominij et Iurisdictionis dicti domini episcopi Lausannensis tanquam vicario Imperatoris prefato domino comiti applicandorum et per Ipsum committendorum. Et Infra dictam diem presentem ad quem dictus Anthonius erat pro parte dictorum detentorum bene securus de ministrando et faciendo Rationem et Iusticiam secundum dicti loci Lausannensis consuetudinem. De quibus omnibus et singulis supradictis prefatus Anthonius Championis nomine dicti Amedei comitis Necnon omnium et singulorum aliorum quorum Interest Intererit seu Interesse poterit Infuturum petiit per me notarium publicum Infrascriptum sibi fieri publicum Instrumentum. Ad hec fuerant testes prout vocati et rogati vir nobilis dominus Stephanus Guerri miles. Aymonetus de March. Nycodus Elbard. Aymonetus Romanel. dominicus Rat. Reynaldus Pecollerij. Bloricus de Grangettes. Stephanus de birtoneires et plures alii fidedigni. Datum Anno Inditione die loco hora et testibus presentibus quibus supra. Et ego Wll^us Passeruz. de viuiaco Lausannensis diocesis clericus Imperiali auctoritate notarius publicus Qui dicta die In premissis vna cum dictis testibus presens fui hoc Instrumentum publicum Recepi manu mea propria scripsi me subscripsi et In hanc formam publicam redegi signoque meo solito fideliter signaui Rogatus in testimonium veritatis premissorum. Datum vt supra.

Vullielmus Passeruz.

/264/

LXIV.

PRÉSENTATION DE HUMBERT DE COLOMBIER, EN QUALITÉ DE LIEUTENANT DU COMTE DE SAVOIE A LAUSANNE, ET PROTESTATION FAITE, AU NOM DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE, CONTRE LA DITE PRÉSENTATION.

Du 27 mai 1379.

(Copie notariée. Arch. cant. Laus. N^o 3).

In nomine domini amen. Per hoc presens publicum Instrumentum vniuersis fiat manifestum. Quod anno domini Millesimo CCC^mo septuagesimo nono. die vicesima septima mensis Maij. Indictione secunda. Infra aulam domus episcopalis Inferioris Lausann. hora et loco placitare solitis. In curia bailliuatus Lausann. In presentia mei notarii publici Infrascripti et testium Inferius nominatorum constitutis personaliter . Nobilibus viris dominis Johanne de disy. Humberto de Colomberio . venerabili et discreto viro Petro de Villa officiali Lausann. et venerabilibus viris dominis Johanne de Valle transuersa priore sancti Marij. Johanne viannesij. Johanne de viuiaco. guillelmo de bogie et Johanne clementy canonicis ecclesie Lausann. Nec non nobili viro stephano guerrici milite. Aymone de foro. peroneto de Sancto Sulpitio. aymone Romanel. Jaqueto de pantherea. petro de castello et pluribus aliis ciuibus ciuitatis /265/ Lausann. In dicta curia Bailliuatus more solito sedentibus. Prefatus dominus Johannes de disy proposuit orethenus quod magnificus princeps dominus Amedeus comes Sabaudie ipsum militem miserat Illuc presentaturum dominis et burgensibus ville Lausann. dominum Humbertum de colomberio militem supradictum Loco anthonij Championis viam vniuerse carnis Ingressi. pro tenendo locum dicti domini comitis tanquam vicarij Imperatoris In ciuitate Lausann. Que narrata memoratus dictus Johannes de disy Iamdictum dominum Humbertum de Colomberio dictis dominis et ciuibus pro supra nomine presentauit. Ipsos dominos et ciues rogando ex parte dicti domini comitis sabaudie vt supradictum dominum Humbertum Loco dicti Anthonii Championis Reciperent. Verum dictus dominus petrus officialis Nomine et ex parte Reuerendi In christo patris domini. domini guidonis dei et apostolice sedis gratia episcopi Lausann. dicens se ab eodem domino Episcopo habere speciale mandatum . ad hoc proposuit quod dictus dominus Episcopus presentationi huiusmodi etiam In dictum dominum Humbertum . tanquam In locum tenentem vicarij nec alias pro dicto officio exercendo non consentiebat nisi si et Imperitum (sic) de Iure teneretur et non alias. Protestando quod quidquid tunc fiebat non afferret preiudicium sibi domino Episcopo . successoribus suis nec ecclesie sue Lausann. predicte. De quibus omnibus et singulis . dictus dominus officialis nomine quo supra a me notario publico Infrascripto sibi fieri petiit vnum vel plura publica Instrumenta. Testibus ibidem presentibus discretis viris dominis Anthonio gabey. Iacobo de Valeres. Iacobo cornier. presbiteris. mermodo /266/ du frenay diacono. domino petro grinarrez curato de yens. perodo Reuillioz. Raynaldo picollerij ciuibus Lausann. cum pluribus aliis fidedignis ad premissorum vocatis specialiter et Rogatis. Datum vt supra. Et ego nicodus de serratis clericus Lausann. auctoritate Imperiali notarius publicus. Curie officialatus Lausann. Iuratus predictis presentationi et protestationi expositioni et vniuersis aliis et singulis premissis dum sic agerentur et fierent vna cum dictis testibus presens fui. eaque sic proferri vidi et audiui. huiusmodi publicum Instrumentum Recepi. Ipsumque per alium aliis arduis occupatus negotiis scribi feci. me subscripsi et In hanc publicam formam Redegi Signoque meo solito signaui In testimonium veritatis omnium et singulorum premissorum. Datum vt supra.

Pro copia a vero originali Instrumento sumpta factaque debita collatione per me notarium subscriptum et concordante. signatum. Richardi. not.

LXV.

BULLE DU PAPE CLÉMENT VII, RÉVOQUANT L’EXEMPTION ET LES IMMUNITÉS QU’IL AVAIT ACCORDÉES AU CHAPITRE ET AU CLERGÉ DE LAUSANNE.

Anno 1388.

(Msc. Gilliéron. T. I, p. 153, tiré de Ruchat.)

Clemens Episcopus, etc.

Romanus Pontifex quandoque nonnulla concedit, quae post modum revocat et immutat, prout sibi videtur /267/ expedire. Dudum siquidem certis ex causis ad hoc moti Ecclesiam Lausannensem ac Praepositum et Capitulum singulosque Canonicos clericos et Personas ipsius Ecclesiae praesentes et posteros eorumdem, dignitates, personatus, officia, canonicatus et Praebendas, Ecclesias parochiales aliaque eorum beneficia quaecunque ubicunque existerent, cum omnibus et singulis eorum bonis mobilibus et immobilibus et juribus suis universis, dictorumque Ecclesiae Praepositi et Capituli officiarios, familiares et servitores continuos commensales, a coercitione, visitatione, lege diocesana, Cathedralico, Synodo et omni jurisdictione, dominio et potestate Episcopi Lausannensis et Archiepiscopi Bisuntinensis, qui tunc erant, et essent pro tempore, auctoritate Apostolica, ex certa scientia prorsus exemimus et totaliter liberavimus, ac Ecclesiam, Praepositum, Capitulum, Clericos, personas, dignitates, personatus, officia, canonicatus et praebendas, Parrochiales Ecclesias aliaque beneficia supradicta, cum omnibus bonis eorum ac officiarios etc. sedi Apostolicae immediate subjecimus perpetuo, ac voluimus esse subjectos, ipsosque Praepositum, Capitulum, Canonicos, Clericos, personas, officiarios, familiares, servitores, in filios nostros speciales et proprios retinuimus. Ita quod Episcopus et Archiepiscopus supradicti, ratione delicti vel contractus seu quasi, aut rei de qua ageretur, ubicunque committeretur delictum, iniretur contractus seu quasi aut res ipsa consisteret, non possent in eosdem Ecclesiam, Praepositum ... etc. vel eorum aliquem nec in dignitatibus, personatibus, officiis ... etc. interdicti, suspensionis aut excommunicationis sententias fulminare, aut coercitionem, vel alias /268/ juridictionem, potestatem aut dominium aliqualiter exercere, districtius inhibentes. — Cum autem inter Venerabilem fratrem nostrum Guidonem Episcopum Lausannensem et dilectos filios Communiae Civitatis Lausannae ex parte una, ac Praepositum, Capitulum, Canonicos, Clericos et personas praedictas tam conjunctim quam divisim ex altera, quaestiones, dissentiones, controversiae, occasione exemptionis hujusmodi exoriri in posterum possent, ex quibus pericula et scandala sequi verisimiliter formidantur, Nos dictarum litterarum tenorem habentes praesentibus pro expresso et cupientes hujusmodi quaestionibus dissensionibus et controversiis ac periculis et scandalis, quantum cum deo possumus, salubriter obviare, ex praemissis et aliis certis causis ad hoc moti pariter et inducti, Exemptionem, liberationem ac subjectionem, et litteras hujusmodi, motu proprio et ex certa scientia, auctoritate apostolica, tenore praesentium revocamus, cassamus et irritamus, ac nullius deinceps esse volumus et decernimus roboris vel momenti ... etc. Nulli ergo omnino hominum liceat ... etc.

