Accueil

Mémoires et documents de la Société d’histoire de la Suisse romande

Edition numérique

Fréderic de CHARRIÈRE

Pièces justificatives, faisant suite au Cartulaire de Romainmotier.

Dans MDR, 1844, tome 3 troisième livraison, p. 576-892

© 2019 Société d’histoire de la Suisse romande

/576/

AVANT-PROPOS.

L'importance du Cartulaire que l'on vient de lire, pour l'histoire romande, est facile à apprécier. Quelques chartes authentiques ne s'y rencontrent pas, toutefois. Il n'embrasse point non plus la durée entière de l'existence du monastère romain; et les XIVe, XVe et XVIe siècles nous présentent une collection de diplômes inédits, si riche, qu'un choix devient indispensable pour leur publication. Plusieurs de ceux qui vont suivre ne sont venus à notre connaissance que depuis l'impression des Recherches sur Romainmotier, auxquelles ils serviront de complément. Quelques faits nouveaux en ressortiront. Quelques légères inexactitudes, inévitables en pareille matière, seront aussi rectifiées, sans que le fond de notre travail en soit modifié.

On se tromperait fort, du reste, en croyant cette abondance de chartes particulière à Romainmotier. Sans parler, en effet, de l'immense richesse des archives cantonales, il n'est pas un ancien petit centre d'administration de la Patrie de Vaud, pas un chef-lieu de Chatellenie, où ne sommeillent des diplômes nombreux et de quelque valeur. La mine est des plus riches, et, sous un travail persévérant, nos annales prendraient bientôt une couleur inattendue.

Ballaigues, le 24 Juin 1844.

FRÉD. DE CHARRIÈRE.

/577/

PIÈCES JUSTIFICATIVES, FAISANT SUITE AU CARTULAIRE DE ROMAINMOTIER.


I

Rodolphe Ier roi de Bourgogne donne l'Abbaye de Romainmotier à sa soeur Adélaïde 1.

Anno 888.

(Tirée de la Diplomatique du royaume de Bourgogne de M. P. J. de Rivaz, Tome I, No 21).

In nomine sancte et individue Trinitatis Rodulfus divina favente clementia rex. Cum conveniat regiam eminentiam ut erga subditos benignum prebeat auditum et justam petitionem eorum ad effectum perducat decet maxime ut qui promptissima devotione in ejus servitio intendunt liberalitatem clementer impertiat. Ac per hoc noverit omnium sancte Dei ecclesie fidelium /578/ tam presentium videlicet quam et futurorum solertia, quoniam accessit ad clementiam magnitudinis nostre dulcissima et dilectissima Adaleydis soror nostra petens et supplicans ut Abbatiam Romanis que constructa habetur in honore beati Petri Apostotolorum principis et est sita in Comitatu Waldensi per preceptum nostre regalis dignitatis ei in vita sua concederemus et ut haberet post discessum suum potestatem relinquendi cuicunque voluerit heredum suorum. Quam petitionem intimo ex corde suscepimus et per auctoritatem quam habemus principalem, jam dictam Abbatiam Romanis eidem largimur dum vixerit; cum autem Deus eam a corpore vocare dignatus fuerit, habeat licentiam et omnem facultatem relinquere eam quemcunque elegerit de heredibus suis 1. Adque hæc nostra largitio firmior habeatur et per cuncta secula inconvulse servetur manu nostra subter firmavimus et de annuli nostri impressione sigillari præcepimus.

Signum Rodulphi piissimi regis.

Berengarius notarius ad vicem Theoderici Archiepiscopi et Cancellarii recognovit.

Data IIII Idus Junias anno Christi propitio Rodulphi piissimi regis primo, anno ab incarnatione Domini DCCCLXXXVIII. Indictione VIa. Actum Vabrevilla in Dei nomine feliciter. Amen.


II.

Ugfroi de Tramelay fait un don à Romainmotier 1.

Vers 1095 ou 1125.

(Archives cantonales).

Noverint omnes in Ecclesia Dei consistentes quod Ugfredus /579/ de Tramelaio dimisit Deo et Sancto Petro Romani Monasterii unum diurnalem 1 quem Wittbertus socer ejus olim dederat pro anima sua. Est autem ipsum diurnale circa flumen quod dicitur Tela 2 a parte ista fluminis euntibus ad villulam que dicitur Exertus 3 Enguizo clericus filius prefati Wittberti laudavit et confirmavit cum sorore sua ejusdem Ugfredi uxore. Testes sunt Dalmacius de rupe 4, Geraldus decanus, Girardus cognomento Martinus et alii multi. Actum mense Octobri Artaldo priore.


III.

Don de Tolbert et Erchinberge sa femme à Romainmotier.

Vers 1200. 1.

(Archives cantonales. Registres-copies de Romainmotier, supplément, Tome IV, No 2).

Noverint cuncti fideles sanctæ ecclesiæ presentes et futuri, quod ego Tolbertus et uxor mea Erchimberga donamus Deo et Santo Petro Romani Monasterii omne conquestum et omnia quæcunque œminus ego et uxor mea in villare que dicitur Wolferio 2 in tali tenore, ut quamdiu uxor mea vixerit et tenere voluerit, redat omni anno censum quinque solidorum sancto Petro et fratribus Romani Monasterii. Et si illa tenere noluerit revertuntur omnia ad jam dictum locum. Et ut noveritis omnes /580/ quod nos dedimus per hoc conquestum centum duodecim solidos et unam carrariam de vino. Et hoc donamus pro remedio animarum nostrarum, ut Deus indulgeat nobis omnia peccata nostra. Et si aliquis redimere voluerit reddat pretium supradictum Sancto Petro et fratribus Deo servientibus. Et si aliquis, quod absit, hoc facere noluerit sed per vim tenere voluerit sit excommunicatus, et anamatizatus ex parte Dei omnipotentis et Sanctæ Mariæ et Sanctorum Apostolorum Petri et Pauli et omnium sanctorum Dei, et sit pars ejus cum Juda traditore Domini in profundo inferni.


IV.

Harduin donne à Romainmotier tout ce qu'il possède à Wufflens la-ville.

Avant 1109 1.

(Arch. cant. Registres sur Romainmotier, supplément IV, No3).

Ego in Dei nomine Harduinus filius Wuitgerii 2 et Adalinudis dono domino Deo et Sanctis Apostolis Petro et Paulo et ad locum Romani Monasterii ubi dominus Hubo Abbas præesse videtur, omnem hæreditatem meam cum servis et ancillis omnibus, que michi provenere debet, laudante matre mea et uxore mea hoc /581/ est medietatem Ecclesiæ Sancti Stephani que est sita in Comitatu Waldense, et in villa que vocatur Wolflens, hereditatem quam in ipsa villa possideo, hoc est lunaticum 1 unum cum casale, et omnibus que ad ipsum lunaticum pertinere videntur. Dono omnia in villa que vocatur Dalletis 2 unum lunaticum cum omnibus appendiciis suis et in Firiroles quicquid michi provenire debet pro remedio anime mee et fratris mei Engunzonis et matris mee Adaliudis ut Deus omnipotens dimittat nobis omnia peccata nostra. — Hujus rei testes sunt isti Adulricus de Castro Grancione et fratres ejus Philippus et Chonotus, Adalbertus et Witbertus testes. — Si quis autem hanc donationem calumpniare voluerit masculus vel femina sit anathema cum Datan et Abiron, qui vivi absorti sunt in infernum.


V.

Bulle du Pape Innocent II en faveur de Romainmotier 1.

Ao 1139.

(Arch. cant. Rom. , T. I, No 4).

Innocentius Episcopus servus servorum Dei. Dilectio filio Pontio 2 priori Romani Monasterii ejusque fratribus tam presentibus quam futuris in Domino salutem. Sicut injusta poscentibus nullus est tribuendus assensus, ita legitima desiderantium non /582/ est differenda petitio. Proinde dilecte in Domino fili Ponti prior precibus et interventione dilecti filii nostri Petri 1 Cluniacensis Abbatis tuis postulationibus clementer annuimus et Romanum monasterium cui auctore Domino presides presentis privilegii pagina communimus, statuentes ut quascumque possessiones, quecunque bona idem monasterium in presentiarum juste et canonice possidet firma tibi tuisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis: In Archiepiscopatu Bisuntino; Ecclesiam de Bannens, et Capellam Sancte Columbe 2. In episcopatu lausannensi: Ecclesiam Betuaci 3 cum appendentiis suis, Ecclesiam de Luliaco 4 cum appendentiis suis, et capellam de hospitali de Urba 5, et capellam de Gumoëns, et obedientiam de valle urbanensi cum capella 6; Ecclesiam de Morlens cum capellis suis Barlens et Turquens 7; Ecclesiam de Apples cum appendentiis suis. In episcopatu Gebennensi: Ecclesiam de Brucins, cum capellis suis Brucines et Gemes 8, Ecclesiam de Sancto Eugendo 9. Preterea quecunque in futurum idem locus concessione pontificum, largitione regum vel liberalitate principum, sive /583/ oblatione fidelium, seu aliis rationabilibus modis Deo propitio poterit adipisci, firma tibi et inconvulsa stabilitate tuisque successoribus nichilominus confirmamus. Decernimus quod ut nullus omnino hominum audeat prefatum cenobium super hac nostra concessione atque confirmatione temere pertubare aut eius possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere, sed omnia omnino integre conserventur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt, omnimodis usibus pro futura. Si qua sane in posterum ecclesiastica secularisve persona hujus nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita si non congrua emendatione satisfecerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino juditio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat et in ultimo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jhesu Christi quatenus hic fructus bone actionis percipiant et in futuro premia eterne pacis acquirant. Amen. Amen. Amen.

(Monogramme).

Ego Innocentius catholice ecclesie Episcopus subscripsi.
Ego Conradus Sabinensis Episcopus. Ss. (subscripsi).
Ego Theodewinus sancte Rufine Episcopus. Ss.
Ego Albericus hostiensis episcopus. Ss.
Ego Berardus presbyter Cardinalis sancte crucis in Jerosolyma. Ss.
Ego Gregorius diaconus cardinalis sanctorum Sergii et Bachi. Ss.
Ego Otto diaconus cardinalis sancti Georgii ad velum aureum. Ss.
Ego Lucas presbyter cardinalis duorum sanctorum Johannis et Pauli. Ss.
Ego Martinus presbyter cardinalis sancti Stefani in Celio monte. Ss.
Ego Juo. presbyter cardinalis sancti Laurentii damali. Ss.
Ego Boëtius presbyter cardinalis sancti Clementis. Ss. /584/
Ego Brisagonus presbyter cardinalis sancte Praxedis. Ss.
Ego Hubaldus diaconus cardinalis sancte Marie inviolate. Ss.
Ego Gregorius diaconus cardinalis sancti Angelici. Ss.
Ego Gerardus diaconus cardinalis sancte Marie in dominica. Ss.
Ego Octavianus diaconus cardinalis sancti Nicolai in carcere. Ss.
Datum Latii per manum Aimerici sancte romane ecclesie diaconi cardinalis et cancellarii, secundo Kalendas maii dominice incarnationis anno millesimo centesimo trigesimo nono. Indictione secunda, pontificatus domini Innocentis Pape secundi, anno decimo.

(Le sceau en plomb d'Innocent II s'y trouve appendu par un cordon de soie rouge).


VI.

L'Empereur Frédéric prend Romainmotier sous sa protection impériale 1.

Anno 1178.

(Archives de Romainmotier, IIe série: papiers. Paquet V, No 42)

Fredericus Dei gratia Romanorum Imperator semper Augustus: Cum essemus apud Pontalliam 2 protulit nobis dilectus noster venerabilis prior Romanimonasterii Walcherius, scripta romanorum pontifficum et predecessorum nostrorum regum et /585/ imperatorum quibus ostendebatur quanta cura et benivolentia antecessorum nostrorum locus ille ad Dei servitium fuerit fondatus 1 actus et protectus et in bono status confirmatus. Et peciit a nostra celsitudine idem prior ut nos quoque pari gratia eandem ecclesiam fovere atque tuheri dignaremus. Noverint ergo omnes Imperii romani fideles tam presentes quam futuri, quod nos prefati prioris congruis postulacionibus pro remedio anime nostre benigne acquiescentes prenominatum Romanum Monasterium quod est in episcopatu lausannensi situm, in nostram imperialem tuitionem adeo clementer speciali gracia suscipimus, ut ipsum loci illius priorem et universos confratres de eodem monasterio et homines et universas ipsius ecclesie pertinentias ab omni deinceps injuria et violentia tamquam res fisci nostri, salvas et securas et illesas consistere volumus sub nostre pacis et protectionis auctoritate. Confirmamus etiam eidem ecclesie et ejus priori et monachis omnia jura et possessiones quas acthenus legitimo titulo tenet et possidet et ad tempora nostra eandem ecclesiam produxit et 2 [ … ] Deo favente in futurum juste acquirere poterit 3 et sub pena in periculum gracie statuentes ut nulla unquam persona magna vel parva presumat personas aut res ipsius monasterii ac pertinentias ulla rapina aut violencia vel exactione indebita, vel injuriarum modo aut gravamine perturbare. Ad cujus rei memoriale indicium, presentem cartam fecimus conscribi et majestatis nostre sigillo roborari. Datum apud Palmam 4. Anno dominice incarnationis MCLXXVIII. Indicione XII Vo nonas octobris.
5 Pro duplo dicte carte cum qua concordat

Aymonetus Pollens.


/586/

VII.

Association entre Romainmotier et les Comtes de Bourgogne 1.

Ao 1181.

(Cartulaire de Bourgogne aux archives du Doubs, fol. 92, verso).

In nomine sancte et individue Trinitatis: Beatrix, Dei gratia, Rome imperatrix Augusta. Quoniam in contractibus prava ingenia et presertim oblivionem apud futuros timeri oportet, ipsos plerumque contractus cum inciderint stillo signare humano non inutiliter consuevit prudencia, quatenus in memoriam posterorum hoc modo deveniant et sui corruptionem sentire nequeant. Cum igitur ad societatem romani monasterii per dilectos fratres nostros cluniacenses vocaremur, formam societatis presenti pagine placuit commendari, ut hujusmodi contractus hac caucione perpetraretur, et ne ambiguitas servandi pacti apud etatem successorum valeret suborriri, pretaxate ergo societatis talem esse formam nosse velint presentes et futuri. In monte romani monasterii, quem habitatoribus ac edificiis materialiter muniri fecimus, tam in censu arearum quam in pena justiciarum que pro culpa evenerint, nos et successores nostros comites Burgundie, in partem dimidiam perhempniter collegit Ecclesia; alteram dimidietatem, suis usibus adscriptam, retinuit. Nihilominus in eodem monte aream unam, ubi domus nos quamque receptam locaretur, nobis contulit, unam vero in similes usus etiam sibi retinuit. Ad hoc, per totam potestatem dimidiam partem justiciarum ex conductu 2 habebimus, excepta sola villa /587/ romani monasterii; de singulis etiam domibus ejusdem potestatis III cupe annone, una frumenti et due avene nobis annuatim solvi debentur. Prepositum ejusdem potestatis Comes Burgundie, assensu et consilio Prioris ordinabit, qui tam Priori et Capitulo quam etiam Comiti fidelitatem in introitu suo jurare tenebitur. Has autem proprietates a societate Comitis, suis usibus specialiter etiam reservavit et exceptive scripsit Ecclesia nostra: penas, decimas, oblationes, furnos, molendina sane molendinorum justicias, domestice familie et officialium suorum, et omnes annuales consuetudines quas Ecclesia prerogative possidere consueverat, piscarias etc. Ubi tum presens fuerit Comes Burgundie, ipsa Potestas 1 cum armis sequitur Comitem super propriis seu ecclesie injuriis ulciscendis usque Chillon, Pontem Gebennensem 2 Aventicam, Pontem Orbe et usque ad Jonium 3. Comes pro necessitate Ecclesie vocatus, vespere et mane in adventu suo ab Ecclesia procurabitur, si diutius eum stare contingerit, vivat de proprio. Inter hec, ipse Comes porcionem que eum ex hac societate contingit, nec in feudo nec nullo alio modo in aliam transferre personam valebit; de qua etiam porcione, si eleemosinam facere decreverit, soli Ecclesie romani monasterii, de qua hec largiendi materiam contraxit, conferre licebit. Hec societas concessa et facta est assensu, consilioque et bona voluntate venerabilis sancti Cluniacensis ecclesie Abbatis Theobardi 4, Berardi 5 prioris et totius capituli. Ut hec igitur rata et inconvulsa omni evo permaneant, hanc paginam jussimus conscribi et sigilli Cluniacensis ecclesie Capituli impressione munivimus feliciter. Amen. Datum apud Templum juxta Dolam, /588/ IX Kl. Augusti, anno incarnacionis dominice MCLXXXI Indictione XIIII 1.


VIII.

Bulle du Pape Lucius III en faveur de Romainmotier 1.

Ao 1182 environ.

(Archi. cant. Reg. Romainmotier, I, No 2, layette 193)

,

Lucius Episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis, priori et conventui Romani Monasterii salutem et apostolicam benedictionem. Officii nostri nos hortatur auctoritas pro religiosorum locorum statu satagere et eorum paci et tranquillitati salubriter in posterum auxiliante Domino, providere. Ea propter dilecti in domino filii, vestris justis postulacionibus grato concurrentes assensu, cenobium vestrum cum omnibus que in presentiarum rationabiliter possidet, vel in futurum justis modis, prestante domino, poterit adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti patrocinio communibus. Districtius inhibentes ne tallias seu alias novas et indebitas exactiones Archiepiscopi, Episcopi, Archidiaconi vel alie quelibet ecclesiastice persone, a vobis vel a presbyteris vestris contra lateranensis statuta concilii ulterius extorquere presumant. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis /589/ et constitutionis infringere vel ei ausu temerario contra ire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit indignatione omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Verone decimo Kalendas Aprilis.

(Sceau en plomb de Lucius III appendu avec un cordon de soie).


IX.

Jean, comte de Bourgogne, fait à Romaimotier une donation de sel 1.

Anno 1247

(Arch. Cant. Romainmotier, Tome I, No 11 2).

Nous Jehan Cuens de Bourgoyne et sires de Salins faisons savoir a touz ces qui verront ces presentes lettres que nous pour le remede de l'arme nostre pére et de la nostre et de celle la comtesse et de nos antessours avons donne et outroye a la maison de Romeinmoustier dix charges de grant sal a touz jours mays a paier en la semaine de penthecoste chascun an en nostre pois de salins et il sont tenu de faire nostre anniversaire chascun an a toz jours mais a luyti de la nativite nostre dame. Et pour ce que ce soit ferme chouse et estanble, nous avons scelle de nostre seal ces presentes lattres el tesmoignaige de verte. Ce fuit fait en l'an de l'incarnation nostre signeur mil et deux cens et quarante set el mois de novambre 3./590/

X.

Ebal coseigneur de Gumoëns recoit à ferme de Romainmotier la chapelle de Saint-Barthélemi 1.

Ao. 1265.

(Arch. Cant. Rég. Romainmotier, Tome I, annexé au No 6).

Noverint universi presentes litteras inspecturi quod ego Ebalus condominus de Gumuens recepi a viris religiosis priore et conventu Romani monasterii ad firmam capellam Sancti Bartholomei 2 sitam apud Gumuens cum omnibus pertinentiis suis et homines de Clanens 3 qui pertinent ad dictam capellam ad totum terminum vite pro sexaginta solidis lausannensis monete redendis annuatim ad duos terminos: videlicet ad festum Sancti Michaelis triginta solidos et ad pascha triginta solidos. Dictam vero capellam cum pertinentiis suis, homines predictos, bona fide custodiam manutenendo et pro posse meo deffendam nec in aliquo diminuam, nec in manu alterius aliquid de predictis ponam vel dimittam per que jus ecclesie Romani monasterii possit impediri vel turbari et dicte capelle competenter per ydoneum capellanum faciam deserviri et eam faciam cooperiri et in edificiis sustentari, unam quoque domum juxta istam capellam super terram ad istam capellam pertinentem ad habitandum edificabo et faciam; que domus cum capella supradicta et omnibus pertinentiis ejus cum omni melioramento quod fecero in ipsa et hominibus memoratis libere et quiete /591/ post decessum meum sine calumpnia et reclamatione sive appropriatione mei vel alicuius heredis mei ad predictam Ecclesiam Romani monasterii restituentur. Et si, quod absit, jus Ecclesie aliquo modo culpa mea exigente turbaretur, ego vel heredes mei ad bonum statum reformandi compelli teneremur. — Hec omnia supra scripta promisi fideliter attendere et tenere. In huius rei testimonium sigillum meum cum sigillo domini Willielmi Sacriste lausannensis fratris mei duxi apponendum. Datum anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, mense Junii.