Datum Avinione XIII Kalendas Decembris, Pontificatus nostri anno decimo.

/269/

LXVI.

SERMENT DE GUILLAUME DE MENTHONAY, ÉVÊQUE DE LAUSANNE.

Du 21 septembre 1394.

(Collection Bergier. II. 58).

IN NOMINE DOMINI, AMEN.

Per hoc praesens publicum instrumentum Cunctis appareat Evidenter, et Sit manifestum quod anno ejusdem Domini 1394. Die 21 Mensis Septembris, hora quasi meridiana, Lausannae ante Portam que appellatur Porta sancti Stephani Lausannensis, in Nostrum Notariorum et testium infra scriptorum praesentia, propter infra Scripta Specialiter et personaliter existente Reverendo in Christo Patre, et Domino Nostro, Domino Guillermo De Menthonay, Dei et Apostolicae Sedis Gratia, de Novo Lausannensi Episcopo ex una parte, Et Jaqueto Farinaz, Jaquemodo Frient, Joanne Pittet et Joanne Muvilloz, Civibus Lausannensibus, prioribus totius Communitatis Ville Lausannae ex altera, existente ibidem processione Generali totius Cleri Ecclesiae Cathedralis Lausannensis Cum hostia sacra, propter hoc cum reverentia quanta decet apportata, Prefati Priores Nomine Communitatis, Civitatis et Villae Lausannae, omniumque aliorum Universorum et Singulorum quorum /270/ interest, interesse potest et poterit, Seu debebit, quomodolibet in futurum, requisierunt prefatum Dominum Reverendum Nostrum Lausannensem Episcopum, quatenus ipse praestaret Corporale Iuramentum Super Corpus Domini praedictum, de et Super observatione et manutenentia libertatum, Franchesiarum, usuum, usitationum, et Consuetudinum Lausannensium in favorem Civitatis et Ville Lausannensis, aliorumque Locorum quemadmodum per alios Dominos Episcopos Lausannenses Praedecessores suos extitit in et Super praemissis Iurari Consuetum; Qua requisitione Sic facta, Praefatus Dominus Noster Lausannensis Episcopus respondit quod paratus erat illico facere dictum Iuramentum, prius Sibi per aliquem dicto Iuramento declarato; Postque Perronetus Cagny Civis Lausannensis a dictis prioribus, quorum Supra Nominibus, requisitus, dictum Iuramentum declaravit, per modum qui Sequitur Faciendum, dirigendo verba sua ad prefatum Dominum Nostrum Lausannensem Episcopum lingua laïcali et Vulgari, dicendo ea que verbis Latinis Subsequenter declarantur, dicens idem Perronetus:

« Reverende Pater et Domine, vos Iurabitis, et Iurare debebitis, quod vos dum eritis Dominus Noster Lausannensis Episcopus, tenebitis, Custodietis, manutenebitis, et Cum omni effectu posse vestro observabitis, absque infringendo aliquo modo, et sine Laesione quacunque, Iura et Libertates Ecclesiae vestrae Lausannensis; Iura etiam et Libertates, usus, usitationes, Consuetudines et Franchesias Venerabilis Capituli dictae Ecclesiae vestrae, Clericorum Chori ejusdem, Nobiliumque Civium, Clericorum, Burgensium /271/ et habitantium Civitatis et Ville Lausannae, Villarumque, Castrorum et Locorum Lustriaci, Vallis Lustriaci, Glerolae, Bulli, Ruppis, Aventiae, de Villarzel et de Lucens, et personarum omnium et Singularum in dictis locis et altero ipsorum et eorum dependentiis habitantium, et qui infuturum habitabunt, cujuscunque gradus, Sexus, Seu Status, et Conditionis existant, necnon Franchesias, Iura et libertates quibus Supra et alteri ipsorum per praedecessores Vestros et alteri ipsorum Verbo vel in Scriptis datas et Concessas, de quibus Sufficienter eritis Informatus, » una Cum placito generali et toto tenore litterae Super eodem placito Confectae, et quod Vos tradetis et ministrabitis Lausannensem Ballivum et alios Judices et officiarios Vestros Idoneos ad faciendum unicuique rationem secundum et Iuxta Consuetudinem Lausannae Et ad observandum Firmiter et manutenendum Iura, libertates, usus et usitationes, franchesias et Consuetudines Supra dictas, tam Scriptas quam Non » Scriptas, Sine Contradictione quacunque. »

Quo sic declarato Iuramento, praefatus in Christo Pater et Dominus Noster D: Guillelmus Laus: Episcopus Volens, et affectuose desiderans, ut asserebat, omnia et universa et Singula Supra dicta sibi per dictum Perronetum Nomine quorum Supra declarata Firmiter attendere, Suo posse tenere, Complere, ac Inviolabiliter observare Iuravit Supra Corpus Domini Sacrum ibidem propter hoc Specialiter apportatum, manu sua ad pectus suum posita more praelatico et levata, et promisit jura, libertates, usus, usitationes, franchesias et Consuetudines praedictas ad opus omnium Universorum et singulorum /272/ singulorum quorum supra, ipso existente Domino Nostro Lausannensi Episcopo, Suo posse attendere, manutenere Cum effectu et Inviolabiliter observare, absque eadem Infringendo Sine Laesione quacunque; de et Super quibus omnibus et Singulis Supra dictis, Dicti priores Nomine et ad opus quorum supra petierunt et requisierunt Sibi fieri a Nobis Notariis Publicis Infra Scriptis Unum vel plura publicum vel publica Instrumentum et Instrumenta, Una Cum appositione sigilli Curiae Officialatus Lausannae; Ad praemissa autem omnia Singula fuerunt Testes et praesentes Vocati Specialiter et rogati Nobilis vir et Dominus Rodolphus Dominus de Langin Miles, Henricus de Eschissie Domicellus, Petrus de Annissiaco Clericus Gebennensis Diocesis, Roletus Majoris Lustriaci, Jaquetus de Billens, Petrus Guillelmi de Escublens Domicellus, Mermetus de Grand-Chan de Lustriaco et plures alii fide digni.

Ego Mermodus Vuarrens Clericus Lausannensis, Curiaeque Officialatus Lausannensis Juratus, authoritate Imperiali Notarius Publicus, etc. — Et Ego Aymonetus Bretignie de Oron villa Clericus Lausannensis, authoritate Imperiali Notarius Publicus Curiaeque officialatus Lausannensis Juratus, etc.

/273/

LXVII.

HOMMAGE PRÊTÉ A L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE, PAR PIERRE DE COMPOIS, SÉNÉCHAL DE LAUSANNE.

Du 23 octobre 1394.

(Archives cantonales. Laus. n^o 1615).

In Nomine Domini Amen.

Per hoc presens publicum instrumentum Cunctis pateat evidenter quod Anno domini millesimo trecentesimo nonagesimo quarto, Inditione tertia, die vicesima tertia mensis octobris, In mei notarii publici et testium subscriptorum presentia, pro homagio infrascripto faciendo et recipiendo personaliter constituti Reuerendus in christo pater et dominus dominus Guillelmus de menthonay miseratione diuina episcopus lausanensis ex vna parte, Et nobilis vir dominus petrus de compesio miles senescallus lausane filius quondam nobilis viri domini symonis de compesio militis parte ex alia. Idem vero dominus petrus senescallus sciens et spontaneus ut asseruit, Intrauit et fecit homagium ligium Reuerendi domini Guillelmi lausanensis episcopi prefati recipientis vice nomine et ad opus sui ecclesie sue lausanensis et successorum suorum secundum nouam et antiquam fidelitatis formam a Iure editam manus dicti domini /274/ petri inter manus prefati domini episcopi tenendo et osculo oris interueniente predictorum dominorum prout in similibus extitit fieri consuetum, videlicet pro homagio senescallie lausanensis Iurium et pertinentiarum eiusdem prout dominus petrus de compesio miles avus quondam domini petri facientis prescripti uel ipsius parentes predicta senescallia homagium prestiterunt domino episcopo uel dominis episcopis lausanensibus predecessoribus eiusdem domini Guillelmi lausanensis episcopi, vt in literis inde confectis continetur, ad quas literas de et pro homagio predicto se Retulerunt si plus uel amplius reperiatur in eisdem, Et promisit dictus dominus petrus faciens Iuramento suo ad sancta dei euangelia corporaliter prestito In manibus nostris notarii publici subscripti tanquam in manibus publice persone stipulantis et recipientis vice nomine et ad opus omnium et singulorum quorum interest et interesse potest, fidelis esse prefato domino Guillelmo episcopo ecclesie lausanensis et successoribus suis in eadem, sibique domino episcopo ecclesie et successoribus predicte deseruire fideliter et facere quatenus homo ligius domino suo facere debet et tenetur, officiumque dicte senescallie et ipsius Iurisditionem ad honorem et commodum domini episcopi et ecclesie sue lausanensis exercere uel facere ydonee exerceri, Iura domini lausanensis episcopi conseruando.