(Sceaux perdus).


XI.

Yeblon sire des Monts soumet quelques terres à la suzeraineté de Romainmotier 1.

Ao. 1276, vidimé en 1295.

(Arch. Cant. Romainmotier, Tome II, No 355).

Nos officialis Curie lausannensis notum facimus universis: quod nos vidimus quasdam litteras non violatas, non abolitas, non cancellatas, nec in aliqua sui parte corruptas sed sanas et integras sigillis infra scriptis sigillatas prout prima facie apparebat quarum tenor talis est: Noverint universi presens scriptum inspecturi seu audituri, quod ego Yblio dominus de montibus non vi, non dolo, non metu inductus sed sciens et spontaneus de consensu et expressa voluntate Alaydis uxoris mee et /592/ liberorum meorum, Johannis, Henrici, Jaqueti, Rodulphi, Ysabelle, Agnetis, titulo pure et perfecte vendicionis trado irrevocabiliter concedo fratri Aymoni priori romani monasterii ementi et recipienti nomine dicti prioratus et conventus sui pro triginta libris gebennensibus, quam pecunie summam confiteor et recognosco me habuisse et recepisse a dicto priore nomine dicti prioratus et conventus sui in bona et legali pecunia numerata et in utilitatem meam conversa, quicquid juris possessionis proprietatis actionis servicii et dominii evencionis ad presens habeo vel habere intendo, possideo vel alius nomine meo possidet vel possidere debet in hominibus et tenementis ipsorum cum serviciis predictorum et terris cultis et incultis nemoribus cum fondo ipsorum, vineis arboribus censibus Avoeriis et dominio omnium predictorum et singulorum in villis seu finagiis et territoriis infra scriptis videlicet in territorio de Vinsye, de Gillye, de Sancto Vincentio, de Brusyns 1, de Brigtinyer 2 et specialiter quidquid habeo vel habere debeo vel alius nomine meo habet in vallibus et nemoribus super Gillyacum cum fundis predictorum et medietate territorii de Champaniaco 3 cum pertinentiis et appendenciis ejusdem excepta majora decima de Gillye, que omnia et singula confiteor et recognosco me recepisse in feodum nomine meo et heredum meorum a dicto priore de expresso consensu conventus sui com dominio rerum predictarum; directo dominio rerum predictarum dicto priori et suo conventui reservato. Hoc acto inter me et ipsos quod ego recipiens a dicto priore res predictas in feodum nomine monasterii supradicti et feodalibus consuetudinibus subiciens fidelitatem facio eidem et successoribus suis qui post /593/ ipsum fuerint priores dicti monasterii et eam fideliter promitto imperpetuum observare et omnia facere attendere in quibus vassallus tenetur domino de jure vel de consuetudine approbata faciens homagium eidem recipienti pro se et successoribus suis nomine dicti prioratus pro feodo supradicto. Ego vero predictus Yblio cum predicta uxore mea et liberis meis predictis promictimus bona fide mediante juramento a nobis super sancta Dei evangelia corporaliter prestito contra predicta vel aliquid de predictis, per nos vel per aliam personam in judicio vel extra verbo facto vel consensu seu quocunque alio modo de cetero non venire nec alicui contra venire volenti consentire; immo contra omnes personas quocienscunque neccesse fuerit in judicio vel extra si requisiti fuerimus legitime garentire. De evictione nos et heredes nostros ad presens et imposterum obligantes. Renunciantes etc. In cujus rei testimonium et majorem firmitatem ego predictus Yblio de laude et consensu predicte uxoris mee et predictorum liberorum meorum presentem litteram sigilli mei munimine cum appositione sigilli religiosi viri Cononis Abbatis Bonimontis qui ad preces omnium nostrum predictorum sigillum suum apposuit, predictis priori et conventui Romanimonasterii tradidi roboratam. Datum die martis proxima ante festum beati Luce evangeliste, mense octobri, anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo sexto.

In cujus visionis testimonium nos officialis predictus sigillum dicte curie lausannensis presentibus duximus apponendum. Datum anno domini millesimo ducentesimo nonagesimo quinto, die mercurii post Octabas beati Nycolai.

(Fragment du sceau de l'official).


/594/

XII.

Accord entre les Chalons et Romainmotier sur Waut, Chantegrue, Dompierre et La Rivière 1.

Ao 1289.

(Arch. cant. Romainm. Cop. Tome I, No 22).

Nos Juhans de Chalon sires de Arlay et Hugues freres de la dyocése de Besencon facons savoir a touz ces qui verront et orront ces presenz lettres que nos eschanjons et per titre de permutation denons ballions et delivrons a religious homes au priour et au covant de Romainmostier de lordre de Clunye de la dyocése de Losanne, quant que nos avons, avoir poons et devons, comment que ce soit en labergement de Chantegrue et es pertinences, en Waut et ou finage. Especialment le pre que l'on apele le common de la Rivere; Et doze livres de rente a estevenens a paier chascon ant es diz religious la quinzaine de la penthecoste. Les quez doze livres de rente nos lour assignons et assetons a avoir au dit terme sus notre partie dou puis de la saunerie de Salins qui fu notre pere Juant conte de Chalon. Et en qui les penront li dit religious chascon ant bons deniers nombrez sanz faute et ensi le promettons nos a tenir et a garder en bonne foi. Et volons et outreons que se li dit religious ne pooent avoir les doze livres ou dit puis par aucune defaute que ce que il nos ballient en non de eschange por les choses desus dites leur demoroit obligie et espressement lour oblijons. Et declerons par ces presenz lettres que li termes des devanz diz lues de Chantegrue et de Waut durent et sont tant que es boines si devisees. /595/ Cest a savoir des Waut tant que la fontaine de Badri, et des en qui tant que a la fontaine Tharamber, enver Waut, et des en qui tant que au leu que lon apele seppoesiour: et des en qui par ensi com la voe de moute se porte tant que es rex dou mont Sainte Marie enver Waut. — Aprés nous denons a touz jors es habitanz des diz leus de Waut et de Chantegrue lusage de pasturer et mener lour bestes tanque a la fontaine de Berot tant soulement. Et nos ne nos gens ne poons ne devons usagier de pasturage por nos bestes danz les termes desus diz et devisez de Waut et de Chantegrue. Et contredisons a nos genz que de ci en avant non vsajoent dedanz les termes desusdiz. Et se mestiers estoit ca en avant de declerier les termes desus diz nos nos volons et devons retraire aufil de boene en autre, saul que de la voë de moute que ne puet pas aler a fil. Apres nos denons a touz les habitanz de Waut et de Chantegrue presanz et a venir lusage en nos bois outre lour termes desus diz et devisez, por marriner maisoner et faire chars et charruies et faire lour besognies sauce que il ne le vendent ne denoient autrui. Encor reconossons nos que li dit leu de Waut et de Chantegrue et li habitant tant que es termes desus ditz sunt propre esdiz religious et tote maniere de segniorie et de justise 1 sauce que per raison de garde es diz leus nos retenons a nos l'essecution de la justise de ces qui per lour meffait seront jugie a mort per le commandement des diz religious, et apres que li maufaitour seront jugie per le message es diz religious, apres la requeste de lour dedanz trois jors quel qui sera chastelains de Noserey doit receivre le jugie tot nu au leu. Et es biens dou jugie meubles ou heritage nos non avons riens. Et des les trois jors en lai se li jugiez eschapait nos nen poons riens demander es diz religious ne a lour message. Et totes les faiz que li maufaitour eschaperait devant /596/ jugement ou apres, se li maires es diz religious lui quart volait jurer que li maufaitour seroit eschapez sanz lour colpe, nos volons que il soent creu per lour soirement, et a plus ne les poons mener. Et en eschange des choses desus dites nos reconossons en droit et en jugement per devant nostre pere en Jesu Crist Oddo per la grace de Deu Arcevesque de Besencon que li devant dit prior et covent hont ballie done et outroie per titre deschange a nos quant que il hont ou avoient en la vile de la Riviere et de Damperre, en homes, mes, censes, terres, possessions et autres choses quez que eles soient tel droit com il hont ou doivent avoir soulement. Per ensi com les lettres es diz religious donees a nos devant diz Juhanz et Hugue freres le devisent. Et acceptons le dit eschange et la dite permutation, et nos en tenons per bien assigne et per bien a paie. En cest eschange ne vienent pas li heretage es homes de Bannens que il hont ou doivent avoir ou finage ou en la vile de la Riviere, ne ce que li home de la Riviere hont ou finage de Bannens ou en la vile, mais demoure a chascon sa possessions. Totes les choses desus dites les quez nos avons ballies et donees par titre d'eschange es diz religious nos lour promettons en bone foi garantir et apaisier a tous jors en jugemcnt et defors encontre touz. Et renuncons en cest fait a tote excepcion de fait et de droit. Et sopplions et requerons audevandit honorable en Jesu Crist Odde que il mette son seal pendant en cez presenz lettres ensamble les nos seaz.

Et nos Oddes per la miseration divine Arcevesque de Besencon per devant cui li dit messire Juhanz et messire Hugues ont reconu en droit et en jugement les choses desus dites et devisees estre veraies, a la proiere et requeste de lour dous avons mis nostre sel pendant avoic les lour en ces presenz lettres en tesmogniage de verite. Faites et donees le venredi prochain apres la feste Saint Michiel lant de lencarnation de nostre segniour corrant per mil dous cenz quatre vinz et nuef.

(A ce parchemin, d'une belle écriture, auquel pendent les /597/ cordons de trois sceaux, dont un seul subsiste, celui de l'Archevêque Oddo, se trouve lié un petit parchemin dont la teneur suit).

Nos Othes Cuens Palatins de Borgon. et sires de Salins facons savoir a touz ceaz qui verront et orront ces presenz letres que noste ame oncle messires Jehan de Chalons sires de Allay et messires Hugues de Chalon freres ont done ballie et outreie en nom de eschage et de permutation a religious homes au Priour et au Covent de Romain Mostier tout le droit que il avoient en laberiage que lon dit Chante Grue et es apertinances sanz riens retenir for lessecution de ces qui seront jugie à mort la quel chose il retignent a lour per raison de garde et onze livrees de terre a touz jors mais, assises et assignees en lour partie dou puis de Salins le Conte de Chalon lour pere, a paier chascon ant es dit religious la quinzaine de penthecoste por le droit que li dit relious avoient es viles de la Rivere et de Danperre en homes et en mes en autres choses les ques choses li devant dit freres ont des dit religious en nom de eschange et a paie sen sunt tenu per devant nos et nos on prie et requis que nos le dit eschange et lassisse desus dite loiens et confirmen. Et nos a la priere et a la requeste de nos dit oncles loons et confirmons les desus dit eschanges et volons que il vallent a touzjors, et i metons nostre auctorite et nostre decret. Ou tesmonage de la quel chose nos avons mis nostre seal pendant en ces presentes letres, faites et donees lan nostre seignour corant per MCCLXXX et nuez, le mois de Ocouvre 1.

(Sceau enlevé).


/598/

XIII.

Sauvegarde de l'Empereur Albert en faveur de Romainmotier 1.

Ao. 1304.

(Arch. Cant. Romainmotier, Tome I, No 134).

Albertus Dei gratia Romanorum rex semper Augustus universis sacri Romani Imperii fidelibus presentes litteras inspecturis, gratiam suam et omne bonum. Ad utriusque vite felicitatem prodesse nobis nequaquam ambigimus, si loca divino cultui mancipata curaverimus ampliare et eorum commodo pia intendimus voluntate. Amplectentes igitur honorabiles et religiosos viros, priorem et fratres Conventus Romani monasterii lausannensis diocesis, devotos nostros favoris plenitudine specialis et singularis dilectionis privilegio prosequentes, ipsos quos vite celebris insignit religio et eorum monasterium a dive memorie Imperatoribus et Regibus romanis nostris predecessoribus, fundatum 2 magnifice et munifica largitione dotatum cum personis ibidem domino famulantibus et rebus suis universis et singulis, in mostram et Imperii protectionem suscipimus et tutelam. Confirmantes, innovantes, et ratificantes, dictis priori et conventui et per eos ipsorum monasterio omnia jura, bona et possessiones quas a nobis et imperio aut quibuscunque aliis usque ad hec tempora pacifice possederunt et legictime sunt adepti, ac justis titulis adipisci poterunt in futurum. Nec non precipientes firmiter et districte quatenus nulla persona, alta vel humilis; ecclesiastica vel secularis prefatos priorem et conventum aut eorum monasterium, contra hujusmodi protectionis, confirmationis et innovationis nostre tenorem molestare audeat vel presumat, sicut nostre indignationis /599/ offensam voluerit evitare. In cujus rei testimonium presens scriptum nostre majestatis sigillo jussimus communiri. Datum in Engesheim nona Junii, Indicione secunda, anno domini millesimo tercentesimo quarto, regni vero nostri anno sexto.

(Cordon de soie pendant, mais le sceau a été enlevé).


XIV.

Reconnaissance du tiers de la dixme de Jougne en faveur du Prieuré de Vallorbes 1.

Ao 1321.

(Arch. cant. Romainmotier, T. I, No 144).

Ego frater Johannes de Villa dei canonicus montis Jovis 2 Curatus de Jogny notum facio universis per presentes quod cum ego sim informatus ad plenum quod religiosi Cluniacensis ordinis habeant privilegium a sede apostolica quod ipsi omnes illas decimas quas hactenus possiderunt et perceperunt possideant et percipiant in posterum pleno jure. Ego siquidem curatus certifficatus ad plenum de jure meo et dictorum religiosorum volo et concedo quod religiosus vir frater Jacobus de Dysy prior de Valorbes et successores sui Cluniacensis ordinis lausannensis diocesis terciam partem decime que colligitur infra /600/ limites parrochie mee de Jogny predicte tam novalium 1 quam antiquarum possideat percipiat et habeat imposterum pacifice et quiete prout hactenus percipere consuevit. Et promitto bona fide et sub voto et observancia ordinis mei quod ego non inquietabo nec molestabo dictum priorem successores suos nec ecclesiam predictam de jure vel de facto super tercia parte dictarum decimarum facto verbo vel consensu. In cujus rei testimonium sigillum meum apposui huic scripto. Datum anno domini MCCCXXI die lune post decollationem beati Johannis baptiste 2.

(Le sceau manque).


XV.

Requête à l'Abbé de Cluny d'unir le Prieuré de Vallorlfes à celui de Romainmotier 1.

Ao 1321.

(Arch. cant. Romainmotier, T. I, No 146 2o).

Reverendo patri in Christo ac domino, Raymondo 2 Dei gracia Abbati Cluniacensi. Frater Radulphus humilis supprior Romani monasterii totusque conventus ejusdem loci nec non de lacu donni Valteri, de Beveyz, et de Corcellis, priores immediate dicte domui subjecti, salutem et obedienciam tam debitam quam devotam usque ad mortem cum reverencia et honore. Cum ad sustentationem Prioris et monachi qui in prioratu de /601/ Valorbes 1 aliquociens ibi morari consueverunt et sacerdotis curam gerentis non suppetant facultates nec ibidem sit necessaria residencia monachorum … Paternitati vestre reverende humiliter supplicamus quod quo priore dicti loci proviso aut sponte ad claustrum revocato dictum prioratum mense vestri prioris Romani monasterii unire dignemini et velitis cum in conscienciis nostris dictam unionem ut præmittitur fore utilem et necessariam reputamus. Inventaria paupertatis dicte domus per Camerarium vestrum Alamanie et Lotorengie sub sigillo dicti Camerarii et nostro videlicet conventus facta vobis tramittentur. Valeat Paternitas vestra reverenda in domino Jesu Christo qui vos Custodiat et conservet. Datum apud Romanum monasterium in crastino beatorum Apostolorum Petri et Pauli, anno domini MCCCXXI.

(Quatre sceaux assez semblables, dont trois passablement conservés).


XVI.

L'Abbé de Cluny incorpore le Prieuré de Vallorbes à la mense de celui de Romainmotier.

Ao 1321 1.

(Arch. cant. Romainmotier I, No 146 1o).

Universis presentes litteras inspecturis ad perpetuam rei memoriam: Frater Reymundus miseracione divina Cluniacensis /602/ ecclesie minister humilis salutem in eo qui est omnium vera salus. Officii nostri debitum exequentes votivis appetimus desideriis locorum ordinis nostri, evitare dispendia et commoda promovere. Hinc est quod cum per relationem carissimorum fratrum nostrorum, dompni Radulphi supprioris domus nostre Romani monasterii et ejusdem loci conventus nec non … de lacu donni Walteri … de Bevez et … de Corcellis domorum ordinis nostri priorum ac aliarum fide dignarum plurium personarum plene fuerimus informati, quod ad sustentationem prioris et monachi qui in domo de Valorbiis domui nostre Romani monasterii predicte immediate subjecta interdum 1 consuevere morari et sacerdotis curam regentis ibidem non possunt facultates suppetere propter exilitatem earum, nec est ibi necessaria residencia monachorum. Consideratoque per nos, quod si domus ipsa de Valorbiis que vicina est et accomodata dicte domui Romani monasterii, cui immediate subicitur, ut est dictum eidem domui Romani monasterii vicinatur, ex ubertate ipsius domus ipsa de Valorbiis, prospera imposterum suscipiet incrementa. Matura deliberatione premissa prefatam domum de Valorbiis, cum juribus suis et pertinenciis universis predicte domui nostre Romani monasteri incorporamus, annectimus et unimus. Volentes ac eciam ordinantes, quod venerabilis et humilis frater noster … prior Romani monasterii qui nunc est et qui erit pro tempore dictam domum de Valorbiis cum suis juribus et pertinentiis ut prefertur mense sue et domui Romani monasterii predicte incorporatam, annexamque et unitam teneat perpetuo atque regat. Priori tamen dicte domus de Valorbiis secundum quod decebit eum, proviso vel eo revocato ad claustrum, si de sua processerit voluntate. Cautoque quod sicut condecet divinus cultus et cetera caritatis opera fiant et exerceantur ibidem, nostris et nostre Cluniacencis ecclesie juribus semper salvis. In cujus rei testimonium sigillum nostrum presentibus /603/ litteris apponi fecimus et appendi. Datum Avinioni sexto Kalendas mensis februarii, anno domini millesimo trecentesimo vicesimo primo.

(Sceau enlevé).


XVII.

Jean Marechaux hypothèque au Prieur de Romainmotier sa part de la Maréchallerie.

Anno 1315

(Arch. cant. Romainmotier, I. No 138).

Ego, Johannes filius petri dicti Mareschaux de Romanomonasterio, notum facio universis quod ego debeo et me debere confiteor venerabili et religioso viro domino meo domino priori romani monasterii ex causa legitimi debiti et honesti septem libras et sex solidos bonorum lausan. quam summam pecunie confiteor in utilitatem meam esse conversam penitus et expensam. Quasquidem septem libras et sex solidos ego dictus debitor promitto juramento meo ad sancta dei evangelia corporaliter prestito et sollempni stipulatione adhibita solvere et reddere bene et integre dicto domino priori vel successoribus suis quocienscunque ad ipso fuero requisitus, omni exceptione juris et facti postposita et exclusa. Pro quibus omnibus et singulis predictis firmiter observandis ego predictus Johannes debitor de laude et consensu Ysabelle uxoris mee et Johannis filii mei obligavi et obligo pro me et heredibus meis, dicto domino priori et successoribus suis titulo puri et certi pignoris seu specialis ypothece, quicquid juris racionis actionis proprietatis dominii /604/ vel quasi habeo aut habere possum vel debeo seu visus sum habere en la mareschauci de la poesta de romanomonast. devestiens me et meos heredes de predictis jure actione et ratione quod et quam habeo aut habere possum vel debeo in predicta mareschauci, dictum dominum priorem et successores suos investiendo corporaliter de eisdem per tradicionem presentis cartule nomine et ob causam obligacionis predicte, cedens remittens dicto domino meo priori et successoribus suis omnia jura et omnes actiones mihi competentes et competencia in predicta mareschauci durante obligatione predicta. Volens quod dictus dominus prior et successores sui durante dicta obligatione apprehendant et capiant sua auctoritate et voluntate sine aliqua offensa juris vel pretoris omne bladum et omnes alios fructus quoscunque mihi competentes in predicta mareschauci. Mandans et precipiens per presentes omnibus illis qui mihi tenentur in predictis blado et fructibus sive aliis rebus mihi competentibus in dicta mareschauci ut ipsi de eisdem dicto domino priori et successoribus suis vel eorum mandato annis singulis respondeant quousque eidem domino meo priori vel successoribus suis de dicto debito fuerit integre satisfactum. Renunciantes in hoc facto ego Johannes debitor et Ysabella ejus uxor et ego Johannes eorum filius etc. … In cujus rei testimonium nos Johannes curatus romanimonasterii et petrus curatus de Arnay ad preces et requisicionem dictorum Johannis et Ysabelle et Johannis eorum filii sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Datum anno domini MCCCo. quarto decimo, mense Junii 1.

(sceau enlevé).           (sceau enlevé).

Titre assez ancien:

Pour la mareschaulcée de Romamostier.


/605/

XVIII.

Michel, fils de feu Pierre Maréchal de Romainmotier, vend au Prieur son droit sur la Maréchallerie 1.

Anno 1322.

(Arch. cant. Romainm. No 138)

Ego Michael filius quondam Petri marescalli Romani monasterii. Notum facio universis per presentes quod ego non vi non dolo non metu inductus nec in aliquo juris facti aut consuetudinis articulo circonventus sed sciens et spontaneus instructusque plenarie de jure et de facto, inspecta diligenter utilitate mea plenius evidente pro me et meis heredibus imperpetuum et irrevocabiliter vendidi et vendo concessi et concedo tradidi et trado quitavi et quitto titulo pure, perfecte et irrevocabilis vendicionis perpetuo valiture, sine spe revocandi, prout melius et sanius intelligi potest, venerabilibus et religiosis viris dominis meis, domino Willermo de Montericherio priori Romani monasterii predicti et conventui ejusdem loci, ordinis clun. laus. dioces. ementibus presentibus stipulantibus et recipientibus nomine suo et successorum suorum tale jus et partem seu dreyturam quod et quam habeo aut habere debeo quoquo modo cum participibus meis et cum eisdem religiosis 2 in marescallia dicti loci Romanimonasterii seu in appendenciis et villis totius terre potestatis romanimonasterii antedicti racione seu ex causa successionis /606/ petri marescalli quondam patris mei; Et quicquid mihi aut heredibus meis evenire debet seu potest ratione sive ex quacunque causa actionis vel successionis predicti quondam patris mei seu quacunque alia ratione sive nunc sive in futurum, in universis et singulis rebus supradictis; tenendas habendas possidendas dictas res per me venditas libere et perpetuo, a dominis meis religiosis predictis emptoribus jure perpetuo et quicquid sibi et eorum successoribus et deinceps perpetuo placuerit faciendum, de laude auctoritate voluntate mandato et consensu Willermete matris mee, pro triginta quinque libris lausan. monete quas a predictis dominis meis religiosis emptoribus nomine et ob causam venditionis predicte habui et recepi et me habuisse et recepisse confiteor integre in bona pecunia numerata conversa in utilitatem meam totaliter et expensa. Devestiens autem me et heredes meos ego predictus Michael venditor totaliter et funditus imperpetuum et irrevocabiliter de omnibus et singulis predictis per me venditis una cum juribus, fructibus, juenciis, exitibus, appendentiis et pertinentiis suis universis et singulis, predictos religiosos dominos meos emptores et eorum successores investiendo corporaliter de eisdem animo in ipsos dominos meos emptores et eorum successores, veram et vacuam possessionem, plenum jus et verum dominium transferendi, per tradicionem presentis instrumenti nomine et ob causam venditionis predicte; nichil juris, racionis, possessionis, actionis, proprietatis et dominii vel quasi mihi et meis heredibus ex nunc in antea in omnibus et singulis predictis retinendo, sed cedo et transfero in ipsos penitus omnem directam actionem mistam utilem et realem; vendidi inquam quictavi concessique ego predictus venditor dictis religiosis dominis meis et eorum successoribus rem prenotatam ut superius declaratur cum suo onere et honore volens quod dicti religiosi domini mei et eorum successores dictam venditionem per me factam tanquam veri domini apprehendant et teneant imperpetuum pacifice et quiete. Omni obstaculo juris postposito et remoto. Cedens et concedens nichilominus iterato ego prenotatus venditor pro me et meis heredibus predictis religiosis dominis meis et ipsorum successoribus /607/ et in eos penitus transferentes, omnia jura et omnes actiones tam reales quam eciam personales mistas, meras, aclies, utiles et directas reique persecutorias. Obligans me et heredes meos in omnem casum evictionis, etc. Ego vero predicta Willermeta mater predicti michaelis venditoris non vi non dolo non metu inducta nec in aliquo juris facti seu consuetudinis articulo circonventa cerciorata ad plenum de jure et de facto. Omnia et singula predicta dictamque venditionem, laudo approbo ratiffico confirmo et ita fieri volo per presentes. Renuncians in hoc facto ex certa scientia per juramentum meum ad sancta dei evangelia corporaliter prestitum et stipulacione sollempni vallatum una cum omnibus et singulis renunciacionibus; Omni privilegio dotis et ypothece, tacite et expresse, legi julie 1 de fundo dotali non alienando. Omnique juri in favorem mulierum et rerum dotalium introducto et juri dicenti mulieribus in jure vel facto errantibus succurrendum. Promittens in super juramento et stipulacione quibus supra omnia et singula predicta perpetuo firmiter attendere et contra non facere vel venire, clam vel palam tacite vel expresse. In quorum omnium robur et testimonium, nos Michael et Willermeta mater ejus predicti rogavimus presentibus apponi sigillum curie laus. Nos vero … officialis dicte curie ad preces, instantiam et requisicionem, Michaelis et Willermete predictorum nobis fideliter relatas per Girardum Ponceti de Orba clericum curie nostre laus. juratum ad hoc specialiter deputatum cui super hiis comisimus et comictimus totaliter vices nostras et eidem fidem plenariam adhibemus sigillum dicte curie duximus presentibus apponendum. Datum anno domini millesimo C. C. Co. vicesimo secundo mense Aprilis.

(sceau pendant de l'official).

Titre en écriture gothique:

Acquis faict par le prieur et couvent de Romainmotier du mareschet du dit lieu.


/608/

XIX.

Louis de Savoie concéde marchés et foires à Romainmotier 1.

Ao.1323

(Arch. de Romainmotier, Paquet I, No 2. Vidimus, de 1405, de toute les transactions avec la Savoie 2).

Nos Ludovicus de Sabaudia dominus Vuaudi notum facimus universis quod nos consideratis et attentis utilitatibus monasterii de Romanomonasterio atque nostris dedimus et damus ac concessimus pro nobis et heredibus nostris, priori et conventui dicti monasterii potestatem et auctoritatem 3 faciendi mercatum in villa de Romanomonasterio singulis diebus sabbatinis et etiam nundenas semel in anno secundum usus et consuetudines de Melduno, quod quidem mercatum et nundenas predictas et omnes venientes ad ipsas nundenas et mercatum recedentesque de ipsis nundenis et mercato promittimus custodire manutenere conducere 4 secundum usus et consuetudines predictas nostris propriis sumptibus et expensis sub forma et conditionibus que sequuntur.
In primis quod predicti Prior et Conventus et eorum successores habeant et habere debent et debeant merum mixtum imperium et jurisdictionem omnimodam in omnibus hominibus et abbergatoribus suis presentibus et futuris existentibus in dictis nundenis et mercato et venientibus ad ipsas nundenas et mercatum /609/ secundum consuetudines de Melduno, in omnibus casibus in quibus temporibus preteritis consueverunt habere jurisdictionem predictam et merum mixtum imperium predictum. In aliis vero hominibus qui non sunt homines aut abbergatores dicti Prioris, undecunque sint, merum et mixtum imperium et omnimoda jurisdictio ad nos plene pertineant in diebus dictarum nundenarum et mercati. Ita tamen quod quicunque fuerit nuncius prioris et conventus super exercitio jurisdictionis dicti loci de Romanomonasterio in diebus predictis sit nuncius noster super exercitio juridictionis ad nos pertinentis in diebus nundenarum et mercati et non ultra, et habebit dictus nuncius exercens juridictionem nostram et prioris et conventus in diebus supradictis in banno sexaginta solidorum spectante ad nos tres solidi, et in aliis bannis a sexaginta solidis infra usque ad decem solidos et in bannis decem solidorum, duodecim denarios debet percipere dictus nuncius, et a decem solidis infra in bannis et clamis, sex denarios. De quibus omnibus idem nuncius teneatur per juramentum suum reddere plenum computum Castellano nostro de Cletis semel aut bis in anno ad requisitionem dicti Castellani et eidem respondere integre de eisdem. Et si in diebus dictarum nundenarum vel mercati evenit casus aliquis appellationis ad duellum 1, si provocans et provocatus non sint de hominibus seu abbergatoribus dictorum prioris et conventus, cognitio ipsius duelli et ipsum duellum et executio ejusdem fiant aput Cletas par Castellanum nostrum Cletarum. Et si provocans et provocatus fuerint ambo de hominibus seu abbergatoribus prioris et conventus spectantes ad dictos priorem et conventum, tunc cognitio duelli 2 et ipsum duellum et exequtio ejusdem fiant per nuncium dictorum prioris et conventus apud Romanum monasterium. Et si provocans aut provocatus fuerint de hominibus et abbergatoribus supradictis et unus ipsorum fuerit extraneus, tunc cognitio et duellum et executio duelli fiant coram nuntio dicti prioris et conventus apud Romanum monasterium /610/ vocato ad hoc Castellano nostro Cletarum pro custodiendo campum ipsius duelli una cum nuncio prioris et conventus. Et si extraneus fuerit victus in ipso duello bona illius victi debent esse nostra deductis expensis rationabilibus factis per Castellanum nostrum de Cletis et per nuncium prioris et conventus ratione ipsius duelli. Et si homo aut abbergator dictorum prioris et conventus fuerit victus in ipso duello bona illius victi erunt dictorum prioris et conventus facta deductione expensum sub modo predicto. Omnes autem redditus, proventus et emolumenta quecumque sint que evenerint ratione dictarum nundenarum et mercati debent esse dictorum prioris et conventus, remanentibus nobis salvis redditibus, serviciis et usagiis quos et que percipere consuevimus ab hominibus et abbergatoribus predictis, in ipsis hominibus et abbergatoribus 1 predictis, et eorum successoribus, ac in super venientibus abbergatoribus et advenis in futurum. Teneantur que dicti prior et conventus pro predictis per nos eisdem concessis et pro custodia et conductu dictarum nundenarum et mercati solvere nobis et heredibus nostris annis singulis in festo purifficationis beate Marie Virginis apud Cletas in manu Castellani nostri Cletarum sexaginta libras cere. Confitemurque et recognoscimus nos habuisse et recepisse de intragio pro predictis et ratione predictorum sexaginta libras bonorum lausannensium in bona pecunia numerata. Volumus eciam et concedimus dictis priori et conventui quod quocienscunque castellanus noster Cletarum qui nunc est vel qui pro tempore fuerit faciet juramentum de antiquis consuetudinibus per eum observandis, idem Castellanus faciat juramentum de omnibus predictis concessis per nos sicut in presenti littera continetur per eum integre observandis; Nostre eciam intentionis extitit quod antice conventiones inter nos seu predecessores nostros et dictos priores et conventum seu eorum predecessores /611/ habite et littere super conventionibus eisdem constare tam pro nobis quam pro parte dictorum prioris et conventus remaneant in suo robore, salvis his que superius declarantur. Que omnia predicta nos Ludovicus de Sabaudia pro nobis et nostris heredibus promictimus juramento nostro super hoc prestito predictis priori et conventui et eorum successoribus firmiter et integre attendere et inviolabiliter observare. In quorum omnium robur et testimonium premissorum nos predictus Ludovicus de Sabaudia sigillum nostrum hiis presentibus litteris duximus apponendum. Datum et actum in castro nostro de Prangins die mercuri ante festum sancte Barnabe Apostoli. Anno domini millesimo tercentesimo vicesimo tertio.


XX.

Mandat donné au Prieur de Saint-Victor de faire une enquête touchant l'incorporation du Prieuré de Brussins à celui de Romainmotier 1.

Ao 1326.

(Arch. cant. Romainmotier, 1. No 150).

Venerabili et charissimo fratri nostro Priori domus nostræ Sancti Victoris Gebernensis, frater Petrus 2 miseracione divina Cluniacensis Ecclesiæ minister humilis salutem, graciam et benedictionem. Venerabilis et carissime frater noster, Prior domus nostræ Romanimonasterii nobis significare curavit quod prefatæ domus Romanimonasterii absque emolumento domus de Brussino sibi immediate subjectæ non suppetunt facultates ad ejusdem onera supportanta quare nobis humiliter supplicavit /612/ quatenus memoratam domum de Brussino sepedictæ domui Romanimonasterii unire et agnecsare vellemus; quocirca de vestra circumspecta solercia confidentes, vobis commictendo mandamus quatenus ad sepedicta loca personaliter accedentes cum antiquioribus de conventu Romanimonasterii et vicariis de quibus expedire videritis super præmissis inquiratis cum diligentia veritatem, sub sigillo vestro quidquid inveneritis fideliter rescribentes. Datum Avinioni nono Aprilis, Anno incarnacionis domini 1326.

(sceau pendant).


XXI.

Le Prieur de Saint-Victor rend compte de cette enquête.

An° 1328.

(Arch. cant. Romainm. Ibidem).

Reverendo in Christo patri ac domino charissimo domino Petro superna disponente clemencia Cluniacensis Abbati suus frater Henricus Prior humilis domus suæ sancti Victoris Gebennensis. Cum humili et debita reverencia obedienciam usque ad mortem perpetuam et devotam. Reverendæ paternitati vestræ significo per presentes quod juxta mandatum vestrum et commissionem vestram per nos super hiis michi factum et factam, quibus debita intenta sicut decet devotione paratus sum perpetuo humiliter obedire. Ad domos vestras de Romanomonasterio et de Brussino personaliter accedens cum ea qua majori potui diligencia inquisivi an facultates domus vestræ Romanimonasterii predictæ absque emolumento domus de Brussino sibi immediate subjectæ suppetant ad ejusdem domus onera supportanda. Et hoc potissime inquisivi per infra scriptos videlicet dognos Willermum sub priorem, Johannem decanum, Nicolaum /613/ elemosinarium, Petrum camerarium, Willermum magnum celerarium, Girardum condam priorem de lacu 1, Rodulphum de Bignyns, Willermum de Ponte, et Franciscum celerarium, monachos domus Romanimonasterii supradictæ, et per litteras quorumdam aliorum prout in ipsis litteris eorum sigillis sigillatis videbitis contineri. Item per personas infrascriptas dictis domibus Romanimonasterii et de Brussino vicinas et propinquas et qui statum dictarum domorum scire verisimiliter presumuntur et dicuntur; videlicet per probos viros de Romanomonasterio, de Arnay, de Agie, de Bretoneres, de Valorbes, de Brussins, de Brusenay 2 et de Arsie curatos seu rectores et per plures alios monachos et curatos antiquos et fidedignos, qui omnes et singuli sub vi præstiti juramenti et in voto religionis ac eciam in verbo concienciæ et veritatis firmiter asserendo dixerunt quod facultates præfatæ domus vestræ Romanimonasterii absque emolumento domus de Brussino dictæ domui Romanimonasterii immediate subjectæ non suppetunt nec suppetere possunt ad ipsius domus vestræ Romanimonasterii onera supportanda. In quorum omnium testimonium sigillum meum præsentibus duxi apponendum. Valeat domnino vestra Reverencia et michi cara per tempora longiora. Datum die martis ante festum beati Johannis baptistæ, Anno domini 1328. Apud Romanummonasterium.

(sceau pendant).


/614/

XXII.

L'union du Prieuré de Bursins à celui de Romainmotier est accomplie.

Ao 1329.

(Arch. cant. Romainm. Ibidem. ).

Nos fratres Johannes de Clarrione Camerarius Ordinis Cluniacensis in Ispania, Johannes de Contamina et Sancti Theobaldi de Vitriaco castro procurator Cluniacensis, prioratuum priores, notum facimus universis presentes litteras inspecturis, quod nos cum quanta decuit reverencia litteras Reverendi patris ac domini Petri Dei gratia Abbatis Cluniacensis recepimus quarum tenor sequitur in hæc verba.
Venerabilibus et charissimis fratribus nostris … de Carrione camerario nostro Ispaniæ … de Condamina … sancti theobaldi de Vittriaco castro procuratori nostro cluniacensi, domorum nostrarum prioribus, frater Petrus miseracione divina Cluniacensis ecclesiæ minister humilis salutem, graciam et benedictionem: Vobis tenore præsencium committimus et mandamus quod visa informacione de mandato nostro per venerabilem et charissimum fratrem nostrum … priorem domus nostræ sancti Victoris Gebennensis ad instanciam venerabilis et charissimi fratris nostri Prioris domus nostræ de Romanomonasterio super unione domus de Brussino eidem domui nostræ subjectæ ex causis prout dicitur necessariis facienda vel alias si necesse sit iterum facientes inquiri, actento nostræ commissionis prædictæ tenore eamdem domum de Brussino domui nostræ de Romanomonasterio præfatæ si et quatenus vobis necesse visum extiterit, uniatis, hujus autem unionis modis prædictis faciendæ, aliaque agendi quæ circa eam fuerint opportuna, vobis concedimus facultatem. Datum die 22 Maii Anno domini 1329 1. /615/
Auctoritate quarum litterarum nos præfati Priores secundum prædictæ commissionis continenciam et tenorem, visa informatione de mandato dicti domini Cluniacensis facta per venerabilem et religiosum virum … priorem sancti Victoris Gebernensis ad instanciam venerabilis et religiosi viri prioris Romanimonasterii super unione domus de Brussino eidem domui Romanimonasterii immediate subjectæ ex causis necessariis facienda. Insuper plurium aliorum tam monachorum quam secularium utriusque domui vicinorum deposicionibus et litteris informati, comuni voce asserencium quod sepedicta domus Romanimonasterii absque emolumento domus de Brussino non potest onera sibi incumbencia subportare; actendentes eciam, ex hiis quæ fide digna relacione didicimus, quod prioratui domus Romanimonasterii non suppetunt facultates ad hæc quod absque emolumento prædicto posset ibidem continue remanere solitus numerus Deo serviencium monachorum 1, cupientes cultum divinum non minui sed augeri, præsertim cum eadem domus de Brussino ad jus et proprietatem ecclesiæ Romanimonasterii pertinuerit ab antico sicut in quibusdam antiquis litteris cujusdam Rodulphi regis contineri vidimus evidenter, et cum sit consonum racioni quod unaquæque res ad naturam propriam revertatur, auctoritate præfata, ex causis hujus modi, sepedictam domum de Brussino Gebernensis dyocesis cum omnibus juribus et pertinenciis suis mensæ communi Prioris et conventus sepefatæ domus Romanimonasterii agnessamus perpetuo et unimus ac ipsam deinceps tenendam et regendam per Priorem Romanimonasterii qui nunc est et qui pro tempore fuerit tam quam mensæ suæ et conventus unitam et agnessam auctoritate qua supra pronunciamus ac tenore præsencium declaramus; proviso quod in sepedicta domo de Brussino solitus cultus divinus et alia pietatis opera ibidem fieri consueta minime negligantur. In quorum omnium testimonium sigilla nostra præsentibus /616/ litteris duximus apponenda. Datum Cluniaci vigesima prima die mensis Junii, anno domini 1329 1.