Recognouit autem et confessus fuit Idem dominus petrus de compesio se tenere et esse in sub et de feudo ligio domini episcopi prefati et ecclesie sue lausanensis, senescalliam predictam lausanensem Cum Iuribus pertinentiis et appendentiis suis vniuersis. /275/

Item decem libras annui et perpetui redditus quas felicis memorie dominus franciscus lausanensis episcopus quondam nobili viro domino Guillelmo de compesio militi sescallo lausanensi predecessori domini petri predicti facientis percipiendas virtute pronunciationis inter ipsos dudum facte in Recompensationem frauerie seu partis condempnatorum in admissione corporis et bonorum dicto domino francisco episcopo quittate et remisse assignauit et habendas super emolumentis sigillorum Curie lausanensis.

Item quicquid Iurisditionis et exercitii habet tenet uel possidet ipse uel per alium in ciuitate et districtu lausane et Apud ochie et poudex ac emolumenta inde prouenientia.

Item Sexdecim libras lausanenses annui redditus quas percipit annis singulis super redditibus domini episcopi prefati lausanensis.

Item Sexdecim solidos lausanenses annui redditus quos percipit super talliis dicti domini episcopi.

Item Sexdecim solidos lausanenses annui Redditus quos percipit super census dicti domini episcopi.

Item octo solidos annui redditus lausanenses quos percipit super mistraliam lausane.

Item decem solidos annui redditus super Riuagium de rippa.

Item dimidium modium vini quem percipit annuatim in celario lustriaci eiusdem domini episcopi.

Item quum placitum generale tenetur apud lausannam viginti octo solidos annui redditus.

Item in savateria Lausanne Nouem paria sotularium pro qualibet vice qua leuantur tria paria. /276/

Item aduenariam de ochie, de chamblandas et de cors.

Item Riuagium vini de ciuitate lausanensi.

Et si plus reperiretur esse de dicto feudo Illud plus promittit recognoscere et tenere confitetur a domino episcopo prefato et sua ecclesia lausanensi, Ac declarare Requisitus.

Quiquidem dominus Guillelmus episcopus dominum petrum de compesio militem primo supra nominatum In homagium ligium et Recognitionem predictorum Recepit pro senescallia predicta, Ipsumque dominum petrum presentem et recipientem de rebus et Iuribus feudi predicti Inuestiuit per baculi traditionem.

De quibus premissis Reuerendus dominus dominus Guillelmus episcopus lausannensis et dominus petrus prelibati A me notario publico subscripto voluerunt et etiam petierunt fieri publica instrumenta sigillo curie officialatus lausanensis roboranda, presentibus nobilibus viris dominis rodulpho domino de langino, Richardo de langino, militibus, petro de langino domino de deeuerdes, Iohanne de compesio fratre dicti domini petri de compesio militis confitentis, aymone de prex, Iohanne de bella garda domicellis, Iaqueto de pantherea, girardo gimelli Iurisperito, aymoneto de foro et peroneto cagny ciuibus lausanensibus, Testibus ad premissa vocatis et Rogatis.

Et nos officialis curie lausanne ad mandatum prefati Reuerendi in christo patris et domini domini guillelmi lausanensis episcopi et ad requisitionem dicti domini petri nobis fideliter oblatam et Relatam per vionetum Roucigniot de giez lausanensis diocesis dicte curie Iuratum /277/ Cui super hiis vices nostras commisimus et committimus per presentes eidem fidem plenariam adhibentes Sigillum eiusdem curie lausanensis vna cum signo et subscriptione manuali notarii predicti presenti instrumento duximus apponendum In Robur et testimonium omnium et singulorum premissorum. Datum et actum Anno Inditione die mense Coram testibus quibus supra, infra domum episcopalem lausanensem, videlicet infra cameram domus ipsius pictam, datum et actum prout supra. —Duplicatum est instrumentum istud pro domino episcopo tantum.

Ego vero Vionetus Roucigniot de Gies lausanensis diocesis notarius Imperiali auctoritate publicus premissis omnibus et singulis dum sic agerentur et fierent vna cum dictis testibus presens fui, Eaque sic ut prescripta sunt fieri vidi et dici audiui, Inde presens instrumentum recepi quod in hanc formam publicam redegi per aliam (manum) scribi feci, Et signo meo solito fideliter signaui vna cum appensione sigilli Curie lausanensis Requisitus et Rogatus in testimonium veritatis premissorum..

(Signatum) Idem Vionetus Roucigniot.

/278/

LXVIII.

HOMMAGE DE JEAN DE VILLARZEL, DONZEL, ET RECONNAISSANCE POUR LA MAIORIE DE LUCENS.

Anno 1395.

(Chartulaire du Landammann Monod, folio X.)

Homagium Johannis de Villarzel domicelli cum recognitione Maiorie de Lucens.

Anno domini 1395, die quarta mensis februarii, infra castrum de Lucens Laus. diocesis, in mei notarii presentia .. constitutus reuerendus in christo pater et dominus Guillelmus de Menthonay miseratione diuina Episcopus Laus. ex vna parte, et Johannes de Villarzel domicellus filius quondam Mermeti de Villarzel domicelli morans apud Lucens parte ex altera.

Idem Johannes sponte (sua) ... intrauit et fecit homagium ligium et fidelitatem ligiam pre cunctis dominis Reuerendo domino Episcopo prefato, suo, ecclesie Laus. et successorum suorum in eadem nomine recipientis et manus suas dicti Johannis inter manus dicti domini Episcopi extensas ponendo et tenendo, orum osculo eorum interueniente pro ut in talibus fieri est consuetum secundum antiquam et nouam fidelitatis formam et promisit /279/ dictus Johannes iuramento (suo) ... fidelis esse domino Episcopo prefato Ecclesie Laus. et successoribus suis in eadem Ecclesia et ipsos deffendere et iuuare et consuetudine facere et prestare ...

Recognouit autem idem Johannes se ab eodem domino Episcopo et sua Ecclesia Laus. maioriam et officium maiorie de Lucens et quicquid iuris et exercitii ad eandem Maioriam pertinet et consueuit pertinere et habere.

De cuius maiorie predicte iuribus sunt clama sex denariorum monete, quinque solidi in bannis domini sexaginta solidorum.

Item tres solidos super placito domino debito annuatim in mense maii infra Castellaniam de Lucens.

Item venditio uini ad tabernam in mense marcio quam solus habet infra dictam Castellaniam.

Item aueneria quam percipere consueuit in villagiis ultra Broyam Castellanie de Lucens predicte, Exceptis villis de Lucens et de Cultilia, pro qua aueneria leuat a quolibet focum tenente in villis predictis, Exceptis quibus supra, unam cupam auene et a quolibet focum tenente apud Villars Bramar unam cupam auene annuatim.

Item mensure bladi et uini ac ulne Castellanie de Lucens quas debet tradere ulnantibus et sigillare dictus maior.

Item clama sex denariorum et quinque solidi sibi debiti apud Villars Bramar pro quondam recepto annuatim.

Et generaliter totum id et quicquid pluris reperietur esse de dicto feudo recognoscere fuit protestatus et esse /280/ confessus fuit ut de feudo predicto, pro quibus et ad que prefatus dominus Guillelmus Episcopus nomine quo supra dictum Johannem recepit et etiam acceptauit supra scripta. De quibus petierunt fieri publica instrumenta ... per me Vionetum roucignyot ... sigillo Curie officialatus Laus. roboranda ...

LXIX.

STATUTS DE LA COUR SÉCULIÈRE DE LAUSANNE, QUI PROHIBENT L’ENTRÉE ET LA VENTE DU VIN ÉTRANGER, ET QUI FIXENT UN QUARTIER DESTINÉ AU SÉJOUR DES FEMMES DE MAUVAISE VIE.

Du 5 Juin 1398.

(Archives de Lausanne. A. n^o 51, parchemin.)

Nos Guillelmus de Menthonay miseratione diuina Lausannensis Episcopus vniuersis pandimus presentibus et futuris Quod nobis propter infrascripta sedentibus in curia nostra seculari lausannensi vna nobiscum dominis Richardo georgij thesaurario, Johanne viannesij et Johanne de lulliaco canonicis ecclesie nostre lausannensis vice et nomine ipsorum et capituli dicte ecclesie, et dominis petro de burdignone curato cure sancte crucis, Willelmo curato ecclesie bellimontis, Johanne wippens, Johanne cambiot, petro bugnyet, Johanne casan, Johanne /281/ maranj, Rodulpho de bayoes, petro de cossonay, Johanne de escleppens, capellanis chori dicte ecclesie nostre morantibus in ciuitate, Francisco de venes domicello, Girardo gimel bacalario in legibus, anthonio et Roleto souters fratribus, Jaquemoto et Jaqueto frient. Michaele et Francisco de albona, anthonio de escublens domicello, gothofredo de pantherea, perroneto cagny, Johannodo clareti, petro de castello, mermeto de sancto paulo, Jaqueto gastonis, Johanne de sancto ciriaco, Johanne Rauerat, Henrico ancelin, Mermeto mathey, Perroneto escarriaut, Petro Chauornay, petro borgesij, petro de domengenges, Perreto buricheti, Perrodo perchimenerij, Girardo de concisa, Aymone de brettignye, Johanne bouquet, Stephano de Rippa, Stephano de eschallens, Johanne vielly, petro licion, willelmo gauter, Johanne de Rueta, Johannerio et willelmo douz villar, Johanne Rauerij, Johanne de polloigniaco, amedeo momarsel, Hugonino de mauberto fonte litterato, Janino nauillier codurerio et girardo fescho ciuibus et habitatoribus nostris lausannensibus per cridam voce preconis publica per loca ciuitatis et ville nostre lausannensis facta conuocatis prout moris extitit vsitati, et ipsa crida coram nobis et predictis testificata per Johannem corme dicte curie nuncium et preconem dicte ville factam publice extitisse presenti die fuit per Johannem de villarsel et borgesij clericos rectores seu priores communitatis ciuium nobilium et habitantium Lausanne nomine et ad opus communis lausannensis expositum cum querela quod licet nos canonici dicti capituli, clerus, habitatores et subdicti nostri lausannensis balliuatus vina conuenientia penes nos habeamus ad vendendum /282/ Tamen mercatores quidam et caupones de Lausanna dicta vina emere habere et vendere quadam mali presumptione pretermittentes et recusantes vina aliena extra dictum nostrum balliuatum vinis potioribus subdictorum nostrorum proponentes sibi emunt adducunt et quamquam minora sint ea vendunt in Lausanna que vtilitatis communis odibilia passa vltra modum graui cedunt detrimento. Item quod meretrices quedam et impudice mulieres in ciuitate nostra predicta circumcirca ecclesiam nostram beate Marie Lausanne morantes dictam ecclesiam que tante venustatis ambitur ornatu et miraculorum beate Marie virginis totius pudoris et castitatis exemplum titulata longe lateque ecclesiis ceteris prefulget ignominiose frequentant, ipseque in sua dedite luenda lasciuia, atque incontinentie sue temeritate mores et vitam deuotarum personarum venientium ad dictam ecclesiam impudenter infestant incitant inficiunt ludibriose inquietant et corrumpere nituntur contra decus ecclesie et communis predicti et publicam honestatem lubrice venientes. Vnde nobis fuit humiliter supplicatum quatenus super premissis de remedio opportuno providere curaremus ecclesie predicte et communj.

Nos igitur Episcopus prefatus curam solicitam quam predecessores nostri in dicte ecclesia circa decoris ipsus conseruationem precipue et commoditatibus predicte communitatis nostre Lausannensis crebra meditatione habuerunt huiusmodi nephariis et ludibriis obstare, maxime et indempnitati communitatis nostre predicte lausannensis prouidere affectantes vt dicta ecclesia honoribus propriis nullatenus minuatur sed dignis in Domino laudibus vberius fecundetur. Et commoditas communis /283/ lausannensis prosperetur. Ex certa scientia nostra nostro et ecclesie nostre lausannensis nomine de quorum supra, de capitulo de clero dicte nostre ecclesie, communis et habitatorum lausannensium consilio communj voluntate et consensu, statuimus vnacum eisdem et etiam ordinamus statutum et ordinationem facimus solempniter statuto et ordinatione valituris pro nobis et nostris successoribus super premissis videlicet. quod nullus homo vtriusque sexus de nostris uel capituli predictis subdictis existens seu alter quicunque aut habitator Lausanne vinum aliud quam cretum in vineis dominij et juriditionis nostre ecclesie lausannensis adducat de cetero, adducive faciat, vendat seu vendi faciat, uel procuret, colore quocunque in Lausanna uel infra balliuatum nostrum lausannensem, nisi sit de vino propriarum vinearum suarum censuum aut reddituum adducentis aut adduci facientis ipsum vinum, scilicet tam diu quam diu vinum venale reperietur infra dominium nostrum lausannense, Et si a quoquam fiat contrarium de premissis contrafaciens pro quolibet vase tenente tria sextaria vinj uel ultra mensure Lausanne adducto bannum sexaginta solidorum monete lausannensis bonorum incurrat ipso facto et ad ipsum bannum teneatur persoluendam, Quorum sexaginta solidorum medietas nobis episcopo prefato et alia medietas communj ciuitatis et ville nostre lausannensis quibus largimur fauorabiliter applicetur in vtilitatem dicti communis conuertenda et exigenda a committente dictum bannum per rectores seu priores communis ciuitatis et ville predictarum videlicet per quoslibet in sua rectoria, quibus rectoribus super addutu (adductu) dicti vinj credatur per testimonium /284/ summariam depositionem propterea producendorum per ipsos seu alterum ipsorum, uel alias in defectu et loco probationis premissorum scitur per juramentum adducentis seu adduci facientis dictum vinum ad sancta euuangelia prestandum ab ipso pro qualibet vice pro eodem ad simplicem requisitionem rectorum ciuitatis et communis predictorum lausannensium coniunctim uel diuisim.

Item statuimus et ordinamus sic expresse obseruari statuentes quod meretrices et adulterantes mulieres innupte uel nupte Lausanne cum propriis viris non morantes signent se quadam vitta seu simossia pannj albi latitudinis duorum digitorum quam in brachio suo supra manucam que alterius pannj sit quam dicta simossia ab extra patentem et indesinenter per vicos et villam secum ferent, Et ciuitatem nostram lausannensem deserentes infra proximum festum sancti Johannis baptiste futurum extra dictam ciuitatem exeant, Et in vico quj columbier dicitur retro vicum prati morentur et moram ibidem suam faciant, Quem locum pro sua residentia eis deputamus, Que quidem prout conuenit nec albas robas neque caputium albi pannj neque opilannas neque bisetas in vestibus uel alias gerant, Et si gerant opilannas brachium suum non ponant seu teneant in illa opilanne manuca in qua erit simossia supradicta, Et si aliqua ipsarum contra statutum huiusmodi fecerit in banno incidat sexaginta solidorum lausannensis monete pro quolibet defectu seu pro qualibet vice qua queuis ipsarum reperta fuerit deficiens in premissis et quolibet premissorum a qualibet conmittente dictum bannum exigendo summarie et de plano nobis applicando. /285/

Que omnia et singula supradicta decernimus statuimus et precipimus in omnibus et singulis suis punctis per quemcunque teneri et inuiolabiliter obseruari, Mandantes insuper et precipientes tenore presentium dilectis nostris, officiali, et balliuo, sescallo, maiori, et salterio de Lausanna ac aliis officiariis nostris dominij nostri lausannensis presentibus et futuris et eorum cuilibet quatenus ipsi statuta et ordinationes predictas attendentes obseruari et teneri faciant cum effectu per quoscunque contra predicta attemptare seu facere presumentes summarie simpliciter et de plano prout supra sine strepitu et figura judicij modo quo poterint potiori. Nos autem thesaurarius canonici capellanj ciues et habitatores lausannenses prefati nominibus nostris capituli cleri et communitatis predictorum lausannensium omnia et singula premissa statuta et ordinata per Reuerendum in Christo patrem et dominum nostrum dominum Episcopum prefatum vna nobiscum prout superius expressantur, de consilio et consensu nostris communiter confitentes honori publico dicte ecclesie, et vtilitati nostre et communis lausannensis cedere et etiam redundare omnibus eisdem et singulis statutis et ordinatis consentimus sic ea statuj et fieri ac obseruari concedentes et volentes pro nobis successoribus et posteris nostris per quoscunque modo et forma superius ordinatis. In quorum omnium robur et testimonium premissorum Nos officialis curie lausannensis ad mandatum Reuerendi in Christo patris et domini domini Guillelmi miseratione diuina Lausannensis Episcopi, Et ad preces et requisitionem venerabilium dominorum thesaurarij canonicorum curatorum capellanorum nobilium ciuium et habitatorum /286/ lausannensium prenominatorum nominibus quibus supra nobis oblatas fideliter et relatas per Girardum de Alpibus et Vionetum Roucignyot notarios lausanenses predicte curie juratos quibus super hiis commisimus vices nostras et eisdem fidem plenariam adhibemus sigillum dicte curie presentibus litteris duximus apponendum. Datum et actum in auditorio curie secularis predicte Lausanne die quinta mensis Junij. Anno Dominj millesimo trecentesimo nonagesimo octauo.