(deux sceaux pendants).


XXIII.

Plaid général d'Apples 1.

Ais. 1327 et 1355.

(Arch. cant. Romainmotier, I. No 166)

Nos Jaqueminus Bioneti, Johannetus filius quondam Reymondi, Perronetus Palliar, Perrodus Dorenlot, Aymonetus Palliar, Mermetus Williequier, Aymonetus filius Johannis Reymondi, Michaudus dictus de Costel, Nichola filia dicte Bien amea, Johannes filius quondam Perrodi Uldrici, Nichodus de Costel, Henicus dictus Coumarat, Petrus filius quondam Aymonis de Leyderer, Johanniola filia condam Petri Mayor et Perreta ejus filia, Jaquetus dictus de Costel, Mermetus et Aymonetus fratres dicti solliardon, Jaquetus Gay, Nychodus filius condam Johannis de Prato, Agneta et Brusseta sorores filie condam mermete filie Nicholai Foresteir, de auctoritate Hueti et Johanneti maritorum suorum, Aubertus dictus Mello, Girardus dictus Bergier, Johannodus dictus Ramux, Ansermus dictus Gay, Reynaldus dictus Tressorer, nomine dicte Bien amea uxoris sue, Huguetus Barberii de Ballens, Perrodus Tarterin de Bussi, nunc habitator de Apples confitetur pro se et suis heredibus quandiu faciet in dicta villa de Apples residenciam personalem, Petrus filius condam Willierme Billion et Johanneta soror ejus, qui Perretus et /617/ Johanneta volunt et protestant de quadam littera et ejus tenore, volentes prædictam litteram pro se et suis pleno jure esse salvam; notum facimus universis per præsentes quod nos scientes et spontanei ad plenum de jure nostro certificati. Considerantes, justicia exigente, ex nostra certa sciencia non vi non dolo ducti nec in aliquo fraudis ingenio seducti pro nobis et nostris heredibus quibusconque: Quod cum prædecessores nostri de villa de Apples confessi fuerint et publice recognoscerint omnia jura, tributa et raciones religiosorum virorum domini Prioris Romanimonasterii Cluniacensis Ordinis, Lausannensis diocesis et ejus conventus dominorum nostrorum carissimorum quæ et quas continentur in quadam littera de et super juribus, tributis et rationibus dictorum religiosorum dominorum nostrorum confecta sigillo curiæ Lausannensis et sigillo bonæ memoriæ domini Willielmi curati de Apples, cujus tenor talis est:
Nos videlicet NN 1 probi homines de Apples: Notum facimus universis quod nos sepe et sepius requisierimus pro nobis vice et nomine omnium aliorum proborum hominum de Apples, virum religiosum providum et honestum ac dominum nostrum carissimum fratrem Willielmum tunc temporis Priorem Romanimonasterii, Cluniacensis ordinis, Lausannensis dyocesis ut sibi placeret nobis dare et assignare diem certam ad tenendum et deducendum suum placitum generale prout a prædecessoribus suis olim extitit consuetum, ordinatum pariter et servatum. Tandem instantia nostra motus prædictus dominus Prior dedit nobis et assignavit diem certam videlicet diem dominicam bordarum, currente anno domini millesimo tercentesimo vicesimo /618/ septimo, in villa de Apples, in domo sua, ad tenendum et ordinandum suum placitum generale prout ab antiquo per prædecessores suos extitit observatum. Quam diem prædictam, nos prænominati probi homines concorditer recepimus et acceptavimus nemine discrepante. Qua die prædicta dicto domino Priore sedente in domo sua de Apples, assignataque et assectata curia sua legitime ut moris est; præsentibus bonis viris providis et honestis videlicet: domino Johanne domino de Mont milite, fratre Girardo de Duluz, Rodulpho de Verdes domicello tunc Castellano Morgio, Johanne Moschet domicello, Johanne Mistrali de Cletis, Rodulpho et Aymone de Apples domicellis, et pluribus aliis fide dignis. Presentibus etiam nobis et comparentibus vocatis et rogatis et clamatis per maiorem suum de Apples forestariis, famulis et colengiariis suis, ceterisque personis universis et singulis quæ ad dictum placitum generale sedere aut interesse debent de jure aut de consuetudine antiqua fecit bannire dictus dominus Prior suum placitum generale ut moris est. Quo facto nos prænominati probi homines requisivimus prædictum dominum Priorem ut ipse nomine suo et conventus sui Romanimonasterii daret et poneret pro se duos amicabiles compositores qui cum duobus aliis amicabilibus compositoribus a nobis comuniter et concorditer positis et electis una cum personis juratis placiti generalis possent et potestatem haberent faciendi et reportandi per juramenta sua ea quæ in dicto placito generali facienda et reportanda essent de consuetudine antiqua; quod fecit prædictus dominus Prior, protestando quod in futurum nullum sibi et ecclesiæ suæ predictæ prejudicium generaret; quo facto dictus dominus Prior pro se et suo conventu elegit duos amicabiles compositores videlicet fratrem Robertum de Arbosio priorem de lacu dou Vancer 1 et fratrem Girardum de Dulucio. Et nos prædicti probi homines elegimus pro nobis duos alios amicabiles compositores videlicet dominum Willielmum tunc curatum de Apples et Franciscum de Columberio domicellum. Quiquidem quatuor amicabiles compositores /619/ prædicti una cum juratis prædictis juraverunt ad sancta Dei Euvangelia dicere et reportare secundum eorum conscientiam omnia et singula quæ reportanda erunt legitime in dicto placito generali, tam de juribus, juriditionibus, dreyturis, franchesiis usantiis, usagiis et consuetudinibus universis et singulis pertinentibus tam ad dominum Priorem prædictum et Ecclesiam suam Romanimonasterii quam ad nos homines prædictos de Apples. Promittentes nos prænominati probi homines pro nobis heredibus et successoribus nostris, et nos, Prior prædictus pro nobis et conventu nostro, bona fide et stipulatione sollempni attendere et tenere ea quæ prædicti amicabiles compositores et jurati prædicti dicere et reportare voluerint concorditer in dicto placito generali. Quiquidem amicabiles compositores et jurati prædicti ordinaverunt concorditer et reportaverunt in modum qui sequitur et in formam.
Recognitio autem et reportatio prædicti placiti generalis de Apples facta per prædictos quatuor amicabiles compositores et juratos prædictos talis est: Quod dictus dominus Prior habet et habere debet omnem juriditionem, districtum, merum et mistum imperium in omnes nos probos homines prænominatos de Apples et in habitantes ibidem de dominio nostro. Item quod dictus dominus Prior debet denuntiare apud Apples placitum generale semel in anno quo tempore voluerit per tres dies dominicos vel festivos. Et placito generali denuntiato, nemo debet se absentare de dicta parrochia de Apples nisi de licentia dicti domini Prioris aut necessitate urgente vel communi custodia aut necessitate villæ de Apples, quod secus fecerit et ter vocatus non responderit cadit in penam dicti domini Prioris trium solidorum lausannensium. Vocatione autem facta dictus dominus Prior debet precipere uni de familia sua bannire placitum generale, ita videlicet quod nemo se moveat de loco suo, nec aliquis loquatur nisi sit licentiatus a dicto domino Priore, nec rissam faciat per quam jus domini Prioris et placitum generale impediatur; et si quis contrarium fecerit cadit in penam trium solidorum. Quilibet autem potest ibidem terram suam replacitare et petere aut relinquere melius quam in alio tempore: percepto /620/ vero placito generali ut moris est, aliquid de viis aut pascuis de Apples fuerit impeditum, nemo debet deliberare aut aliquid mutare quoscunque 1 placitum generale teneatur, et dominus metas suas posuerit si apponere voluerit: et si quis contrarium fecerit cadit in penam trium solidorum. — Item tenetur dominus Prior mittere curatum de Apples qui pro tempore fuerit, villicum et famulos suos qui morantur in villa de Apples ad recognoscenda jura placiti generalis tam pro se quam pro nobis, et si prædicti Missi maius consilium habere voluerint, debent petere a dicto domino Priore, et ipse tenetur eis concedere de hominibus villæ de Apples qui melius sciant jura et consuetudines placiti generalis. Homines vero placiti generalis liberi sunt domini Prioris et Ecclesie supradictæ, ita videlicet quod si quis recedere voluerit ad morandum extra dominium domini Prioris licentiam debet petere ab ipso, ita quod si ipse aut alius habuerit agere cum eodem, faciendo jus et recipiendo debet eidem dare licentiam recedendi, et ipsum cum omnibus bonis suis mobilibus conducere de se et suis et unam diem et noctem, et hereditas dicti recedentis sibi debet quiete et libere remanere. Hæres autem propinquior recedentis potest hereditatem ipsius secundum antiquam consuetudinem si voluerit replacitare; Qui autem alio modo per superbiam aut divitias a dominio domini Prioris recesserit, ipse nec heredes corporis sui quos secum extra dominium prædictum duxerit ad morandum, nichil omnino jure in sua hereditate poterit reclamare, nisi de voluntate domini Prioris — Si quis autem paupertate, seu guerra vel alio ennalio evidenti recesserit ad morandum alibi, ipse et heredes sui sine obstaculo debent hereditatem suam cum redierint rehabere. Quilibet autem de placito generali pro necessitate sua pari suo scilicet homini dicti domini Prioris et non aliter potest vendere, alienare, accensare aut invadiare hereditatem suam in toto vel in parte, salvo jure et consuetudinibus domini Prioris. Item, dominus Prior habet plenum dominium in villa de Apples in hominibus suis ut præmissum est, et hoc prædicti homines /621/ de Apples recognoscere debent sine contradictione aliqua in placito generali, et est sciendum quod si aliquis episcopus aut alius de spirituali dominio, seu aliquis dominus temporalis vel alius de dominio temporali dictum dominum Priorem aut Ecclesiam suam in causam traxerit per quod prædicta Ecclesia sua gravetur in expensis in tantum quod necesse fuerit auxilium petere a nobis, tenemur sibi præstare competens auxilium secundum posse nostrum et dictæ Ecclesiæ misericorditer subvenire. Item si Ecclesia memorata igne aut tempestate tanta dampna incurrerit aut sustinuerit quod Conventus dictæ Ecclesiæ in escis et victualibus non possit sufficienter sustentari, et nos hujusmodi dampna vel consimilia non incurrerimus tenemur prædictæ Ecclesiæ auxilium facere moderatum. Præterea nemo potest contrahere matrimonium cum aliqua muliere de Apples libera domini Prioris nisi fuerit talis conditionis et status sicut alii probi homines 1 de Apples, nisi de licentia domini Prioris, et si secus fecerit hereditas dictæ mulieris domino Priori incidat in commissum. Item, nullus de hominibus de Apples potest nec debet facere burgesiam, juramentum seu custodiam alicujus civitatis, burgi, villæ vel castri, nisi de licentia domini Prioris, nec contra jus memoratæ Ecclesiæ aliquod auxilium vel patrocinium invocare, et si contrarium fecerit nisi infra quadraginta dierum terminum sibi a domino Priore præfissum resipuerit a prædictis debet de dominio ipsius recedere et ejus hereditas debet prædictæ Ecclesiæ remanere. Præterea sciendum est quod de plana clama debentur domino Priori tres solidos a nobis hominibus prædictis. Item, de devestitura debentur novem solidi. Item, de percussione pugni tres solidos. Item, de percussione palmæ quinque solidi. Item, de percussione pedis decem solidi. Item, de vocatione pugnex injuriose, decem solidi. Item, de percussione gladii usque ad effusionem sanguinis injuriose sexaginta solidos. Item, de vocatione mesel 2 vel avoutro injuriose decem /622/ solidi. Item de defectu majoris de Apples per mortem ipsius debet legitimus heres suus de corpore suo procreatus, pro replacito domino Priori viginti quinque solidi. Si vero alius replacitare voluerit officium Majoriæ illud debet asse ad voluntatem domini Prioris. Item post mortem duorum famulorum, proprii heredes ipsius debent pro replacito quindecim solidos. Item post mortem forestariorum proprii heredes debent decem octo denarios. Item post mortem colengiariorum proprii heredes debent quindecim denarios. Si autem alius replacitare voluerit illud esse debet ad voluntatem domini Prioris. Item illi qui non sunt colengiarii quilibet eorum debet duos denarios censuales in nativitate Domini solvendos pro affoagio suo; quem censum recuperare debent forestarii domini Prioris et inde levare debent decimum denariorum pro labore suo. Item causæ quæ moventur aut movebuntur apud Apples per clamam factam ibidem ventilentur et terminentur nisi dictæ causæ tam graves et arduæ extiterint quod ibidem nequeant commode terminari, aut per appellationem vel provocationem factam ad curatum Romani monasterii. — Item duodecim colengiarii 1 residentes in villa de Apples habent usum suum in nemoribus bannicis pro levaturis domorum suarum si necessitate, vetustate aut incendio corruerint et non aliter. In nemoribus autem mortuis habent affoagium suum pro suis sepibus necessariis tantum. Curatus vero de Apples, Villicus, duo famuli et duodecim colengiarii, commorantes apud Apples habent passonagium propriorum porcorum in nemoribus de Apples, ceteri vero homines placiti generalis /623/ habent passonagium in dictis nemoribus pro duobus denariis pro quolibet porco. Curatus vero dicti loci, Villicus et duo famuli habent affoagium suum in nemoribus mortuis. Item duodecim colengiarii habent usum suum in nemoribus de Apples bannicis pro curribus et carrucis suis proprie et hoc idem habent Curatus Villicus et duo famuli de Apples. Nullus hominum debet excerpare seu exertare in nemoribus bannicis sine licentia domini Prioris: et qui scinderit arbores bannicos cadit in penam trium solidorum. — Item quatuor forestarii debent per juramenta sua nemora prædicta de Apples fideliter custodire et vadia nuntio domini Prioris reddere et banna eidem reportare. Et debent forestarii prædicti semel in anno a festo Sancti Michaëlis usque ad sequens festum omnium sanctorum nuntio domini Prioris cum uno equo et uno garcione et Curato, Villico et duobus famulis de Apples, facere annuatim unum receptum. Item duo famuli debent fenare prata domini Prioris de Apples et les andens essanchiez, fenumque custodire expensis domini Prioris quamdiu dictum fenum extiterit fenandum. Si vero aliquis reperiatur falcare vel metere in pratis domini Prioris aut iter per illa facere vel per ipsius condeminas dampnose incedere cadit in penam trium solidorum. Item duodecim colengiarii possunt licite metere in campis suis tempore messium sine licentia domini Prioris quatuor vel quinque gerbas et non plus, quas debent computare cum aliis gerbis domino Priori pertinentibus. Nullus homo prædictorum debet metere blada sua sine licentia Prioris, si secus fecerit cadit in penam trium solidorum, Colengiarii vero debent semel aut bis in anno juvare se ad carruganda blada domini Prioris ad grangiam suam de Apples tempore messium si necesse fuerit, et peronibus si voluerint excutere blada in grangia dicti Prioris pro excosura sua; et si dictus Prior voluerit tenentur excutere omnibus modis, salvis suis excosuris. Nullus homo debet levare vel apportare gerbas de campo suo donec a nuntio domini Prioris fuerint computatæ.
Quia vero plura sunt alia quæ nos dicto domino Priori et Ecclesiæ suæ prædictæ debemus de quibus non est facta mentio, /624/ in hac parte, prout actenus observatæ fuerunt observentur in futurum. Et si forte aliqua contemptio super hiis oriatur, ad bonam concordiam per recognitionem illorum qui debent recognoscere placitum generale fideliter reducatur. Renuntiantes nos prænominati probi homines, in hoc facto, exceptioni doli, mali, metus etc. Promittentes etiam juramentis nostris ad sancta Dei euvangelia prestitis omnia et singula supradicta firmiter attendere et inviolabiliter observare. In quorum omnium præmissorum testimonium, nos omnes prænominati probi homines 1 de Apples conjunctim et divisim rogavimus et fecimus huic instrumento apponi sigillum curiæ lausannensis, et sigillum domini Willielmi tunc temporis curati nostri de Apples. Et nos officialis etc. Datum anno Domini millesimo tricentesimo vicesimo septimo mense Marcii ante annunciationem dominicam. —
Nos vero scientes et videntes omnia universa et singula contenta et scripta in littera supradicta et per prædecessores nostros narrata ut superius sunt expressa et declarata, confitemur et publice in verbo veritatis recognoscimus esse vera. Et nos et quilibet nostrum conjunctim vel divisim esse et esse debere astrictos et obligatos sub jugo servitutis et oneris in quibus prædecessores nostri superius nominati erant astricti et obligati prout in littera memorata extitit, ut superius est divisum et declaratum. Et promittimus nos omnes prænominati quorum interest quilibet nostrum in solidum conjunctim et divisim pro nobis et nostris heredibus quibuscunque per juramenta nostra ad sancta Dei euvangelia corporaliter prestita et stipulatione sollempni præhabita et sub expressa obligatione omnium bonorum nostrorum quorumcunque et ubicunque sint et quocunque nomine seu vocabulo censeantur mobilium et immobilium præsentium et futurorum præfatis dominis nostris carissimis domino Priori et Conventui prædictis deservire et obedire bene et fideliter tamquam veri homines liberi et fideles tenentur dominis /625/ suis de jure, lege ac consuetudine patriæ et loci in omnibus, universis et singulis casibus quibus homo liber domino suo tenetur; et non contra facere vel venire per nos vel per alium conjunctim vel divisim in futurum nec alicui contrarium facere volenti nullatenus consentire, non obstante aliquo jure canonico, civili, scripto, non scripto, statuta aliqua, lege sollemnitate obviatione, cautela, allegatione et exceptione juris, legis et facti seu consuetudinis contrarium præmissorum facientibus quibus renunciamus expresse et etiam juri generalem renuntiationem reprobanti, sed ad omnia et singula recognita ut superius est divisum per prædecessores nostros nos et quemlibet nostrum et nostros heredes obligamus totaliter ac astringimus modo et forma quibus fortius valemus et prout melius et utilius pro dicto domino nostro domino Priore et ejus Conventu videbitur expedire ad dictamen peritorum — In cujus rei testimonium nos omnes prænominati quorum interest et interesse videtur ad majorem et tutiorem roboris firmitatem sigillum curiæ lausannensis rogavimus … et ad preces nostras apponi fecimus huic scripto. Et nos officialis ad preces … nobis relatas et oblatas per dompnum Nicholaum de Agie, pesbyterum curiæ nostræ juratum etc. Actum mense Januarii apud Apples, anno domini 1355
Nicolaus de Agie.

(Sceau pendant de l'Official).


XXIV.

Hommage de Nicolet de Dullit et rémunération du couvent à son frère Mermet 1.

Ao 1335.

(Archives cantonales. Romainmotier, No 174).