Leuata est presens littera ad opus communis ciuitatis predicte Lausannensis.

Idem Girardus de Alpibus.
(cum parapho.)

Idem Vionetus Roucignyot.
(cum parapho)

(Le sceau qui pendait à cet acte est perdu.)

/287/

LXX.

INVESTITURE DE LA SOUVERAINETÉ TEMPORELLE DES TERRES DE L’ÉVÊCHÉ DE LAUSANNE, ACCORDÉE PAR L’EMPEREUR WENCESLAS A L’ÉVÊQUE GUILLAUME.

Du 22 Juin 1398.

(Copie notariée. Arch. cant. Laus. n^o 3.)

Wenceslaus. dei gratia Romanorum Rex. Semper Augustus et boemie Rex. Notum facimus tenore presentium vniuersis. Et si Regalis dignitatis clementia . vniuersorum fidelium. quo Imperii sacri latitudo complectitur. felicibus profectibus gratis commodis et speratis fauorabiliter. dignatur Intendere. Ad illorum tamen profectus et commoda diligentiori studio clementius Inclinari consueuit. quorum fides vota merita prompteque deuotionis Integritas continuatis studiis ceteros antecedunt. Sane venerabilis Gillelmus Episcopus Lausann. princeps deuotus noster dilectus nobis humiliter supplicauit. Quatenus sibi omnia sua et dicte sue ecclesie Regalia siue feuda conferre. Ipsumque de eisdem Inuestire gratiosius dignaremur. Nos Itaque qui quorumlibet Iusta petentium vota complectimur gratiose. Presertim cum Iuste petentibus. non sit denegandus assensus. Sibi animo deliberato. Sacro principum baronum et procerum nostrorum accedente consilio. De certa nostra scientia /288/ auctoritate Romani Regis. Recepto prius ab eo fidelitatis subjectionis et obedientie Iuramento debito et consueto. Regalia nec non temporalia siue feudum dicte sue Lausann. ecclesie. vnacum vicariatu ciuitatis et territorii Laus. ac etiam cum vniuersis eiusdem attinentiis. que singulare quoddam et Insigne membrum Romani existit Imperij. Cum mero et mixto imperio et etiam exercitione Iuridictionis temporalis. Nec non vniuersis suis Iuribus honoribus et consuetudinibus obseruantiis et pertinentiis . sicut eadem bone memorie sui predecessores. Lausann. Episcopi hactenus possiderunt . contulimus et conferimus . ac Ipsum de eisdem Inuestiuimus et tenore presentium liberaliter Inuestimus. Mandantes vniuersis et singulis comitibus et baronibus. Nobilibus militibus vasallis officiatis ceterisque terrarum civitatum et locorum dicti Lausann. episcopatus et ecclesie subditis cuiuscunque conditionis gradus status vel dignitatis extiterint et signantur . vicariatum Lausann. quatenus eidem Gillelmo episcopo tanquam vero venerabili ordinario et legitimo suo domino In omnibus Intendere. Dificultate et Impedimentis quibuslibet proculmotis. Supplentes omnem defectum si quis In premissis ex defectu verborum sententiarum obscuritate aut solennitate obmisse . compertus fierit quomodolibet de prefate Regie plenitudine potestatis. presentium sub Regie nostre maiestatis sigillo testimonio literarum. Datum francfordie. Anno domini Millesimo tricentesimo Nonagesimo octauo. Die vicesima secunda Iunij Regnorum nostrorum. Anno boemie tricesimo quinto. Romanorum vero vicesimo secundo. Ad mandatum domini Regis. W. patriarcha auth. cancellarius. Paulus de Tost. /289/

Pro copia veraciter a vero originali extracta et concordante. per me notarium publicum subscriptum Signatum.

Richardi. not.

LXXI.

HOMMAGE PRÊTÉ A L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE PAR AMÉDÉE, COMTE DE SAVOIE.

Du 20 Décembre 1398.

(Cartulaire du landammann Monod, folio XIX. — Manuscrits Gilliéron, T. I, p. 156.)

Instrumentum Homagii facti domino Episcopo Lauss. per Illustrem dominum Amedeum Sabaudie Comitem.

In nomine domini amen. Per hoc presens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter quod anno a natiuitate domini 1398, indictione VII, die 20 mensis decembris, Veneris, in vigilia festi beati Thome Apostoli. hora matutina orto iam sole. infra capellam beate Marie ecclesie cathedralis Lauss. prope altare dicte capelle. in mei notarii publici et testium infrascriptorum ad hoc uocatorum et rogatorum presentia. personaliter constituti. Reuerendus in Christo pater et dominus dominus Guillelmus miseratione diuina episcopus Lauss. ex una parte. et Illustris ac magnificus princeps dominus Amedeus Sabaudie comes et dominus Vaudi ex altera. Idem /290/ vero dominus Amedeus placide requisitus a dicto domino episcopo super infrascriptis. scienter sponte ac prouide. summissis eius manibus inter manus dicti domini Episcopi stipulantis et recipientis uice nomine et ad opus ipsius et ecclesie sue Lauss. predicte ac successorum suorum in dicta ecclesia. et oris osculo fidei et pacis interueniente prout in talibus est de more consuetum . intrauit et fecit homagium ligium et fidelitatem dicto domino episcopo recipienti nomine predicto . videlicet in formam et modum ac sub forma et modo quibus illustres progenitores seu predecessores eiusdem illustris et magnifici principis domini Comitis Sabaudie comites quondam dominis Episcopis Lauss. dicti domini Episcopi predecessoribus homagium fecerunt . qui siquidem dominus comes promisit in manu mei notarii publici infrascripti ut et tanquam communis et publice persone stipulantis et recipientis . uice nomine et ad opus omnium quorum interest et intererit . esse fidelis dicto domino Episcopo et Ecclesie Lauss. et eisdem secundum antiquam et nouam fidelitatis formam . prestare et facere prout et quemadmodum Illustres progenitores prefati domini comitis promiserunt facere et prestare dominis Episcopis et Ecclesie Lauss. prenominatis. — De quibus uoluit Laudauit et precepit fieri prefatus Illustris dominus Comes et dictus dominus Episcopus petiuit sibi publica fieri instrumenta sigilli curie officialatus Lauss. roboranda: presentibus nobili et potenti uiro domino Ludouico de Sabaudia . nobilibus uiris domino Rodolpho de Grueria domino Albone ... Nicolao domino de Blonay, Rudolfo domino Langini, Iohanne de Blonay filio dicti domini Nicolai militibus venerabilibus et circumspectis /291/ viris domino Iohanne de Conflens legum professore et cancellario sabaudie. Et nos officialis curie Lauss. ad requisitionem dominorum Episcopi et Comitis predictorum nobis fideliter oblatas et relatas per vionetum Roucigniot de Giez notarium curie predicte Lauss. iuratum cui super hiis commisimus uices nostras committimus eidem fidem plenariam adhibentes. Sigillo dicte curie vnacum signo ipsius notarii interpositione manuali huic instrumento duximus apponendum in robur et testimonium premissorum. Datum et actum anno . indictione . die . mense . hora . ubi et coram quibus supra. Ego vero vionetus roucigniot... etc.

/292/

/293/

Statuts de la Ville d’Avenches,

des années 1338, 1363 et 1378

N.B. Par l’effet de circonstances tout à fait accidentelles, les trois pièces qui suivent n’ont pu être imprimées à leur ordre de date. Au reste, il y a peu d’inconvénient, puisque toutes trois se rapportent à la ville d’Avenches.

/295/

LXXII.

RECONNAISSANCE DES DROITS DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE DANS LA VILLE D’AVENCHES.

Du 20 Mars 1338.

(Chartulaire Monod, folio XIV. — Coll. de Mulinen, T. II, p. 365.)

Litera de juribus domini Episcopi Lausannensis in Aduentica.

Nouerint uniuersi presentes litteras inspecturi quod Reuerendus in christo pater et dominus Iohannes dei gratia Episcopus Lausannensis requisiuit cum instancia nobiles et populares homines suos communitatis de Aduentica, ut ipsi nobiles et populares eidem domino Episcopo, nomine suo, successorum suorum et Ecclesie Lausannensis, recognoscerent, dicerent et manifestarent iura et rationes que Episcopus et ecclesia Lausannensis habet et habere debet in uilla et castellania de Aduenthica. Qua requisitione facta, dicti nobiles, videlicet, dominus petrus de Aduenthica, miles, Iohannes eius frater, Petrus filius quondam domini Rodolphi de Aduentica militis, Rodolphus eius frater, Perretus filius quondam Cononis de Aduenthica domicellus, Iohannodus filius quondam Iohannis filii dicti Cononis quondam, Iohannodus et Otherius de monte presbyter domicelli /296/ fratres, Boemundus de aduentica domicellus, et uniuersitas aliorum proborum hominum dicti loci ad hoc specialiter congregati, nemine discrepante, coram testibus infrascriptis, confessi fuerunt et recognouerunt pro se et suis heredibus et posteris, scienter et sponte, ea que inferius continentur.

1. Primo quod villa de Aduenthica est propria Episcopi et Ecclesie Lausannensis, et quod ipse Episcopus et Ecclesia Lausannensis habet et habere debet in dicta villa merum et mixtum Imperium et omnimodam iuridictionem, et quotiescunque ipse Episcopus uel eius nuncius requirit Claues portarum dicte ville, de die uel de nocte, debent in continenti sibi tradi per custodes Clauium earumdem, et quod Episcopus uel eius nuncius aut castellanus dicti Loci, de consilio proborum uirorum dicte ville, debet in dictis portis ponere ianitores.

2. Item quod omnes qui infra muros dicte ville pereutiunt aliquam personam cum effusione sanguinis debent Episcopo. LX. solidos Lausannenses.

3. Item omnes qui extrahunt Gladium, ensem uel cultellum de uagina, causa percutiendi aliam personam, Licet non percutiant, debent Episcopo Lausannensi, pro quolibet predictorum quando committuntur, de banno et pro banno. LX. solidos Lausannenses, nisi hoc facerent ad deffensionem suam; et si ille qui accusatur de aliquo predictorum illud negaverit, Episcopus uel eius nuncius debent auerare per uisum uel per auditum aut per warencies consuetos ibidem, aut aliter accusatus debet se per suum iuramentum excusare; de hiis autem gladiis quibuscunque qui percusserit sine sanguine debet tantum III. solidos Lausannenses. (sic) /297/

4. Item quicunque percusserit de Lapide, cum effusione sanguinis, debet Episcopo. LX. solidos Lausannenses.

5. Item quicunque contra alium iacerit Lapidem, et ictus Lapidis iacti apparuerit in terra, muro, pariete, Lapide uel Lingno ¹, Licet non percutiat, debet Episcopo Lausannensi. LX. solidos Lausannenses; et si percusserit de Lapide sine sanguine debet tantum III. solidos. (sic)

6. Item quod nulla crida debet fieri in dicta villa aut in uilla de Foz ², nec bannum aliquod imponi cuiquam, nisi tantum ex parte Episcopi uel eius Castellani.

7. Item quicunque percusserit quocunque modo de Pugno, palma, pede uel baculo, uel aliquo alio instrumento, per quem ictum percussus ad terram ceciderit, licet sine sanguine, debet Episcopo. LX. solidos Lausannenses, excepto quod si percussor iurauerit quod per malitiam non percussit non tenetur ad aliquod bannum, nisi percussus causam aut contrarium aueraret; qui autem aliter percusserit sine sanguinis effusione, exceptis casibus predictis debet, tantum III. solidos.

8. Item quod uiatio siue uia non potest nec debet fieri in Castellania dicti Loci nec in uilla, nisi presente, uolente et consentiente Episcopo seu eius Castellano.

9. Item quod quicunque fraudulenter uel latenter extraherit metas quascunque ubicunque sit in dicta uilla et Castellania debet Episcopo. LX. solidos.

10. Item si fiat per bolongerias paruus panis ad uendendum, quod, ad querelam proborum hominum dicti loci, potest Episcopus uel eius Castellanus bannum. III. solidorum imponere, ut panem meliorent et augmentent; et qui contempserit dicto banno obedire, Episcopus uel /298/ castellanus potest Licite totum illum panem positum ad fenestram capere et recuperare dictum bannum.

11. Item quod illi de Auenthica et castellania dicti Loci debent, sicut consuetum est, ire ad mandamentum Episcopi et sequi caualcatas et banderiam, quotiens mandantur pro facto ecclesie Lausannensis et deffensione terre Episcopi et ecclesie Lausannensis; et quod Episcopus uel eius castellanus per preconisationem potest (imponere) bannum de. LX. solidis, cuilibet uel cui aut quibuscunque dixerit uel facerit dici ut vadant ad mandamentum Episcopi, et ipsum bannum recuperare si preconisationi uel mandamento predictis quis contempserit obedire; Et est sciendum quod illi de Auenthica tenentur ire ad mandatum Episcopi vt supra, suis sumptibus et expensis, per unam diem et noctem tantum, nisi ultra processerit de eorum propria uolontate, et si ultra dictam diem et noctem aliter ducantur, Episcopus debet eis expensas ministrare; aliter possunt ipsimet post dictam diem et noctem ad domum reuerti.

12. Item Episcopus uel eius nuncius potest Licite si uoluerit uinum uendere in dicta castellania et uilla, per totum mensem martii, quolibet anno, et non aliter, et super hoc bannum. LX. solidorum imponere, ne aliquis ibidem uinum uendat durante dicto mense; et qui contrarium fecerit debet Episcopo bannum impositum; et Licet aliquis semel soluerit dictum bannum, non tamen propter hoc potest uendere uinum in dicto mense, sed potest sibi iterum et pluries bannum imponi ut uinum non uendat dicto mense, Ita quod interim Episcopus ministret ibidem uinum sufficiens ad uendendum, sub pretio competenti, aliter quisque poterit uinum uendere ibidem in dicto mense. /299/

13. Item quod Episcopus habet et habere debet teysias domorum dicte uille, et debentur Episcopo pro qualibet teysia prefata ³ omnium domorum dicte uille duo denarii Lausannenses, qui debent recolligi die martis post pascha, exceptis quibusdam domibus nobilium que a dictis teysis sunt libere.

14. Item quecunque persona que uendit ibidem ad fenestram uel ad meysam, panem, uinum, carnes, sal, oleum et similia, debet Episcopo quolibet anno ad festum beati Yllarii XII denarios, hoc saluo quod illi de uilla possint uendere unum modium frumenti tantum, vnum modium vini tantum, si in uineis propriis excreuerit, et unum baconem si porcum nutriant tantum per annum, sine eo quod ad ipsos XII denarios persoluendos teneatur.

15. Item quod Episcopus habet et habere debet ibidem ter in anno quolibet, coruatas carrucarum omnium dicte ville, exceptis carrucis nobilium dicti loci.

16. Item quod furni dicte ville de Auenthica et sexta pars mareschiorum dicti Loci tenentur et mouentur in foedum ab Episcopo, quod feudum sequitur et deseruit Borcardus maior dicti loci pro se et aliis nobilibus dicti loci.

17. Item quod clame dicti loci ualent III. solidos, in quibus Episcopus percipit tertiam partem, que per Maiorem non potest remitti uel quittare, et Maior percipit duas partes.

18. Item quod Episcopus habet et habere debet omnia banna que ibidem committuntur, et si contingat maiorem clamam de aliquo banno ante quam Episcopum uel eius castellanum recipere, in illo casu maior /300/ debet percipere in banno de quo clamam recipit III. solidos, qui per Episcopum uel Castellanum non possunt remitti uel quittari; et ipse maior debet Episcopo uel castellano cognitionem dictorum bannorum audiendam remittere, Licet Clamam receperit dictus maior.

19. Item quod Episcopus uel eius Castellanus debent habere cognitionem omnium bannorum causarum maleficiorum, fraueriarum, iniuriarum, et causarum criminalium dicti loci et castellanie, punitionemque corporum, et mutilationem membrorum; de aliis uero causis ciuilibus, possessionum, hereditatum uel pecunie cognitionem debet habere dictus Maior.