Nos frater Vuillermus de Montericherio humilis prior romani monasterii clun. ordinis laus. dioc. totusque ejusdem loci conventus. /626/ Notum facimus universis pres. litteras inspecturis, quod cum Nicoletus filius naturalis et nutritus quondam fratris Girardi de Dulicio de consensu et expressa voluntate Stephanete matris sue et mermeti fratris sui pro se et heredibus suis intrauerit homagium nostrum et recognoverit ac in veritate confessus sit se esse hominem nostrum ligium prioratus nostri et successorum nostrorum, et tenere a nobis in feodum ligium res et possessiones infra scriptas: Primo videlicet molendinum suum, una cum cursu aque et juribus redditibus exitibus pertinenciis et appendenciis suis universis et singulis, situm in territorio de Vernay super aqua de la doliva. Item quamdam peciam vinee sitam in territor. inter villas de Vinsez 1 et de Luyns juxta stratam publicam tendentem de Nyviduno versus Albonam a parte laci et juxta vineam domini de Cossonay a parte jurie. Item omne jus omnemque actionem sive partem seu porcionem quod et quas habet et habere potest et debet pro indiviso cum parcionariis suis de sancto Boneto in prato dicto dou peil sito supra nemus de Champagnye juxta pratum liberorum quondam Vullm. de Dulicio domicelli et Johannis dicti Oriol de Brussins a parte venti et juxta terram dictorum Mugniers de Dulis quam tenent heredes quondam Stephani de eschono de brussins a parte borea una cum juribus redditibus et pertinenciis dictarum rerum universis et singulis prout in quibusdam litteris super dicto homagio confectis plenius dicitur contineri. Nos prior et conventus predicti nolentes de ingratitudinis vicio reprehendi considerata et inspecta utilitate nostra et prioratus nostri predicti, damus et concedimus eidem Mermeto fratri dicti Nicoleti in recompensacionem omnium premissorum prebendam monachalem in prioratu nostro predicto romani monasterii quamdiu vixerit in humanis, quousque dicto Mermeto per nos vel per alium sit provisum de beneficio quod ipse duxerit acceptandum aut quousque religionem alicubi sit ingressus 2, volentes et concedentes quod /627/ dictus Mermetus dictam prebendam modo et forma quibus supra habeat, teneat et possideat in habitu seculari quamdiu apud romanum monasterium voluerit et sibi placuerit commorari. Promictentes bona fide et sub voto religionis nostre pro nobis et successoribus nostris predicta omnia et singula eidem Mermeto firmiter attendere et inviolabiliter observare et contra non facere vel venire nec aliquod impedimentum apponere per nos vel per alium clam aut palam tacite vel expresse modo aliquo vel aliqua racione. In cuius rei testimonium nos prior et conventus predicti sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Datum et actum anno domini millesimo tercentesimo tricesimo quinto, mense Augusti.

(Sceau du prieur).       (Fragment du sceau du couvent).


XXV.

Hommage de Nicolet Fermen d'Apples 1 .

Anno 1337.

(Archives cantonales. Romainmotier I, No 158).

Ego Nicholetus filius quondam Aymonis dicti fermen de Apples domicelli notum facio universis per presentes quod ego non seductus non cohactus nec aliquo fraudis ingenio circonventus sed de jure meo ad plenum certificatus pro me et meis heredibus quibuscunque intravi et intro per presentes in homagium ligium viri venerabilis et religiosi domini Willermi de Montericherio prioris Romani monasterii clun. ordinis laus. dyoc. presentis et recipientis pro se ac eciam nomine et ad opus ejus conventus sui et successorum suorum et dicto prioratui romani monasterii perpetuo et irrevocabiliter et ab ipso domino meo domino priore predicto reacepi et reacipio in feudum ligium nomine homagii predicti in alodium et per alodium, seu /628/ de meo proprio alodio res et possessiones infra scriptas una cum fundis juribus et pertinenciis suis quibuscunque sitas in villa et territorio vel finagio ville de Apples predicte. Primo Willermum de Apples dictum de Clarmunt morantem apud Apples hominem meum taliabilem 1 cum omnibus juribus et heredibus suis. Item domum meam una cum furno meo sito ante ipsam domum meam et cum plateis circonstantibus sitis juxta ochiam meam dicti Nicholeti, quam teneo ad censum a dictis religiosis a parte jurie; et domum roleti filii quondam Johannis Fermen de Apples domicelli a parte lacus. Item tres posas terre sitas in loco dicto ferraio juxta terram dicti roleti que est in medio ipsarum trium posarum terre. Item unam posam terre sitam super revirolam, juxta terram Johannis dicti derrya de revirola ex una parte et terram heredum Arberti de Revirola ex altera. Item ibidem prope dimidiam posam terre sitam juxta terram petri de valibus ex una parte et heredum dicte goner de Apples ex altera. Item dimidiam posam terre sitam in loco dicto crochet, juxta terram Johannis dicti Guey ex una parte et terram heredum Stephani dicti reynaut ex altera. Item dimidiam posam terre sitam in loco dicto foz, juxta terram dicti Johannis ex una parte et terram heredum perroneti Fermen domicelli ex altera. Item duas pecias terre continentes circa duas posas sitas a la Croez juxta terram dicti roleti et terram perrodi Uldrici ex una parte et terram dictorum heredum dicti perroneti et terram quondam Aymonis dicti ramux ex altera. Item duas pecias terre continentes unam posam cum dimidia terre, sitas in loco dicto tyoleres, una juxta terram Auberti de Marchi dicti palliar ex una parte et terram heredum petri dicti Magny ex altera: Alia jacet juxta terram Humberti dicti Fottoz. Item quamdam peciam terre continentem unam posam et dimidiam terre sitam in loco dicto rosset, juxta terram Willermi Billyon ex una parte et terram heredum Arberti de Rivirola ex altera. Item unam posam et dimidiam terre sitas in loco dicto loncham juxta terram perroneti dicti Johanteler de Apples 2. /629/ Que quidem predicta seu quod homagium predictum feci et facio ad usus et consuetudines aliorum nobilium, salva fidelitate et homagio domini mei karissimi domini de Vouflens lo chastel, videlicet pro viginti et quinque libris bonorum lausann. cursib. monete, michi dicto Nicholeto ab ipso domino priore predicto integre traditis et solutis in bona pecunia numerata nomine et ob causam homagii predicti ut est dictum per me facti. Tali conditione in premissis apposita per pactum expressum specialiter initum inter dominum priorem predictum dominum meum karissimum et me Nicholetum predictum, quod ego Nicholetus teneor et promitto juramento meo super sancta dei evangelia corporaliter prestito, et sub expressa obligatione omnium bonorum meorum mobilium et immobilium presentium et futurorum quorumcumque pro me et meis heredibus assignatis seu assignandis quibuscumque, omnes et singulas res et possessiones predictas per me ut est dictum reaceptas facere perpetuo manutenere de alodio meo, si quod absit reperirentur in toto vel in parte non esse de alodio meo, ut est dictum, et ipsas res et possessiones omnes et singulas una cum fundis juribus et pertinenciis guerentire et deffendere feudales perpetue pacifice et quiete ab omnibus et contra omnes semper in judicio et extra, ac in omni parte litis molestacionis et controversie meis sumptibus propriis et expensis nomine et ob causam homagii supradicti, et super premissis omnibus et [ … ] promitto ut supra prefato domino meo priori predicto et suis successoribus in dicto prioratu facere et prestare quidquid in casu evictionis debet fieri et prestari. Ac eciam sibi facere et obbedire perpetuo prout homo nobilis ligius suo domino facere et obbedire tenetur, salva fidelitate et homagio domini mei domini de Vouflens lo chastel supradicti et heredum suorum. Renuncians etc. In quorum omnium premissorum robur et testimonium nos officialis curie lausan. ad preces et requisicionem dicti Nicholeti domicelli, nobis oblatas fideliter et relatas per petrum Mich. de Apples notarium clericum et juratum curie lausan. … sigillum curie lausan. presentibus litteris duximus apponendum. Duplicatum est instrumentum de voluntate mea et mandato meo dicti Nicholeti, et /630/ volo quod possit refici, redictari et resigillari quocienscunque domino meo priori et suis predictis placuerit seu opus fuerit facti substancia non mutata. Datum anno domini MC oCoCo tricesimo septimo, XI die mensis Junii.

(Sceau enlevé).

Deux doubles du même acte sont liés ensemble et identiques. L'un a pour titre: L'hommaige et Recongnoissance noble de Nicolet Daples. — L'autre: L'hommaige liege de Nicolet Fermon (Fermen) d'Aples.


XXVI.

Lettre de non préjudice de Louis de Savoie pour un don gratuit de cent livres.

Ao 1342.

(Arch. de Romainmotier, paquet VIII, No 77).

Nous Lois de Savoie Sire de Waud faison savoir ad touts ceaust qui verront ces presentes letres, que come les gens et ly habitiours de la terre deis ville et de la poistez de Romansmostier nous ayent donnez de lour bone voluntez en grace espiciaul cent livres de Losone pour une foi lesquelles nous confessons avoir heuz deis dit habitiours par la main de Ysabel de Chalon dame denchienous, nous volons et outreions pour nous et pour nostres hoirs que la dicte donacion ou grace à nous faite par les dessus dit habitiours, aus dit habitiours a lour hoirs ne a lours successours ensenble ou par devis ne lours puisse portez prejudice ne damage ad present ou ou temps a venir non obstent droit custume ou possession en contre faissant par les quels nous ou nostres hoirs puissiens venir dire ou faire à l'encontre. Prometans pour nous et pour nostres hoirs en bone foi contre les chouses dessus dictes non venir. Pourquoi nous … li dessus /631/ dit Lois les dessus dictes gens et habitiours, lours chouses lours hoirs et lours fiances sur les dictes cent livres quictons et absolvons pour raison de la dicte satisfacion a nous faite ensi come dessus est dit. En tesmoingniage de la quel chouses, nous li dessus dit Lois nostre seel avons fait metre en cest present escript avoic lequel seel nous Ysabel de Chalon dessus nomee qui les dictes cent livres avons receuz deis dessus dictes gens nostre seel avons fait metre en cestes presentes lectres en tesmoingniage de toutes les chouses dessus nomées. Cest presentes letres sunt doubles donnée le neume jour de fevrer l'an de grace corant MCCCXLII 1.

(Deux sceaux enlevés).


XXVII.

Sauve garde du pape Clément VI en faveur de Cluny.

Anno 1343.

(Arch. Cant. Romainmotier, I, No 1602o).

Clemens Episcopus servus servorum Dei dilectis filiis … sancti Rufi prope Valenciam et Trenorchiensis ac … sancti Andree Cabilonensis et Avinionensis diocesis monasteriorum Abbatibus salutem et apostolicam benedictionem. Et si quibuslibet religiosis personis et locis ex injuncte nobis servitutis officio assistere deffensionis presidio teneamur, illis tamen specialius et efficacius adesse nos convenit, qui sedi apostolice /632/ immediate subjecti non habent preter romanum pontificem alium defensorem. Sane dilectorum filiorum … Abbatis et conventus monasterii Cluniacencis ad romanam Ecclesiam nullo medio pertinentis matisconensi diocesi, nec non Abbatum, priorum et decanorum monasteriorum, prioratuum et decanatuum Cluniacensis ordinis et conventuum eorundem conquestione percepimus, quod nonnulli Archiepiscopi et Episcopi, Abbates, Priores et alii clerici et ecclesiastice persone, tam religiose quam seculares, nec non Duces, Comites et Barones milites et universitates ac singulares persone civitatum et diocesium ac partium vicinarum in quibus dictum monasterium et cetera monasteria, prioratus, decanatus, domus et alia loca et membra eidem monasterio Cluniacensi subjecta consistere dinoscuntur, occuparunt et occupari fecerunt domos, ecclesias, grangias, molendina, decimas, obedientias, casalia, terras, vineas, possessiones, census, redditus et proventus, jurisdictiones et jura ac nonnulla bona mobilia et immobilia ad dictum cluniacensem et alia monasteria sibi subjecta nec non prioratus decanatus et domos et alia prelibata ejus membra spectantia et ea detinent indebite occupata, seu ea detinentibus prestant auxilium, consilium et favorem, nonnulli eciam partium diversarum qui nomen domini in vacuum recipere non formidant, dictis Abbatibus et prioribus ac decanis et conventibus monasteriorum et prioratuum eorundem in Ecclesiis, grangiis, castris etc. 1 multiplices molestias ac injurias inferunt ac jacturas. Quare pro parte dictorum Abbatis et conventus ejusdem monasterii Cluniacensis nobis extitit humiliter supplicatum, ut cum valde difficile reddatur eisdem et aliis Abbatibus, prioribus, decanis et eorum membris pro singulis querelis ad apostolicam sedem habere recursum providere eis super hoc paterna diligentia curaremus. Nos igitur consideracione carissimi in Cristo filii nostri Philippi 2 Regis Francie illustris super hiis /633/ nobis humiliter supplicantis, illo volentes adversus occupatores, detentores, presumptores, molestatores et injuriatores hujus modi eis remedio subvenire per quod ipsorum compescatur temeritas et aliis additus committendi similia præcludatur, discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus vos vel duo aut unus vestrum per vos vel alium seu alios, eciam si sint extra loca in quibus deputati estis conservatores et judices, Abbatibus, prioribus, decanis, conventibus et domibus ac membris predictis efficacis deffensionis presidio assistentes, non permittatis eosdem super premissis et quibuslibet aliis bonis et juribus ad ipsos spectantibus ab eisdem et quibuscunque aliis ipsis gravamina seu dampna vel injurias irrogari facturi ipsis cum ab eis vel eorum aliquo seu procuratore vel procuratoribus eorundem vel alicujus eorum fueritis requisiti, de predictis et aliis personis quibuslibet super restitucione prioratuum, decanatuum, ecclesiarum, grangiarum, castrorum, casalium, terrarum possessionum, jurisdictionum, jurium et bonorum mobilium et immobilium, reddituum quoque et proventuum et aliorum quorumcunque bonorum, nec non de quibuslibet injuriis et molestiis presentibus et futuris in personis et rebus ipsorum, in illis videlicet que judicialem requirunt indaginem simpliciter et de plano sine strepitu et figura judicii, in aliis vero prout qualitas eorum exigerit justicie complementum, occupatores seu detentores molestatores presumptores et injuriatores hujusmodi nec non contradictores quoslibet et rebelles cujuscunque status ordinis vel condicionis eciam si Archiepiscopalis vel Episcopalis dignitatis extiterint quandocunque et quocienscunque expedierit auctoritate vestra per censuram ecclesiasticam appellacione postposita compescendo: Invocato ad hoc si opus fuerit auxilio brachii secularis. Non obstantibus felicis recordationis Bonifacii pape octavi predecessoris nostri in quibus cavetur ne aliquis extra suam civitatem et diocesim nisi in certis exceptis casibus et in illis ultra unam dietam a fine sue diocesis ad judicium evocetur, seu ne judices et conservatores a sede deputati predicta extra civitatem et diocesim in quibus deputati fuerint contra quoscunque procedere sive /634/ alii vel aliis vices suas committere aut aliquos ultra unam dietam a fine diocesis eorumdem trahere presumant. Seu quid de aliis quam manifestis injuriis et violenciis ac aliis que judicialem indaginem exigunt penis in eos si secus egerint et in id procurantes adjectis, conservatores se nullatenus intromittant, et tam de duabus dietis in Concilio generalis dummodo ultra terciam vel quartam dietam aliquis extra suam civitatem et diocesim auctoritate presencium ad judicium non trahatur, quam aliis quibuscunque constitucionibus a prædecessoribus nostris Romanis pontificibus, tam de judicibus delegatis et conservatoribus quam personis ultra certum numerum ad judicium non vocandis et aliis editis que vestre possent in hac parte jurisdictioni aut potestati ejusque libero exercitio, quomodolibet obviare, seu si aliquibus communiter vel divisim a predicta sit sede indultum, quod excomunicari, suspendi vel interdici seu extra vel ultra certa loca ad judicium evocari non possint, per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi et eorum personis locis ordinibus et nominibus propriis mencionem, et qualibet alia dicte sedis indulgentia generali vel speciali cujuscunque tenoris existat per quam præsentibus non expressam vel totaliter non insertam vestræ jurisdictionis explicatio in hac parte valeat quomodolibet impediri et de qua cujusque toto tenorem de verbo ad verbum in nostris habenda sit litteris mencio specialis. Ceterum volumus et apostolica auctoritate decernimus quod quilibet vestrum prosequi valeat articulum etiam per alium inchoatum, quamvis idem inchoans nullo fuerit impedimento canonico prepeditus, quodque a data presencium sit vobis et unicuique vestrum in premissis omnibus et eorum singulis ceptis et non ceptis, presentibus et futuris perpetuata potestas et jurisdictio attributa ut eo vigore et ea firmitate possitis in premissis omnibus ceptis et non ceptis, presentibus et futuris et pro predictis procedere, ac si predicta omnia et singula coram vobis cepta fuissent, et jurisdictio vestra et cujuslibet vestrum in predictis omnibus et singulis per citationem vel modum alium perpetuata legitimum extitisset. Constitutione predicta super conservatoribus /635/ et alia qualibet in contrarium edita non obstante. Datum avinioni jdus Aprilis pontificatus nostri anno secundo 1.

(La bulle en plomb de Clément VI est suspendue à ce beau diplome bien conservé).


XXVIII.

Règlemens sur les marchés et les foires de Romainmotier 1.

Ao 1356.

(Arch. de Romainmotier, — Papyrus communitatis 2).

Lictera seu publicum instrumentum per venerabiles fratres dominum Arthaudum Alamandi et religiosos conventus Romani monasterii et probos homines ipsius terræ Romani monasterii inhitum, videlicet: quod forum seu mercatum sit et esse debeat et teneri in dicto Romanomonasterio diebus sabbatinis ut consuetum est. Item, nundine sint semel in anno in dicta villa Romani monasterii vigilia Sancti Petri die festi ipsius et in crastino. Item, in die dicti fori intersit una persona cujuslibet foci qui sciat vendere et emere cum denariatis, sin autem incidit in pena trium solidorum et sic fiat in diebus nundinarum. Item, quod nullus hominum vel mulierum dicte terre non debeat deferre /636/ aliquas denariatas extra terram ad vendendum donec presentaverit quatuor vicibus in foro Romani monasterii, et qui contrarium fecerit denariatæ sint exchetæ in manibus domini et incidit in pena trium solidorum. Et sunt ordinandi quatuor ad reportanda predicta et habent medietatem ipsarum denariatarum; prout jacet littera tabellionata et signata per Petrum Auberti de Cletis, data die vicesima nona mensis martii, anno domini MCCCLVI.


XXIX.

Lettre de non-préjudice du prieur Arthaud Alamand sur un subside gratuit pour racheter Wufflens-la-ville 1.

Ao 1359.

(Archives de Romainmotier, paquet 16, No 158).

Arthaudus Alamandi Prior humilis Romani monasterii Cluniacensis ordinis, lausannensis diocesi, totusque ejusdem loci conventus dilectis nostris universis et singulis probis hominibus de Romano monasterio, de Envy et de Juriens 2 et omnibus aliis nostræ terræ Romanimonasterii salutem et sinceræ dilectionis augmentum. Cum vos de gratia et benignitate vestra nobis pro rehemptione villæ nostræ de Vouflans la villa, alienatæ per prædecessores nostros, auxilium feceritis in quo nobis minime tenemini, et dubitetis ne pro hoc per nos et nostros successores aliud auxilium indebitum aut tribuctum exigi valeat in futurum. /637/ Nos Prior et Conventus prædicti pro nobis et nostris successoribus promittimus bona fide nostra et sub voto et observancia religionis nostræ a vobis, heredibus vestris, aliquod in futurum auxilium non exigere nisi in quantum ex vestra et vestrorum spontanea processerit voluntate. Et quod vobis et vestris in futurum in prejudicium non redompdet auxilium supradictum, per presentes vobis litteras nolumus litteris quas habemus a vobis aut predecessoribus vestris, de quarum tenore minime recordamur quia ipsas non vidimus, in aliquo derogare, sed volumus non obstantibus confessionibus per nos factis quam omnia et singula contenta in ipsis litteris in sui roboris remaneant firmitate. In cujus rei testimonium nos Prior et conventus sigilla nostra presentibus litteris duximus apponenda. Datum die 27 Aprilis, anno domini 1359.

(Deux sceaux enlevés).


XXX.

Les preud'hommes de Romainmotier ne doivent pas être gâgés pour les dettes des religieux 1.

Ao 1365.

(Arch. de Romainmotier).

A.

Vobis illustri principi comiti sabaudiæ supplicando exponunt vestri probi homines de potestate Romanimonasterii qui vobis debent gardam pro (Cletis): videlicet quælibet fresta domus, 1 cupam frumenti, 2 cupas avenæ, 1 caponem, 6 denarios Lausann. , quod cum quondam illustris et potens princeps dominus Ludovicus de Sabaudia cujus animam absolvat Omnipotens /638/ juxerit et preceperit Ballivo suo Waudi, Castellano suo de Cletis et omnibus aliis Castellanis et officiariis suis et loca eorum tenentibus quatenus ipsi non patiarentur dictos probos homines pignorari pro aliquo debito religiosorum Romani monasterii, exceptis censibus in quibus tenentur dictis religiosis, prout in littera dicti domini Ludovici sigillo suo sigillata plenius continetur quam vobis obstendent si placet. Quare amore Dei et in intuitu pietatis prædictam litteram prædicti domini Ludovici confirmare dignemini quia dicti probi homines non habent nec habere volunt nullum alium recursum nisi ad vos.

B.

Amedeus Comes Sabaudiæ dilectis Ballivo Waudi, Castellanis que nostris Cletarum, Morgiæ, et aliis nostris officiariis quibuscumque aut eorum locatenentibus, salutem. Visa supplicatione præsentibus annexa vobis et vestrum singulis mandamus quatenus homines supplicantes pro debitis religiosorum Romani monasterii non inquietetis, molestetis aut compellatis donec a nobis aliud habueritis in mandatis, nisi quatenus ipsos homines inveneritis obligatos aut dictis religiosis teneri. Datum Morgiæ, die 27 Februarii anno domini 1365.


XXXI.

Quittance de quatre-vingts florins, pour violences commises, donnée par l'Abbé de Joux, Louis de Senarclens, à Romainmotier 1.

Ao 1365.

(Archives de Romainmotier, paquet 18, No 174).

Nos frater Ludovicus de Synarclens humilis Abbas Abbatiæ /639/ lacus Jurensis premostratensis, ordinis lausannensis diocesi: Notum facimus universis quod cum questio seu discordia verteretur inter nos nomine nostro et Conventus Abbaciæ antedictæ ex una parte; Et gentes potestatis Prioratus Romanimonasterii dictæ diocesi ex parte alia; super eo quod ab ipsis gentibus petebamus nomine quo supra quod ipsi vi atque manu armata venerant ad dictam domum nostram Abbatiæ lacus Jurensis die sabbati post 1 festum assumptionis beatæ Marie Virginis nuper elapso, ac ibidem violenter fregerant januas domus predictæ et plures alias injurias ac dampna indebite fecerant secum plura animalia et alia bona ducendo et deportando. Qua de causa ab ipsis gentibus petebamus dictas injurias et cætera dampna nobis emendari usque ad mille florenos. Tandem dicta discordia inter nos dictas partes sedata est mediantibus nobili viro domino Guillelmo de Grandissono domino Sanctæ Crucis et aliquibus de consiliariis illustris principis et potentis domini nostri carissimi domini Amedei Sabaudiæ Comitis, in hunc modum videlicet: quod dictæ gentes pro dampnis et injuriis nobis ut supra scriptum est illatis teneantur nobis dare et solvere quatuor viginti florenos et pro tanto nos debeamus ipsos et suos heredes super præmissis quictare. Hinc est quod nos confitemur et recognoscimus, nos, dictos quatuor viginti florenos a dictis gentibus habuisse et recepisse in bono auro, quare ipsos et eorum heredes pro nobis et nostris successoribus quictamus et absolvimus super omnibus et singulis præmissis et omnibus dependentibus ex eisdem perpetue per præsentes. Promittentes nos dictus Abbas nomine quo supra sub voto religionis nostre contra præmissa vel aliquod præmissorum non venire aut aliquid petere modo aliquo in futurum. In cujus rei testimonium nos dictus Abbas apposuimus sigillum nostrum huic scripto, et ad majorem roboris firmitatem sigillum Ballivie Waudi una cum sigillo nostro rogavimus et fecimus apponi huic scripto. Et nos Johannes condominus de Blonay, miles, Ballivus Vuaudi ad preces et requisitionem dicti domini Ludovici Abbatis nobis oblatas /640/ fideliter et relatas per Rodolphum Palliere de Melduno juratum Ballivie Waudi cui super hoc comisimus vices nostras et fidem plenariam adhibemus, sigilla dicti domini Abbatis et Ballivie Waudi præsentibus duximus apponenda. Datum vicesima sexta die mensis Maii, anno domini millesimo CoCoCo sexagesimo quinto.
Et ego Juratus predictus predicta recepi, scripsi et signo meo signavi rogatus.

(Sceaux arrachés).


XXXII.

Conflit de jurisdiction entre le Prieur Henry de Sivirier et la Dame de Mont: la décision en est soumise à l'arbitrage du Prince 1.

Ano 1374.

(Arch. cant. Romainmotier, I, No 181 2).

Nos Bona de Borbonio Comitissa Sabaudiæ: Notum facimus universis quod hodie comparentibus coram nobis dilecto nostro domino Henrico de Syvirie priore prioratus Romanimonasterii suo nomine et sui dicti prioratus ex una parte et Galesio de Viriaco domicello suo proprio et conmutuo nominibus dilectæ nostræ dominæ Luquæ de Balma dominæ de Monz suæ matris ex parte altera, occasione debati, quæstionis et controversiæ existencium inter partes prædictas. Super eo videlicet quod dictus prior suo nomine et dicti sui prioratus dicebat et proponebat conquerendo contra dictos dominam Lucam et Galesium suorumque castellanorum et alios officiarios et subdictos; Ipsos a certo tempore citra quendam hominem in quo idem Prior /641/ juridicionem habere se pretendebat, cepisse, incarcerasse intantumque construxisse quod oportuit eundem confiteri homagium debere dominæ Luquæ predictæ. Item, quemdam alium hominem ipsius prioris et prioratus ante festum nativitatis domini nuper lapsum cepisse, personaliter detinuisse longo tempore carceratum, et tantum carceribus et tormentis oppressisse et torsisse quod cum fuerit ordinatum ipsum remitti in depositum Baillivo Waudi, ipse homo sibi remissus fuerit mortuus; in grande prejudicium dicti prioris, et sui dicti prioratus juridictionis cum de ipso debuisset justiciam administrasse. — Item, nuper castellanum dicti loci de Monz tenuisse curiam et assisias suas in villa de Brussins juxta domum dicti loci ecclesiæ et in cimiterio ejusdem ecclesiæ qui locus est dicti prioratus et in ipso juridictionem omnimodam habet habuisse habereque se proponit; quod exercitium juridictionis in prejudicium ipsius prioris et sui prioratus non modicum asserit redondare. Preterea dictus Castellanus et sui quam plures sequaces quadam die de mense marcii nuper lapsi domum prædictam dicti prioratus fregerunt et violenter eandem intraverunt, ibidem que ceperunt et destruxerunt plura garnimenta atque bona, nec non plures homines dicti prioris et alios ibidem in dicta domo et circa pro laborando existentes laborando verberaverunt et vulneraverunt; et maxime quemdam de progenie dicti prioris graviter leserunt usque ad sanguinis effusionem; et alia plura dampna proponuntur per dictum priorem prædictos ibidem intulisse. De et super quibus, dictus prior clamam et querelam proposuit atque fecit coram dilecto nostro Girardo de Moleria vices Baillivi Waudi prædicti gerente contra superius offensores et delatos. Qui Girardus Vice Baillivus, de consilio plurium burgensium Melduni et consuetudinariorum patriæ Waudi passamentum certum dedit et promulgavit super prædictis contra dictum castellanum de Monz et suos alios in hac parte sequaces, usque ad certam florenorum quantitatem. Quod passamentum exequi mandare petebat et requirebat dictus prior contra castellanum et sequaces.
Dicto Galesio nomine quo supra adversus prædicta proponente /642/ et dicente dictam dominam Lucam et ipsum prædicta sicut proponuntur non fecisse seu fieri fecisse; ipsosque juridicionem habere et suas assisias et curiam tenere consuevisse et debere in villa de Brussino prædicta et infra cimiterium dicti loci. Appellasseque a passamento prædicto seu certis clausulis contentis in eodem ad dominum nostrum comitem seu consilium ejusdem, propter quæ exequi non debebat contra ipsos castellanum et sequaces passamentum prædictum tamquam nullum causis et rationibus justis quas proponebat se habere. —
Tandem dictæ partes nominibus quibus supra nostro et nostrorum longo mediante tractatu unanimiter et mutuis voluntate et consensu dictas questionem controversiam et debatum, passamentum et appellationem, locumque prædictum de Brussino, juridicionem et pertinencias ejusdem et omnia et singula ex præmissis de quibus sunt quæstiones et controversiæ predictæ dependencia, posuerunt, remiserunt et esse voluerunt et consenserunt in manibus potestate arbitrio et ordinacione dicti domini nostri comitis in statu in quo nunc sunt absque ulteriore processu fiendo per partes prædictas super ipsis usque ad terminum infra scriptum. Cui domino nostro dederunt et concesserunt dictæ partes nominibus quibus supra potestatem plenam et liberam de et super prædictis questione, controversia et debato, passamento et appellacione omnibusque et singulis dependentibus ex eisdem dicendi declarandi pronunciandi et ordinandi, visis ipsarum partium jurium informacionibus super ipsis jure, consuetudine seu amicabili concordia quod et prout sibi videbitur racionabiliter et eque faciendum hinc ad festum videlicet beati Johannis baptistæ proximum; Acto tamen et convento per pactum expressum inter dictas partes sollempniter vallatum quod dictus Galesius et dicta domina Luca ipsorumque castellanus vel alii officiarii hinc ad dictum festum beati Johannis non teneant tenerique et exerceri facere per aliquem seu aliquos non possint aut debeant curiam assisias vel juridictionem aliquam infra cimiterium ecclesiæ dicti loci de Brussino et infra limites intra quos sepeliuntur ibidem et sepeliri consueverunt corpora interdicta. Quodque Franciscus de Platea et quidam /643/ alii duo sui complices videlicet Richardus de Croseto et Roletus de eodem loco qui vulnerasse proponuntur et dicuntur illum de progenie dicti prioris non intrent conversentur aut habitent modo quovis infra locum prædictum de Brussino, in ecclesiaque et cimiterio dicti loci hinc ad terminum festi beati Johannis antedicti. Insuper quod dicti domina Luca et Galesius ipsorum que vel alterius eorum familiares, subdicti, sequaces, fautores et adjutores aut alter eorum non facient aut fieri aut inferri quomodolibet procurabunt vel consencient injuriam, violenciam sive dampnum aliquas vel aliquod palam vel occulte priori et prioratui prædictis familiaribusque hominibus, subdictis, rebus et bonis ipsorum vel alterius eorum, hinc ad festum beati Johannis antedictum in personis vel bonis alicujus eorumdem. Et e contra dictus prior per se vel per alium ipsis dominæ Luquæ et Galesio ipsorumque castellano, familiæ hominibus rebus et bonis non inferet aut fieri vel inferi consenciet aliqualiter vim, violenciam, injuriam vel novitatem in et pro prædictis seu racione eorumdem usque ad terminum antedictum. Quamobrem dictus Prior absolvi facere et consentire pepigit et convenit omnes officiarios, homines et subdictos dictorum dominæ Luquæ et Galesii ad sui et suorum procuratorum instanciam excomunicatos et interdictos, racione et occasione prædictorum hinc ad terminum supradictum, sentenciasque excomunicatorias contra ipsos fulminatas instancia dicti prioris usque tunc penitus facere relaxari et suspendi. Et etiam quod si aliqua pignora capta sint ab hominibus prædictis racione dicti passamenti. ipsa pignora faciat idem Prior restitui interim acque reddi. Acto quoque et protestato inter partes prædictas quod propter submissionem, concessionem et potestatis attribucionem prædictas nullum alicui partium prædictarum in suis juribus causa proprietatis possessionis passamenti quam appellacionis prejudicium sive dampnum generetur rel afferatur interim modo quovis. Promittentes partes ipsæ … videlicet dictus Prior sub voto suæ religionis ponendo manus ad pectus; et dictus Galesius per juramentum suum ad sancta dei evangelia præstitum … prædicta omnia … servare etc. Et dictus Galesius ipsa omnia … facere /644/ ratificari … per dictam dominam Lucam etc. De quibus dictæ partes nostras præsentes litteras sibi dari requisiverunt quas nos concessimus eisdem nostro sigillo sigillatas, in testimonium præmissorum. Datum Thononii die decima mensis Aprilis anno domini millesimo tercentesimo septuagesimo quarto.
Per dominam præsentibus dominis: Ay. de Chalant Priore Burgeti, G. de Roverea.

(Sceau pendant).


XXXIII.

Sentence arbitrale du Comte Amédée sur le différend précédent.

Ao 1375.

(Arch. cant. Romainmotier, I, No 181 1).

Nos Amedeus Comes Sabaudiæ notum facimus universis: Quod constitutis coram nobis venerabili viro domino Henrico de Siviriaco Priore prioratus Romanimonasterii Cluniacensis ordinis Lausannensis diocesis nomine suo et dicti prioratus ex una parte; et Galesio de Viriaco suo nomine et conmutuo nomine nobilis dominæ Luce de Balma dominæ de Mont matris suæ ex altera parte; occasione questionis et controversiæ quæ inter dictas partes verteretur et diu fuit ventillata; super et de mero mixto imperio et omnimoda juridicione, que dictus Prior nomine dicti sui prioratus pretendit se habere in omnes homines dicti prioratus existentes in villis et territoriis de Brussins et de Vernez et in omnibus rebus et possessionibus ipsius prioratus et ab ipso moventibus sitis in dictis villis et territoriis, ac etiam, in omnes homines habitantes in rebus et possessionibus ante dictis. Dicto Gallesio nominibus prædictis dicente et asserente /645/ prædicta merum mixtum imperium et omnimodam juridicionem ad dictum prioratum Romanimonasterii non pertinere sed tantummodo dictum Priorem banna minuta et clamas habere in hominibus rebus et possessionibus supradictis, et saltim si aliqua juridictio ad dictos Priorem et prioratum in prædictis hominibus, rebus et possessionibus pertinebat non tamen merum imperium habebant dicti dominus Prior et prioratus sed in solidum ad dictos dominam Lucam et Galesium dominos de Mont pertinebat 1. Dictæ partes tractatu nostro ac etiam nostri consensu et auctoritate intervenientibus in modum qui sequitur transsegerunt et convenerunt super querelis et questionibus supra scriptis. In primis, quod dictæ villæ de Brussins et de Vernez separatæ et limitatæ a mandamento de Mont et merum mixtum imperium et omnimoda juridictio ac quidquid juris habent, habere possunt quacunque occasione, racione vel causa dicti domini Luca et Galesius in et pro mero mixto imperio et juridicione villarum et territorium prædictorum et aliorum reddictuum censum et bonorum ipsius dominæ Lucæ et Gallesii in villis et territoriis prædictis racione castri et territorii prædictorum de Mont vel alia quavis causa tam in hominibus ipsius Galesii et dictæ dominæ Lucæ matris suæ vel ipsius prioratus seu etiam advenis, ad ipsum dominum Priorem et dictum prioratum pertineat pleno jure. Et quæ omnia et singula dictus Galesius quo supra nomine tradidit, cedit, transfert penitus et imperpetuum transportat in dictum dominum Priorem et prioratum atque suos per præsentes; Nichil juris, actionis, racionis, meri mixti imperii, superioritatis seu juridicionis cujuscunque in prædictis retinendo. Item, quod in recompensacionem prædictorum meri imperii et aliorum /646/ jurium quæ dicti domina Luca et Galesius prout supra scriptum est habent et se habere pretendebant, dictus dominus Prior teneatur eisdem Lucæ et Galesio tradere et expedire tantum valorem quantus est valor hominum, reddituum, placitorum, censuum, usagiorum et aliorum bonorum quæ habent dicti domina Luca et Galesius in villis et territoriis de Brussins et de Vernez supradictis et eisdem Lucæ et Gallesio assignare eundem valorem, facta vera et legitima taxacione prædictorum ad arbitrium et ordinationem Anthonii Championis et Guillermi de Malliono quos ad prædicta et alia infra scripta de voluntate et consensu dictarum partium commissarios specialiter deputamus; Et fieri debeat dicta assignatio per dictum dominum Priorem in mandamento de Mont de hominibus, redditibus et bonis quæ idem dominus Prior habet racione dicti sui prioratus in dicto mandamento de Mont, si ibidem scilicet extra dictas duas villas et territoria earumdem tantum habeat quod dictam recompensacionem facere possit. Vel si dictam recompensacionem de bonis quæ in dicto mandamento habet facere non possit, eo tamen facere ipsam teneatur dictus dominus Prior de hominibus, redditibus, censibus et aliis bonis quæ habet in dictis villa et territorio de Vernez: Et si quid tradiderit infra dictam villam de Vernez dictis dominis Lucæ et Gallesio, quod in sic tradendum ipsi Galesius et domina Luca habeant merum et mixtum imperium et omnimodam juridicionem 1. Item, quod ultra prædicta dictus dominus Prior iteratum valorem hominum, reddituum et aliorum bonorum quæ dicti domina Luca et Gallesius per præsentem composicionem in dictos dominum Priorem et prioratum transferunt teneatur dare, tradere et expedire dominæ Lucæ et Gallesio prædictis, eisdemque assignare infra dictum mandamentum de Mont de hominibus, redditibus /647/ et bonis quæ habent dicti dominus Prior et prioratus in ipso mandamento, si quidem habeant unde assignacio plenaria fieri possit in mandamento prædicto extra dictas duas villas et territoria earumdem; vel si non habeant dicti dominus Prior et prioratus in dicto mandamento extra dictas duas villas et territoria earumdem, de hominibus, redditibus et bonis unde fieri valeat assignacio antedicta, eo casu teneatur dictus dominus Prior eisdem dominæ Lucæ et Gallesio supplere et solvere in pecunia numerata illud quod eis supplendum est assignandum, facta vera et legitima extimacione ipsorum assignandorum et supplendorum per nostros commissarios superius electos. Item, quod dictus dominus Prior et eciam sui successores facere imperpetuum et habere non possint furchas erectas seu patibulum vel aliud in quo executio corporalis fieri valeat infra villas et territoria de Brussins et de Vernez supra scriptas, nec aliquam executionem corporum condempnatorum ibidem facere possint seu eciam exercere, sed in territorio Romanimonasterii prout hactenus fieri est consuetum de delinquentibus personis infra villas et territoria supra scripta facere possint et debeant ac eciam exercere 1. Item, quod dictus dominus Prior teneatur dare et solvere dictis dominæ Lucæ et Gallesio tercentum florenos boni auri et legitimi ponderis ultra alia supra scripta contemplacione suprascriptorum, et specialiter occasione dicti meri imperii de quo erat controversia inter partes prædictas; et pro mero mixto imperio et juridicione omnimoda quæ habebant dicti domina Luca et Gallesius in omnibus personis advenis delinquentibus seu existentibus in dictis villis et territoriis earumdem 2, de quibus nulla recompensatio ultra prædicta per dictum dominum Priorem est facienda, nec ipsum merum mixtum imperium et juridictio sunt aliqualiter extimanda. Item, quod si aliqua controversia /648/ seu debatum oriretur in futurum inter partes supra scriptas aut eorum heredes et successores super et de limitibus et finibus dictarum villarum et territoriorum de Brussins et de Vernez, seu super aliis in præsenti compositione contentis, quod eo casu dicti commissarii per nos electi ipsos fines et limites et alia quæcunque declarandi et terminos de novo ponendi habeant omnimodam potestatem. Et si super ipsis limitibus et aliis dubiis quæ orirentur ponendis et declarandis dicti commissarii per nos electi convenire non possent, nos ipsam potestatem, de voluntate et consensu dictarum parcium, nobis specialiter reservamus et eciam super omnibus aliis questionibus et controversiis quæ inter ipsas partes occasione prædictorum vel alias comodocunque super et occasione villarum et territoriorum prædictorum moveri possent in futurum. Item, quod si contingeret in futurum homines justiciabiles dicti domini Prioris et prioratus existentes seu commorantes infra dictas villas seu territoria de Brussins et de Vernez, bannum, clamam seu alium delictum committere in dicto mandamento de Mont extra dictas duas villas de Brussins et de Vernez et territoriis ipsarum, quod eo casu dicti domina Luca et Gallesius eorumque heredes et successores habeant cognicionem ipsorum banni, clamæ et delicti, et post ipsam cognicionem dicti domina Luca et Galesius eorumque heredes et successores teneantur dicto domino Priori seu alteri qui pro tempore fuerit ejus successor in dicto prioratu ipsum bannum, clamam et delictum remittere seu aliam condempnacionem quæ fieret occasione dicti delicti perpetrati. Et simili modo si homines seu justiciabiles dictorum dominæ Lucæ et Gallesii vel alterius eorumdem, de mandamento de Mont, bannum clamam seu aliud delictum committerent infra dictas villas et territoria de Brussins et de Vernez, dictus dominus Prior ejusque successores habeant et habere debeant cognicionem ipsius clamæ, banni et delicti, et, post factam cognicionem, ipsum bannum, clamam vel condempnacionem quæ fieret occasione dicti delicti remittant et remittere teneantur ipsis dominæ Lucæ et Gallesio aut alteri eorumdem cujus esset justiciabilis homo qui dictam clamam, vel bannum seu delictum commisset. Item, quod si homines seu /649/ justiciabiles dominæ Lucæ prædictorum commorantes infra dictum mandamentum de Mont extra dictas duas villas et territoria earumdem, haberent seu tenerent nunc vel in futurum aliqua prædia seu possessiones infra limites dictarum villarum et territoriorum de Brussins et de Vernez moventes seu moventia de feudo, emphiteosi seu directo dominio dictorum dominæ Lucæ et Gallesii seu alterius eorumdem; Et e converso, si homines et justiciabiles dictorum domini Prioris et prioratus existentes seu commorantes infra dictas villas et territoria de Brussins et de Vernez habeant nunc vel in futurum aliqua prædia seu possessiones in dicto mandamento de Mont extra ipsas villas et territoria de Brussins et de Vernez moventes de feudo, emphiteosi seu directo dominio dictorum domini Prioris et prioratus, eo casu dicta feuda, emphiteosa et directa dominia seu jura competencia pro eisdem per præsentem compositionem minime intelligantur esse translata in alteram parcium prædictarum sed illi permaneant cujus erant ante presentem compositionem: mero mixto imperio et juridicione omnimoda in prædictis rebus et delinquentibus in eisdem, ut supra dictum est, eisdem domino Priori et prioratui ac suis successoribus competentibus. Item, quod dictus dominus Prior vel successores ipsius aliquid de ulterius petere non possint a dictis domina Luca et Gallesio, seu Jaquemeto de Magnye Castellano de Mont aliisque eorum complicibus occasione cujusdam passamenti seu condempnacionis obtentæ per dictum dominum Priorem contra dictum Jaquemetum eorum complices usque ad quantitatem mille et tercentum librarum lausannensium vel circa inclusis expensis, nec eciam occasione expensarum inde factarum. Item, quod dicti domina Luca et Gallesius de dictis tercentis florenis emere seu aquirere teneantur aliquos reditus seu alia bona allodialia valentia usque ad quantitatem dictorum tercentum florenorum et quantitatis eciam sibi tradendæ per dictum dominum Priorem pro supplemento predicto. Quæ bona seu alia sua propria allodialia dictorum dominæ Lucæ et Gallesii usque ad dictam quantitatem una cum aliis quibuscunque bonis per dictum dominum Priorem tradendis sint et perpetuo maneant de feudo et directo /650/ dominio nostro. Item, quod dictus dominus Prior omnia supra dicta et infra scripta faciat laudari et ratificari sollempniter per suum conventum et dominum Abbatem Cluniacensem infra proximum festum beati Michaëlis. Item, quod pro tanto omnes injuriæ questiones et offensæ hinc et inde factæ sint quittæ remissæ et de prædictis omnibus sit bona pax inter partes predictas vera dilectio, bona concordia et unitas Deo propicio perpetuo valituræ. Quamquidem pacem, finem, concordiam, transactionem et alia omnia et singula supra et infra scripta dictæ partes et utraque ipsarum promiserunt sollempniter altera alteri sollempnibus stipulacionibus evenientibus hinc et inde juratæ corporaliter ad evangelia Dei sancta et sub suorum obligatione bonorum quorumcunque rata, grata, firma et irrevocabilia habere perpetuo et tenere et nunquam contra etc. Promisit insuper dictus Gallesius quo supra nomine, [ … ] laudari, ratifficari et approbari facere per dictam dominam Lucam matrem 1 suam antequam dictus Prior vel alius nomine suo dictos tercentum florenos sibi tradere vel expedire teneatur. Qua ratifficatione facta et executa idem dominus Prior dictam florenorum summam statim sibi expedire, tradere realiter sit astrictus. Pro quibus omnibus et singulis dicto domino Priore firmius attendendis et eciam observandis ad supplicacionem et preces dicti Gallesii nos fidejussorem constituimus pro nobis et nostris successoribus ex nostra certa scientia per præsentes erga dictum Priorem recipientem suo nomine et prioratus prædicti sub juramento et promissione nostra sollempni, a qua fidejussione dictus Gallesius nos indempnem penitus servare promisit et convenit sub juramento et obligacione prædictis nichil juris, actionis vel querelæ nobis vel nostris successoribus retinentes /651/ in rebus, bonis et juribus feudalibus tradendis per dictum Galesium præfato domino priori ratione permutationis et transactionis præsencium sive sit racione meri mixti imperii, juridictionis, directi dominii, vel alia quavis causa, sed ipsi domino, Priori acque suis dictæ res tradendæ per dictum Galesium libere, franche, remaneant perpetue a quibuscunque servitutibus penitus et inmunes. Et renunciaverunt dictæ partes … omnibus exceptionibus etc. Et ad majorem omnium et singulorum prædictorum firmitatem et robur, nos Comes prædictus scientes prædicta omnia fore vera et in nostri nostrique consilii præsencia, deliberata facta et arrestata fuisse pro nobis et nostris successoribus dictis partibus … ea omnia laudamus, approbamus, ratifficamus et præsencium serie confirmamus et ad preces et requisitiones dictarum partium præsentes sigillari fecimus et muniri. Datum Morgiæ die nona Marcii, anno domini millesimo tercentesimo septuagesimo quinto sumpto a nativitate.
Per dominum presentibus dominis. Destres Cancelario, H. de Colombier, Jo. Lagereti, G. Marchand, P. de Ponte.