20. Item quicunque ibidem homicidium commiserit uel furtum fecerit, propter quod condemnatus fuerit ad mortem, perdit omnia bona sua quecunque sint, et sunt et esse debent Episcopo Lausannensi.

21. Item quod omnes res et bona inuenta ibidem quoquomodo, nisi sciantur cuius sint, sunt Episcopi a quatuor denariis supra, exceptis quatuor denariis de ipsis rebus inuentis, quos debet habere inuentor rerum predictarum; in aliis rebus minoris ualoris Episcopus nihil percipit.

22. Item quod Episcopus habet et habere debet in qualibet posa pascuorum uel rasparum redueta ad culturam uel ad pratum, cuiuscunque sit, annuatim IV. denarios census.

23. Item quicunque scindit in nemoribus Episcopi aliquam plantam que in cauda possit perforari ad therabrum choucioux debet episcopo pro qualibet planta tali incisa. LX. solidos; et si scindit alias arbores inferiores uel minores perdit pugnus (pugnum). /301/

24. Item quando Episcopus de nouo creatus primo uenit apud Auenthicam, Maior debet sibi facere primum conuiuium, et burgenses dicti loci secundum.

25. Item quod omnes decime territorii Auenthice et omnes quarte, ubicunque sint in dicto territorio, sunt Episcopi, excepta decima cappelle Sti Simphoriani et quibuscunque paruis decimis nobilium dicti loci.

26. Item dicunt quod illi de Aduentica non possunt conueniri nec abstrahi ad litigandum in aliqua curia seculari, nisi appellatio per aliquam personam fieret ad Episcopum Lausannensem, in quo casu debent coram dicto domino Episcopo uel eius commissario litigare; et si in curia seculari de Auenthica esset discordia de aliquo iudicio, in illo casu iusticiarius debet habere consilium super illa discordia apud Lausannam.

27. Et protestati sunt dicti nobiles et burgenses quod si sint uel reperiantur aliqua alia Iura Episcopi uel Ecclesie Lausannensis, quod illa semper recognoscere sunt parati.

28. Quibus sic recognitis et declaratis, prefatus dominus Episcopus protestatus fuit quod non solum predicta iura recognita .. sed quam plura alia iura quam superius exprimantur habet et habere debet in Auentica et in Castellania ville, que vult et protestatur sibi salua esse et ecclesie Lausanne.

Quibus predictis recognitis et protestationibus subsecutis, dictus dominus Episcopus requisiuit personas infrascriptas, que in omnibus predictis presentes interfuerunt, videlicet nobiles uiros dominum Jacobum de Villars de friburgo curatum ecclesie de Fusenses ⁴, dominum Humbertum de Rossilione dominum de Alamant, /302/ dominum Iacobum de Gumuens, dominum de Biolex, milites, Iohannem condominum Albone, Humbertum de Cusel, Girardum de Lauigny, domicellos, et curatos de Cressier, de Granges et de Orsens, dominum Iacobum de Tertignins curatum de Crissie prope Lausannam, dominum Stephanum de Perignins ⁵ et dominum Vulliermum de Orsens Curatum de Orsens Lausannensis diocesis .. ut presentibus literis super predictis recognitionibus confessionibus et protestationibus confectis sigilla sua apponant in testimonium omnium premissorum; et nos Iacobus de Villars de Friburgo curatus ecclesie de Fratinges, Humbertus de Rossillione dominus de Alamant, Iacobus de Gumoens dominus de Byoley milites, Iohannes condominus Albone, Humbertus de Cusel, Girardus de Lavignie domicelli, Iacobus de Tertignins curatus ecclesie de Crissie prope Lausannam, Stephanus de Pirignins curatus ecclesie de Granges et Wuillermus curatus ecclesie de Orsens Lausannensis diocesis predicti qui in predictis uniuersis et singulis presentes interfuimus, et predicta uniuersa et singula testificamur fore vera, et in presentia nostra sic fuisse celebrata, sigilla nostra ad instantiam et requisitionem dicti domini Episcopi Lausannensis presentibus literis duximus apponenda in robur et testimonium perpetuum omnium premissorum. Acto per dictum dominum Episcopum quod si unum uel plura sigillorum predictorum presentibus appositorum rumperentur seu frangerentur seu aliquo casu amouerentur seu eorum karacteres laniarentur, quod nihilominus predicta omnia hoc nonobstante perpetuam obtineant roboris firmitatem per appensionem aliorum sigillorum /303/ integrorum presentibus existentium, aliquo deffectu sigillorum predictorum nonobstante. Datum et actum apud Aduenthicam retro domum Ecclesie de Aduenthica, die vigesima mensis martii, anno ab incarnatione domini millesimo CCC^mo trigesimo octauo.

LXXIII.

STATUTS POUR LA VILLE D’AVENCHES ET ÉTABLISSEMENT DE QUATORZE CONSEILLERS.

Anno 1363.

(Archives Cantonales. Avenches. N^o 14.)

Hec est ordinatio facta per nobiles et alios probos homines de Aduenthica de consilio consensu et voluntate Reuerendi patris in Christo ac domini illustrissimi domini Aymonis de Cossonay dei gratia episcopi lausannensis, pro vtilitate ville de Aduenthica.

1. Et primo videlicet. XIIII. consules eliguntur. scilicet dominus Borcardus miles, quum receperit burgensiam de Aduenthica quam dimisit et relinquit et non ante. Iohannes eius frater. Rodolphus et Perrodus fratres filii quondam domini ... Petrus filius quondam domini P. Maioris militis. Petrus filius quondam Iohannodi /304/ dicti Chastellan, M. filius quondam V. ob fis roz (sic). ¹ Borcardus Clochie. P. vill ... M. bonjor. Iohannes costantin. P. Pavillion. Cono Cualancy et Iohannes Mermier ². quibus mediantibus dicta villa regatur prestito ab eis Iuramento super sanctis dei evangeliis. quod fideliter habebunt consulere et iudicare cum castellano dicti domini incluso. ³ odio vel amore. et ita paruum sicut magnum. Iurauerunt insuper dicti. XIIII. Consules electi quod iura dicti domini et dicte ville ac etiam statuta infrascripta et etiam honorem nostri (domini) et commodum ac ville predicte procurabunt et obseruabunt noxiaque et invtilia euitabunt. Et quociescunque fuerint euocati et requisiti per castellanum dicti domini pro commodo iure et honore dicti domini. et ville predicte. coram dicto castellano comparere et venire teneantur. pro effectualiter adimplendo quodcunque pro vtilitate. iure. et honore dicti domini ac etiam dicte ville. disponendum et ordinandum erit. Et si predicta adimplere contempserint seu etiam neglexerint coram dicto castellano minime comparendo quilibet eorum qui super hoc fuerit contumanx. ⁴ ac rebellis pro pena soluat. XII. denarios et hoc pro qualibet vice qua contumanx fuerit ac rebellis. excepto si habeant legitimam excusationem. coram dicto castellano et dictis aliis de consulibus per Iuramentum suum possit et debeat excusare.

2. Item ordinatum est quod quicunque habitantium de aduenthica cuiuscunque status et conditionis existat. qui alteri irato animo dixerit « tu mentiris » pro pena soluat et soluere teneatur. III. solidos.

3. Item quod quicunque alterum percusserit irato /305/ 305 animo absque cum manu armata in. V. solidis condempnetur. Si autem cum armata manu in. X. solidis condempnetur. et exeat villam et extra terminos dicte ville per octo dies per suum Iuramentum.

4. Item quod quicunque alterum absque cum sanguinis effusione traxerit uel percusserit Iuret exire villam et extra dictos terminos et exeat per. XV. dies et soluat. XX. solidos. Et quicunque alterum leserit uel vvlnerauerit manu armata soluat. LX. solidos et iurare dictam villam et extra dictos terminos exire (debet) per vnum annum integrum nec ad eam reuertere donec concordauerit cum illo quem vvlnerauerit. Si vero percussus seu vvlneratus incontinenti se deffendendo et vim alterius repellendo alium leserit et hoc per testes idoneos possit probare quod se deffendendo ferientem alium leserit in nullam penam statuti teneatur. Et si percussus nimis durus fuerit maior pars dictorum consulum ipsam penam potest admoderare dicto. domino mediante.

5. Item quod quicunque alium presentem proditorem. furem. uel latronem seu etiam homicidam. uel aliam consimilem turpem nominationem dixerit pro pena soluat. XL. solidos. et iurare et exire villam debet et extra dictos terminos per vnum mensem . et ille cui talia dicentur «tu mentiris» responderit incontinenti in nullam penam teneatur.