michaletus de croso.

(Sceau de Savoie, en cire rouge, appendu par un cordon vert. Il est fort bien gravé et conservé).


XXXIV.

Ratification par l'Abbé de Cluny, Jaques de Damas-Cosan, de l'arbitrage d'Amédée.

(Archives cantonales, Romainmotier, ibid.)

Universis presentes litteras inspecturis frater Jacobus miseracione divina Cluniacensis ecclesiæ minister humilis et ejusdem loci conventus salutem in domino. Noverint quod nos ad plenum, informati, quod compositio et transactio factæ per venerabilem et carissimum fratrem nostrum dominum Henricum de Siviriaco priorem prioratus nostri Romani monasterii Lausann. dioc. /652/ nomine suo et dicti prioratus ex parte una: et nobilem dominam Luquam de Balma dominam de Mont et Gallesium de Viriaco ejus filium ex altera parte, prout in litteris dictas composicionem et transactionem continentibus factis et datis Morgiæ die nona Marcii anno domini a nativitate millesimo trecentesimo septuagesimo quinto plenius continetur, ratificatis et approbatis per has præsentes litteras prioris et conventus prædicti nostri prioratus Romani monasterii, quibus nostræ presentes litteræ sunt annexæ, sunt ad magnum commodum et utilitatem dictæ domus nostræ Romani monasterii; ipsas composicionem et transactionem et omnia alia et singula in dictis litteris et hiis presentibus 1 quibus nostræ sunt annexæ, volumus eaque laudamus, ratifficamus, approbamus et tenore presencium ex certa scientia confirmamus, nostrum ad hæc prebentes assensum pariter et consensum. In cujus rei testimonium presentibus litteris sigilla nostra duximus apponenda. Datum die tercia Septembris anno domino millesimo trecentesimo septuagesimo quinto.

Jacobus Abbas         Everradus.

(Quatre sceaux appendus).


XXXV.

Acte de non préjudice d'Henry de Sivirier.

Ao 1377.

(Archives de la ville de Romainmotier, paquet 17, No 162).

Nos frater Henricus de Siviriaco humilis prior Romani monasterii: Notum facimus universis quod cum nos probos homines /653/ nostros terre nostre Romani monasterii requisierimus de gracia speciali, quod illi qui de bono modo possent, ire vellent apud Brussins nosque juvare ad fodendum vineas nostras que, propter instans tempus, de fodendo indigerint festinanter, in hoc quod nos ipsis et ipsorum cuilibet dare volumus et promisimus dare tale precium qualibet die sicut dabitur operariis alienis 1; qui nobis illud facere graciose concesserunt: Et quare nolumus quod predicta concessio, quam de gracia speciali fecerunt et concesserunt, eis aut suis heredibus generet aut faciat prejudicium in futurum, aut trahi possit ad sequelam, nostras presentes litteras in testimonium veritatis duximus concedendas. Datum subtus sigillo nostro, die vicesima septima mensis Marcii, anno domini millesimo trecentesimo septuagesimo septimo.

(Sceau perdu).


XXXVI.

Le Prieur Henri de Sivirier rétablit l'ancienne mesure pour les prébendes de vin des moines 1

.

Anno 1379.

(Arch. cant. Inventaire analyt. verd. N°85)

Nos frater Henricus de Siviriaco humilis prior romani monasterii ordinis clun. lausann. dioc. Notum facimus universis /654/ quod cum dudum nobis exposito per venerabiles fratres et socios nostros carissimos suppriorem et conventum dicti nostri prioratus, quod olim, tempore bone memorie domini Arthaudi Alamandi prioris dicti prioratus predecessoris nostri, fuerit facta quedam ordinacio potius voluntaria quam ordinata in grande prejudicium dicti conventus et ipsorum prebendarum detrimentum, videlicet quod ipsis libraretur prebenda sua ad unum parvum merale de vino toto puro, quam prebendam consueverant percipere ad unum maius merale; Ita quod tria meralia faciebant duos potos ad mensuram romani monasterii 1 tamen sufficienter adzacato 2. Et quia celarii ita ponebant aquam in parvo merali sicut poni deberet in majori, supplicav. nobis ut ipsos reducere vellemus ad antiquam prebendam maioris meralis supradicti. Nos vero qui ibidem nutriti fuimus licet de predictis satis essemus informati, tanquam qui fuimus ibidem cellarius 3, nichilominus tamen nobis agente in remotis commissimus venerabili carissimo fratri nostro domino Otthoni de Willerens priori Sancti Pauli vicario nostro et locuntenen. de predictis se informaret et ipsos ad antiquas reduceret prebendas. Verum quia dubitamus ne dicta comissio sortita fuerit effectum, nolentes nostram conscienciam super hoc remanere oneratam, tamquam legitime informati de predictis, ut ipsi quanto amplius favorabiliter tractabuntur tanto magis ad cultum divinum animentur, ipsos socios nostros et fratres et eorum successores pro nobis et nostris successoribus ad dictas antiquas prebendas maioris merali reducimus et ponimus, restituimus et reentegramus ex nostra certa scientia perpetuo per presentes, de vino tamen sufficienter adzacato. Mandantes celario qui nunc est et qui pro tempore fuerint quatenus ipsis sociis et fratribus nostris et eorum successoribus dictas suas prebendas ex nunc in antea /655/ tradant deliberent et expediant ad dictum maius merale de vino sufficienter adzacato, et sicut est fieri consuetum, nullo alio mandato a nobis super hoc expectato: In super testificantes in consciencia nostra predicta, tempore nostro quo ibi eramus ante promotionem nostram ad dictum prioratum, ante dictam ordinationem factam, fuisse observata et a maioribus nostris et probis viris tunc ibidem existentibus audivisse predicta ita debere observari et suis temporibus fuisse observata. In quorum omnium robur et testimonium sigillum nostrum duximus present. apponendum. Datum Carpencti. 1 die prima mensis decembris anno domini millesimo trecentesimo septuagesimo nono.

(Sceau assez bien conservé).


XXXVII.

Concordat sur Wufflens-la-ville, entre le Prieur Jean de Seyssel et Louis sire de Cossonay.

Ao 1385.

(Archiv. de Cossonay 1).

Nos frater Johannes de Seyssello Prior humilis Prioratus Romanimonasterii, totusque ejusdem loci conventus ordinis Cluniacensis in Lausannensi diocesi ex una parte, et nobilis et potens vir Ludovicus dominus de Cossonay et de Berchier miles, filius felicis recordationis domini Ludovici domini de Cossonay militis ex altera, notum facimus universis: quod cum questio /656/ seu discordia verterentur seu verti sperarentur et tempore præterito diu versa fuerit inter nos partes prædictas et prædecessores nostros super facto juridicionis dominii meri misti et imperii villæ de Woufflens villa, hominum, rerum, possessionum et proprietatum dictæ villæ: Hinc est quod nos Prior et conventus prædicti in capitulo nostro ad sonum campanæ ut moris est in unum congregati super hiis habita pluries ea solempniter quæ in talibus solempniter decet haberi; et nos Ludovicus dominus de Cossonay et de Berchier prædictus, super hæc habito diligenti consilio et tractatu; inter nos partes prædictas super discordia et questione predictis bonam pacem et tranquillitatem habere cupientes et desiderantes, una pars nostrum de consensu alterius concordavimus et declaravimus concorditer per modum et formam inferius declaratas. In primis, quod nos dictus dominus de Cossonay et de Berchier pro nobis et heredibus nostris habeamus et habere debeamus perpetuo merum et mixtum imperium et omnimodam juridicionem in dicta villa de Voufflens, in territorio, carreriis et pascuis dictæ villæ, excepto super homines dictorum religiosorum Prioris et conventus residentes, habitantes et habitaturos in dicta villa de Voufflens, super res et possessiones dictorum hominum et super res, possessiones et proprietates a religiosis moventibus; super quos homines habitantes et habitaturos, res, proprietates, possessiones ipsorum hominum moventibus a dictis Priore et conventu, prædicti Prior et conventus pro se et successoribus suis habeant et habere debeant perpetuo, laudes et vendas, banna, clamas, sasinas, barras, injurias et emendas factas et fiendas per dictos homines super res et proprietates dictorum religiosorum.
Item, quod si aliquis hominum dictorum religiosorum delinqueret, pro quo delicto ipse delinquens mortem subire deberet corporalem aut mutilationem membrorum, quod nuncius dictorum religiosorum ipsum delinquentem capere debeat et possit ipsum penes se detinere et secundum consuetudinem Lausann. lonsengire et distinguere et per personam ipsius delinquentis inquerere de dicto delicto et cognicionem de ipso habere; Et quum dictus delinquens debebit judicari secundum delictum /657/ per ipsum commissum, dictus nuncius dictorum religiosorum teneatur et debeat vocare nuncium dicti domini de Cossonay ad essendum in judicio dicti delinquentis seu malefactoris; quo quidem delinquento judicato, nuncius dictorum religiosorum teneatur dictum delinquentem incontinenti in camisia dicto nuncio nostro, dicti domini de Cossonay, ad ipsum delinquentem seu malefactorem exequtandum seu faciendum voluntatem dicti domini de Cossonay reddere et deliberare. Si vero nuncius noster dicti domini de Cossonay ad judicium dicti delinquentis, ut præfertur faciendum, nollet venire et dictum delinquentem recipere, quod tunc nuncius dictorum religiosorum teneatur dictum delinquentem detinere et custodire posse suo sine fraude et dolo a dicto judicio dicti delinquentis facto indilate usque ad occasum solis et post dictum terminum si aliquid de dicto delinquente accideret, quod nos dictus dominus de Cossonay non possumus dictis religiosis et successoribus suis aliquid exigere. Et si nos prædictus dominus dictum delinquentem dimicteremus impugnitum, volumus quod ipse delinquens non possit nec debeat residere in futurum in dicta villa de Woufflens nisi esset ad preces et requisiciones et de voluntate dictorum religiosorum. Item, quod bona mobilia, hæreditates, proprietates et possessiones dicti delinquentis moventes et moventia a dictis religiosis et quæ essent penes dictos religiosos debeant dictis religiosis et successoribus suis permanere; Alia vero bona mobilia dicti delinquentis quæ essent penes nos dominum prædictum nobis et heredibus nostris perpetuo remanere debeant.
Item, si homines habitatores et habitaturi de Woufflens villa dictorum religiosorum commicterent bannos seu barras ructas et incurrerent in carreriis et pascuis dictæ villæ de Woufflens, quod dicta banna, seu barræ ructæ dictis religiosis et successoribus suis pertineant et pertinere debeant; ita tamen quod dicti religiosi teneantur facere emendare parti offensatæ secundum quod fuerit consuetud. lausann. Item, quod si homines dictorum religiosorum in dicta villa de Woufflens residentes commicterent banna seu barras ructas super res et possessiones moventes a nobis domino prædicto, quod ipsi homines dictorum /658/ religiosorum nobis domino prædicto de ipsis bannis et barris ructis satisfacere teneantur. Et vice versa si homines nostri domini prædicti commicterent banna seu barras ructas super proprietates et possessiones a dictis Priore et conventu moventes, volumus quod ipsi homines nostri dicta banna et barras commictentes de ipsis bannis et barris ructis dictis religiosis satisfacere teneantur.
Item, quod si facere contingeret devias in villa, territorio et pascuis de Voufflens villa, quod nos dominus prædictus ipsas devias facere possumus et debeamus, ipsis deviis in ecclesia pro clamatis secundum consuetudinem Lausann. in quibus deviis faciendis nuncius dictorum religiosorum esse debeat si interesse voluerit, ad hæc quod si homines habitatores et habitaturi dictorum religiosorum offensas seu banna incurrent de rebus, proprietatibus et possessionibus dictorum religiosorum moventium tangentes carrerias et pascua villæ et territorii de Woufflens villa, quod dicta banna et offensæ commissæ per homines dicti Prioris et conventus de dictis rebus et proprietatibus ac possessionibus, dictis religiosis et successoribus perpetuo pertineant. Si vero homines dictorum religiosorum commicterent banna seu offensas de aliis proprietatibus et possessionibus a dictis religiosis non moventibus tangentibus carrerias et pascua, dicta banna et offensæ per dictos homines comissæ de ipsis proprietatibus nobis dicto domino pertineant et pertinere debeant.
Item, si aliquis homo aliquem hominem dictorum religiosorum appellaret, seu aliquis homo dictorum religiosorum alterum hominem ipsorum religiosorum, per quam appellacionem duellum deberet fieri inter appellantes et appellatum secundum consuetudinem Lausann.; quod dicti religiosi pro se et successoribus suis habere debeant cognicionem et judicium duelli appellantis et appellati, vocato in judicio nuncio nostro dicti domini de Cossonay; quo judicio facto et duello adjudicato, nuncius dictorum religiosorum teneatur incontinenti dictos pugilles deliberare nuncio nostro, domini predicti, ad dictum duellum faciendum seu ad libitum nostræ voluntatis. Et si nos dominus prædictus pugillem victum et condempnatum abire /659/ dimicteremus, quod ipse condempnatus non possit ultra residere in villa et territorio de Woufflens villa nisi fuerit ad requisicionem et voluntatem dictorum religiosorum. Bona vero, res et proprietates ac possessiones dicti condempnati a dictis religiosis moventia, et eciam bona mobilia penes dictos religiosos existentia, dictis religiosis et suis successoribus perpetue sint et remaneant ac remanere debeant. Alia vero bona mobilia dicti condempnati existencia penes nos dominum prædictum, nobis domino prædicto et heredibus nostris pertineant et pertinere debeant.
Item, si aliquis hominum nostrorum prædicti domini, aut aliquis homo extraneus clamam faceret seu litigaret de aliquo homine dictorum religiosorum; vel alter homo ipsorum religiosorum de alteri homine dictorum religiosorum coram nuncio dictorum Prioris et conventus in dicta villa de Woufflens, de proprietatibus et possessionibus a dictis religiosis moventibus: Et actor seu reus litigant. se teneret gravatus per quæ gravamina appellatio deberet fieri, quod tunc dicta appellatio coram dictis religiosis apud Romanum monasterium pertinere debeat et devenire et non apud Cossonay; Sed de proprietatibus et possessionibus a dictis religiosis ab antico moventibus. — Item, si aliquis hominum nostrorum domini prædicti, aut aliquis homo extraneus clamam faceret seu litigaret de aliquo homine dictorum religiosorum, vel alter hominum dictorum religiosorum de altero, de proprietatibus et possessionibus per dictos religiosos de novo acquisitis seu acquirendis coram nuncio dictorum religiosorum, et actor seu reus se teneret gravatus, perque gravamina appellatio deberet fieri, eo tunc appellatio ad nos dominum prædictum, a dicta villa de Woufflens apud Cossonay, coram castellano nostro, pertineat et devenire debeat.
Item, quod casu quo omnes homines mandamenti et terræ de Cossonay, venirent apud Cossonay ad terraliandum seu fortifficandum villam et castrum de Cossonay, quod tunc dicti homines habitantes et habitaturi dictorum religiosorum de Woufflens villa venire teneantur ad dicta terralia et fortificationem facienda et non aliter. /660/
Item, quod dicti homines dictorum religiosorum habitatores et habitaturi de Woufflens villa sint quicti perpetuo et immunes super omni genere auxilii in casibus consuetis nobis dicto domino et nostris debitis secundum consuetudinem Lausann.; ita tamen quod nos Prior et conventus predicti quolibet anno in die anniversarii dicti domini teneamur celebrare unam missam cum nota pro remedio animæ suæ et predecessorum suorum.
Item, quod dicti homines dictorum religiosorum habitantes et habitaturi de Woufflens villa teneantur et debeant sequi carvaquatam nostram dicti domini de Cossonay, in casu quo alii homines nostri de Cossonay sequeantur dictam carvaquatam, et non aliter.
Item, quod dicti religiosi possint facere et construere unum molendinum, unum batitorium in confinio de Woufflens villa super proprietates suas dictorum religiosorum, et decursum aquæ capere et habere super proprietates suas prout sibi melius videbitur expedire sina aliqua objectione; in quibus molendino et batitorio non possint nec teneantur aliqui homines batire nec molere nisi homines dictorum religiosorum habitatores et habitaturi de Woufflens villa. Aut ipsi religiosi pro se et successoribus suis nichil plus juridicionis et dominii apud Woufflens villam, territorium, carrerias et pascua possint nec debeant ulterius petere seu exigere nisi ad quæ superius sunt expressa et declarata. Quæ quidem omnia et singula supra concordata et declarata nos Prior et Conventus et Ludovicus dominus prænominati pro nobis successoribus et heredibus nostris promictimus … sub obligacione omnium bonorum nostrorum. . . rata, grata, firma, tenere … et ea inviolabiliter observare etc. … Volentes nos dictæ partes quod si in præsenti instrumento reperiretur aliquod ambiguum, obscurum seu male scriptum quod possit semper refici … ad consilium peritorum In quorum testimonium etc. — (sceaux des deux parties et de l'official de Lausanne, apposés) — Datum undecima die mensis Jullii anno domini millesimo tercentesimo octuagesimo quinto.