6. Item quicunque vicino suo dampnum fecerit in ortis. campis. fenis. arboribus et fructibus quibuscunque ac etiam sciderit in raspis ville communibus. seu salices et agias ⁵ alterius sciderit soluat. III. solidos cum /306/ satisfactione dampni et exeat villam et extra dictos terminos per vnum mensem.

7. Item ordinatum est quod nullus portet cutellum magnum. excedentem mensuram. sub qua soliti sunt portare habitantes de Friburgo. qui autem contra hec fecerit cutellum amittat. uel. III. solidos pro cutello.

8. Item quod quicunque domum alterius de die uel de nocte animo iniuriandi fregerit. soluat. LX. solidos. et villam exeat et extra dictos terminos per vnum annum.

9. Item ordinatum est quod si aliquis habitantium de aduenthica aliquem teneat in respectum seu en regar. et ipsum noluerit ponere extra timorem respectum seu regar coram castellano et aliis consulibus. per vnum annum villam de aduenthica et extra dictos terminos exire teneatur.

10. Item actum est et conuentum in premissis et infrascriptis quod si aliquis rebellis tam in bannis soluendis. quam in dampnis et offensis emendandis et etiam in statutis premissis et subscriptis ac ordinationibus vniuersis et singulis attendendis et obseruandis reperiretur ille rebellis in duplici pena superius declarata teneatur et extra dictos terminos dicte ville exeat, iterum secundum ratam delicti sine introitu ville et limitationes suas faciendo. quod quidem duplum talium rebellium domino episcopo attribuatur.

11. Item ordinatum est quod Iohannes frater dicti domini Borcardi et Iohannes costantin debent et tenentur per annum tantum. fideliter inquirere super predictis penis per duos fidedignos qui iurare teneantur de veritate dicenda. coram quatuor de consulibus. videlicet /307/ coram duobus de nobilibus et duobus de aliis consulibus probis hominibus. Et in eo casu in quo videbitur de dictis quatuor . uel maiori parti ipsorum . quod dicti testes sufficienter dixerint dicta pena sit penitus probata contra injuriatorem. Et est credendum dictis inquisitoribus super premissis. per eorum Iuramentum quod de predictis bene. et fideliter inquisierunt ut predictum est. et predicti inquisitores debent celare testes. ita tamen quod nec signo . nec verbo eorum attestationes manifestabunt. nec aliqualiter reuelabunt ⁶.

12. Item ordinatum est quod si contingeret vnum de dictis. XIIII. consulibus . et de consilio existentibus mori si de nobilibus fuerit. alii octo probi homines de consulibus et loco mortui predicti. vnum alium de aliis nobilibus eligere possunt et debent. Si vero fuerit vnus de aliis probis hominibus . de consulibus . dicti sex de nobilibus predictis possunt et debent eligere vnum alium de aliis probis hominibus loco dicti defuncti . qui prioris similem habeat potestatem ⁷.

13. Dicta vero statuta et ordinationes predicte debent durare per quatuor annos incipiendos in festo apostolorum petri et pauli proximo venturo. Et si dicta statuta et ordinationes finitis dictis quatuor annis vtilia viderentur esse pro dicta villa dictis . XIIII . de consulibus uel maiori eorum parti. Dicti. XIIII. uel eorum dicta maior pars dicta statuta et ordinationes predictas possunt augmentare et prorogare annuatim semper et per vnum annum dum tamen de expressa dicti domini processerit voluntate, et non aliter.

14. Et est sciendum quod quicunque contra statuta fecerit fideiubere teneatur. quod infra octo dies penam /308/ soluat, et ad eam fideiubendam et persoluendam possit et debeat eum compellere castellanus.

15. Predicte autem pene commisse hoc modo applicentur. scilicet quarta pars domino .. episcopo predicto. alia quarta pars clerico . et dictis inquisitoribus . due autem partes ad edifficium ville implicantur.

16. Predicta autem statuta seu ordinationes valeant et valere debeant saluis bannis . clamis. exchetis . et generaliter saluis omnibus Iuribus domini que habet. habuit. et habere consueuit a tempore preterito usque ad diem date presentium litterarum.

17. Item si aliqua alia viderentur esse vtilia que in presenti transcripto ad presens inserta non fuerint. predicti. XIIII. consules ordinandi habeant potestatem domino episcopo prius consulto et consentiente.

18. Pena autem. XII. denariorum . que incurrere debet contumanx ad evocationem castellani pro honore . Iure et vtilitate domini. et ville. recolligat Castellanus. et de ea pro se habeat. VI. denarios. Alii vero. VI . denarii ad profiguum ville implicentur.

Datum die Iouis in festo predicto . anno . domini . millesimo . CCC^o. sexagesimo tertio.

Duplicatum est presens instrumentum.

(L. S.)          P. Bonjor.

/309/

LXXIV.

RECONNAISSANCE DE DIVERS DROITS DE L’ÉVÊQUE DE LAUSANNE DANS LA VILLE D’AVENCHES.

Anno 1378.

(Collection de Mulinen. II. 377.)

Nos Perrodus, filius domini Petri filii quondam domini Rodulphi militis, Iohannes, filius Iohannis quondam de Aventhica, et Petrus, filius Iohannodi filii quondam Iohannis de Aventhica, domicelli, et Petrus Uldrigoni, Perrodus dictus Bonjor, Cono dictus Trinualanei, Iohannodus dictus Gaschet, Petrus dictus de Dompno Petro et Iohannodus dictus Vassaul, consules de Aventhica, Cono dictus Cossander, Cono dictus Gragniat, Burquinus de Plano, Iaquetus dictus Turbiliar, Iaquetus dictus Ramel, Perrodus dictus Parru, Cono dictus Cudrefin, Mermetus dictus Cayn, Iohannes dictus Rafore, Cono dictus Cathola, Uldricus filii Mermeti dicti quondam Rol et Iohannodus frater eius, Bocardus de Petra, Perretus dictus Landri et Iohannes dictus Martinier, burgenses de Aventhica, nominibus nostris et communitatis de Aventhica nomine, notum facimus universis quod inter cetera iura, iurisdictiones et privilegia que habet et habere debet reverendissimus in Christo pater et dominus dominus Guido de Prangino, /310/ Dei et apostolice sedis gratia, lausannensis episcopus, carissimus dominus noster in villa de Aventhica, nos omnes prenominati, nominibus nostris et nomine quo supra, confitemur et in veritate recognoscimus in presentia Petri maioris, castellani de Aventhica, dominorum Petri de Esclepens et Petri curati de Autignier, capellanorum et procuratorum domini predicti ac specialiter deputatorum et stipulantium nomine et ad opus prefati domini ad premissa,

1^o quod prefatus dominus habet tale ius et privilegium in villa de Aventhica predicta quod, quotienscunque contingit aliquem in curia seculari dicti loci de Aventhica ab audientia castellani dicti loci aliqualiter appellare, quod appellans debet et tenetur cavere et solvere expensas ipsius castellani euntis Lausannam ad reportandum processum cause super qua fuerit appellatum.

2^o Item quod, si contingat quod in dicta curia seculari sit aliqua discordia, tunc partes litigantes debent cavere suis expensis dictum castellanum quas faceret ad eundum Lausannam ad habendum consilium super discordiam predictam et illa pars contra quam faceret dictum reportamentum solvere tenetur expensas predictas

Et istud privilegium habet ipse dominus et habere debet in dicta villa et tale ius et privilegium (quale) habuerunt omnes predecessores domini nostri predicti ab antiquissimo tempore ita quod de contrario memoria hominis non existit, et istud etiam fuit et est de antiquissima consuetudine nostra Et nos omnes nobiles, consules et burgenses de Aventhica predicti, nominibus /311/ nostris et quo supra nomine, pro nobis et heredibus nostris et aliis communitatoribus qui nunc sunt et qui pro tempore fuerint, predictum privilegium et iura ipsius domini predicta prefato domino nostro et suis successoribus ratificamus et confirmamus perpetuo per presentes et promittimus pro nobis et nostris quibus supra contra non facere vel venire. In cuius rei testimonium, nos omnes prenominati, nominibus quibus supra, sigillum curie lausannensis rogavimus et apponi fecimus precibus nostris huic scripto.

Et nos officialis curie lausannensis, ad preces et requisitiones omnium prenominatorum quorum interest, nobis oblatas fideliter et relatas per dominum Cononem de Porta presbyterum curie nostre juratum, cui super his vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus, sigillum dicte curie nostre lausannensis presentibus duximus apponendum. Datum die Mercurii post festum assumptionis beate Marie Virginis anno Domini millesimo tercentesimo septuagesimo octavo.

Cono de Porta.