Henricus de Lapra.


/661/

XXXVIII.

Premiers réglements d'administration communale à Romainmotier 1.

Ao. 1387.

(Arch. de Romainmotier, Paq. 16, No 157).

Nos Janninetus dictus Bonafiem de Romanomonasterio et Nycodus dictus Poncie filius condam Aymoneti dicti Poncie dicti loci, tanquam rectores communitatis ville dicti Romani monasterii anni preteriti in data presencium finiti, notum facimus universis presentibus et futuris: quod nos considerata utilitate dicte communitatis ville predicte Romanimonasterii, de laude, consensu, voluntate et mandato venerabilis et religiosi viri domini nostri carissimi fratris Johannis de Seyssello prioris humilis prioratus dicti Romanimonasterii; ac etiam de voluntate et consensu proborum infra scriptorum et nominatorum, videlicet: Jaquerii Nylion, Willermi et Aymoneti dictorum Aymonod, Perrodi Poncie, Jaqueti de Envy, Richardi de Nos, Nychodi Hugueta, Perrodi Magnin, Girardi Amiet et plurium aliorum proborum hominum presencium, volencium et consencientium, elegimus, constituimus et ordinamus rectores et gubernatores communitatis predicte ville Romanimonasterii et pertinenciarum ejusdem communitatis per unum annum a data presencium numerandium, videlicet: Guillermum Henriodi de Romanomonasterio, pelliparium, et Aymonetum douz Chablet, fabrum dicti Romanimonasterii, et eorum quemlibet in solidum, ad regendum et gubernandum per ipsos Guillermum et Aymonetum et eorum quemlibet, predictam /662/ communitatem Romanimonasterii cum omnibus suis juribus, pertinenciis, obvencionibus et appendenciis suis singulis et universis, sub modis et formis inferius declaratis, videlicet: Quod predicti Guillermus et Aymonetus promiserunt per juramenta sua ad sancta Dei evangelia corporaliter tacta, predictam communitatem cum omnibus suis juribus et pertinenciis quibus supra bene et fideliter regere et gubernare posse suo et in ipsam communitatem regendam bonam diligentiam ponere et habere et cum consilio predicti domini prioris et proborum hominum supra scriptorum.
Item, quod predicti Guillermus et Aymonetus in fine anni predicti debent coram predicto domino Priore et aliis probis hominibus supra scriptis bonum computum reddere de bonis et possessionibus dicte communitatis.
Item, quod anno finito dicti Guillermus et Aymonetus, quilibet ipsorum per se et insolidum, possunt ponere et eligere alios duos probos homines pro predicta communitate regenda et gubernanda, et si dicti duo electi per ipsos Guillermum et Aymonetum predictam electionem recusarent adimplendam, quod ipsi teneantur in duobus florenis auri implicandis ad opus et utilitatem dicte communitatis; et sic deinceps alii duo eligendi, ad regendum dictam communitatem, recusantes dictam electionem sint incheti de duobus florenis auri implicandis ut prefertur in dicta communitate.
Nos vero frater Johannes de Seissello prior predictus, et nos predicti probi homines suprascripti, omnia et singula predicta pro nobis et nostris et vice et nomine omnium aliorum proborum hominum dicte communitatis laudamus, ratificamus et approbamus penitus per presentes; mandantes et tenore presencium precipientes, nos prior predictus et nos alii homines supranominati, omnibus illis qui in dicta communitate in aliquo tenentur, quatenus ipsis Guillermo et Aymoneto electis et cuilibet ipsorum in solidum et omnibus aliis in tempore futuro in dicta communitate eligendis, quatenus ipsis electis et eligendis solvant, rendeant et intendant, nullo alio mandato a nobis super hec expectato. Quibus electis et eligendis pro tempore /663/ futuro, nos prior et dicti prenominati homines pro nobis et nomine omnium aliorum proborum hominum dicte communitatis, damus tenore presencium plenariam potestatem ac mandatum speciale petendi, defendendi, in judicio standi, fructus, jura, exitus et juancias dicte communitatis recuperandi et levandi ac exigendi. Promittentes nos Prior predictus … et nos dicti probi homines etc. … In cujus rei testimonium nos Prior predictus pro nobis et ad preces et requisicionem predictorum proborum hominum nobis fideliter relatas per dominum Henricum de Lapra presbiterum curie nostre Romanimonasterii juratum, cui super hiis vices nostras commisimus ac eidem fidem plenariam adhibemus, sigillum curie nostre predicte, salvo jure nostro, presentibus litteris duximus apponendum. Datum die secunda mensis Junii anno domini millesimo CCCo octuagesimo septimo.

Idem Henricus de Lapra.

(Sceau pendant: l'épée et la clef, armes de la ville de Romainmotier)

XXXIX.

Fondations pieuses de H. de Sivirier, Evêque de Rhodez, à Romainmotier 1.

Anno 1390.

(Arch. cant. Romainm. t. II, No 185).

Nos frater Johannes de Seyssello humilis prior prioratus Romanimonasterii ordinis Cluniacen. lausann. dioc. totusque ejusdem loci conventus: notum facimus universis quod cum reverendus in Christo pater et dominus dominus Henricus miseracione /664/ divina Episcopus Ruthenensis nobis dederit, concesserit, donaverit et tradiderit ac realiter assignaverit quingentas seu quinquies centum libras bonorum lausann. seu valorem, pro redditibus annuis emendis in augmento fundacionis et dotacionis cappelle beati Johannis baptiste infra ecclesiam dicti prioratus Romanimonasterii constitute; In qua cappella sui parentes et antecessores de suo genere et cognomine sunt sepulti, et idem dominus Episcopus eligit sepelliri domino concedente; dictis redditibus annuis et perpetuis inter nos perpetuis temporibus distribuendis prout inferius declaratur. Nos dicti prior et conventus considerantes donacionem predictam, animadvertentes affectionem quam predictus dominus Episcopus erga nos et ecclesiam nostram dirigit et hec recolen. insuper bona que olim in dicto prioratu, in quo fuit prior, fecit et adhuc facit incessanter, offerimus nos sponte dicturos et celebraturos per petuis temporibus per nos et nostros successores omnibus et singulis dominicis diebus perpetuo, post vesperos, in dicta cappella officium integrum mortuorum, videlicet, vesperorum et matutinarum conventualiter, et ultimum responsum cum nota cum orationibus solitis; et singulis diebus lune sequentibus, unam missam conventualem per monachum dumtaxat celebrandam cum nota in altari dicte cappelle et in dicta cappella solemniter et morose. Quequidem missa dicetur statim finita missa beate marie quamdiu pulsabitur pro prima; et ille qui dictam missam debebit celebrare, statim finita poscomunione misse beate marie, sacris vestibus se induat, et finita dicta missa faciemus stacionem et cantabimus responsum et absolucionem faciemus ut est moris, quamdiu dictus dominus Episcopus vixerit in humanis super tumulum parentum suorum, et post ipsius decessum perpetuo super suum sepulcrum. Ad que omnia et singula supradicta nos prior et conventus predicti tenenda observanda facienda et integre complenda, nos et nostri successores astringimus et obligamus, modo et forma quibus melius possumus, de predictis perpetuo et irrevocabiliter observandis et tenendis. Et promictimus bona fide nostra, sub voto et observancia religionis nostre, contra predicta et /665/ infrascripta non facere in futurum vel venire nec alicui contra venire volenti in aliquo consentire, sed supra et infrascripta firma rata et grata habere et inviolabiliter observare; et volumus et constituimus quod si in predictis vel infrascriptis defficeremus, quod absit, quod idem dominus Episcopus dum vixerit, et post ipsius decessum Johannes et Guillermus antenatus et Guillermus junior de Siviriaco nepotes sui et eorum heredes et successores aut alter ipsorum nos dictum priorem et conventum et nostros successores per superiores nostros, omnibus juris et ordinis remediis cogere et compellere possint. Si vero contingeret aliquam de precipuis festivitatibus in predictis diebus dominicis et lune cadere vel venire, eo tunc dictum officium et dicta missa transportabuntur, ob reverentiam dicti festi, usque ad aliam sequentem diem opportunam in qua comode predicta poterunt celebrari: quam diem subprior vel alius qui reget conventum significare teneatur et debeat in capitulo conventui et in tabula facere scribi et legi 1.
Dicti vero redditus juxta voluntatem dicti domini Episcopi et per ipsius ordinacionem de nostro unanimi consensu factam distribuentur per modum infrascriptum. Primo quod pidanciarius dicti conventus, aut alius quicunque per nos dictum priorem et conventum et nostros successores electus fuerit ad recipiendum et levandum dictos redditus, nobis dicto priori et conventui et successoribus nostris, priori et monachis dumtaxat, perpetuis temporibus, singulis diebus lune in quibus debebunt comedi carnes in conventu, carnes recentes ministrabit sicut in aliis diebus, una cum carnibus salsatis dari consuetis per pidanciarium predictum, qui eos ministrabit sicut ante. In diebus vero lune, in quibus non debebunt carnes comedi in conventu, et etiam in aliis diebus lune in quibus pidanciarius consuevit et tenetur nobis dicto priori et conventui carnes recentes ministrare, tunc, in istis diebus ultimis casibus, dicti redditus dividantur per singulas porciones et singulis diebus lune perpetuis temporibus, et portio que continget de illis diebus /666/ in quibus carnes non debebunt comedi in conventu, vel in quibus pidanciarius debet carnes ministrare conventui, distribuentur inter priorem et monachos dicti prioratus illis diebus dominica et lune: videlicet, medietas in officio mortuorum et alia medietas die lune finita missa in stacione, inter presentes dumtaxat; nec dicatur esse presens in officio qui non venerit ante finem primi psalmi, nec dicatur esse presens in missa qui non venerit ante primam collectam, sed tales et illi qui ante finem officii vel misse recesserint pro absentibus reputentur et nichil in dicta distributione recipient. — Si vero porcio dictorum reddituum, pro diebus quibus carnes recentes debebunt dicto priori et conventui ministrari, plus ascenderent quam expense carnium que nobis pro hujusmodi distributione ministrabuntur, illud plus singulis diebus dominica et lune in officio et missa distribuantur inter presentes prout superius est expressum 1; Et ne aliquis possit ignoranciam pretendere, quando dictum officium et missa debebunt celebrari pulsabuntur omnes campane, sicut et in majoribus anniversariis fuerit consuetum. Et supra dictis redditibus ministrabuntur et manutenebuntur duo cerei et una torchia pro dicta missa celebranda. —
Item, nos prior et conventus predicti confitemur et in veritate recognoscimus, quod prefatus reverendus in Christo pater et dominus dominus Henricus Episcopus Ruthenensis, de nostra voluntate et expresso consensu, pro remedio et salute anime sue, parentum et benefactorum suorum, fundavit et dotavit, fundat et dotat duas cappellanias in altari et cappella beati Johannis baptiste infra ecclesiam dicti nostri prioratus: quarum cappellaniarum perpetuo retinuit et retinet, reservavit et reservat jus patronatus in ipsis cappellaniis presentandi quocienscunque, quandocunque et quovismodo vacaverint, sibi ipsi quamdiu vitam geret in humanis, et post ipsius decessum perpetuis temporibus duobus antiquioribus de genere et cognomine suo de Siviriaco; possidebunt ita quod senior ipsorum ad primam vacantem presentet /667/ et junior ad secundam, sic perpetuis temporibus inter eos observetur, si duo sint, alias uni soli pertineat. Nobis dicto priori et successoribus nostris, videlicet juxta ordinacionem dicti domini episcopi, aliquem de monachis dicti prioratus et non alium, et talem qui sit sacerdos vel possit infra annum ad sacerdotium promoveri, ita tamen quod nullus de presentatis aliquod beneficium vel cappellaniam sufficientem non habeat et si habuerit quod relinquat et renunciet eidem, contentus dicta cappellania. Intelligitur tamen quod cantor et magister puerorum propter tenuitatem beneficiorum suorum ad dictas cappellanias possint et valeant presentari et admitti. Quos quidem presentatos, nos prior predictus et nostri successores, si ydonei fuerint admittere debemus ad ipsas cappellanias et instituere de eisdem, recepto presens ab eis juramento quod jura et bona dictarum cappellaniarum debite conservabunt, prosequentur et deffendent, et dictis cappellaniis bene et ydonee deservient. Quiquidem monachi in dictis cappellaniis presentati et instituti, perpetuo tenebuntur et debebunt, aut alter ipsorum, alternatis diebus vel septimanis, sicut inter ipsos disposuerint et ordinaverint, singulis diebus dicere et celebrare unam missam in altari dicte cappelle de requiem pro deffunctis, et de aliis festivitatibus prout illis videbitur expedire in ortu solis, quam horam mutare non poterunt nec debebunt, et unam de campanis de qua eis videbitur aliquantulum pulsabunt ad hoc quod itinerantes et alii qui voluerint veniant dictam missam audituri. Et quando comode et salva honestate et debita consciencia ambo poterunt celebrare in dicto altari, celebrare teneantur; sed de missa predicta et hora ordinata nulla excusacio admittatur. Pro quarumquidem cappelleniarum fundacione et dotatione, prefatus dominus Episcopus nobis dicto priori et conventui tradidit, dedit et realiter assignavit quingentas libras seu quinquies centum libras lausannen. vel valorem, pro redditibus perpetuis emendis pro dicta fundacione et dotacione cappellaniarum predictarum adimpleda. Quorumquidem reddituum servitores et cappellani dictarum cappellaniarum perpetuo habebunt liberam administracionem et ipsis et ad ipsos pleno jure pertinebunt, et pro /668/ ipsis redditibus exhigendis et levandis et in usus suos licitos convertendis, plenariam habeant et habere debeant potestatem, licentiam et auctoritatem in omni judicio et pro ipsis redditibus agendi et deffendendi et omnia alia faciendi que circa premissa fuerint necessaria aut etiam opportuna. Interdicta ipsis tamen in omni casu, alienatione et privacione aut quovis modo transportatione dictorum reddituum et bonorum quorumcumque ad dictas cappellanias pertinentium, sub pena privacionis dictarum cappellaniarum et aliis juris penis. Et ad dictas cappellanias prefatus dominus Episcopus hac prima vice presentavit religiosos viros fratres Nicholaum Girardi de novo castro et Jacobum de Giez, monachos dicti nostri prioratus, quosquidem monachos nos prefatus prior admisimus et admictimus et in dictis cappellaniis instituimus per presentes. Qui in manibus dicti domini Episcopi, de voluntate nostra recipientes juraverunt in dictis cappellaniis bene et fideliter deservire, bona et jura ipsius non alienare aut quovismodo transportare, sed ipsa pro viribus deffendere et prosequi. Acquisicio vero dictorum reddituum, ex ordinacione dicti domini Episcopi, fiet de consilio et consensu nostro, dictorum prioris et conventus, procurantibus et promoventibus dictam acquisicionem reddituum ipsis fratribus Nicholao et Jacobo ad dictas cappellanias institutis; et acquisicio fiet nomine et ad opus dictarum cappellaniarum et eorum servitorum, et de qualibet acquisicione fient dupplicia instrumenta sive littere, quorum unum erit penes nos dictum priorem et conventum et aliud servitores dictarum cappellaniarum custodient et habebunt. Et super dictis redditibus dicti presentati in dictis cappellaniis et sui successores luminare necessarium, absque onere sacriste, pro missis per eos et alios extraneos in dicto altari dicendis perpetuo ministrabunt, preterquam in dicta missa per conventum celebranda 1. Et quia parum est jura vel alia bona condere nisi sit qui ea exequatur, nos prior predictus promictimus bona fide nostra pro nobis et nostris successoribus, quod si in observacione premissorum aut in aliquo ex ipsis, /669/ noster conventus aut servitores dictarum cappellaniarum defficerent, quod absit, quos nos ipsos puniemus et ad observandum omnia predicta compellemus pro juris et ordinis remediis toto posse, ad hoc quod mens et intencio dicti domini Episcopi compleatur. — Nos vero Henricus de Siviriaco Episcopus predictus Ruthenensis confitemur et in veritate recognoscimus, omnia et singula supradicta, in quantum ad nos pertinent et nos concernunt, de voluntate et consensu nostris fuisse facta, celebrata et ordinata et nos fecisse et ordinasse inquantum in nobis est et videtur pertinere prout superius exprimuntur. Modum vero distribuendi redditus pro dicta missa conventuali et officio, nos prior et conventus predicti aut successores nostri mutare non poterimus nec debebibus, nec ipsos redditus in alios usus quam superius sit expressum habebimus potestatem. Intencionem autem omnium nostrorum prenominatorum est quod predicta omnia fiant sine onere officii sacristie, et quod in predictis missis si evenirent oblationes cere, torchiarum, cereorum vel candelarum, quod sacrista qui nunc est vel pro tempore fuerit, ipsas percipiat et ad ipsum pertineant pleno jure. — In quorum omnium et singulorum testimonium nos Episcopus predictus tam pro nobis quam ad requisicionem dictorum prioris et conventus sigillum nostrum; et nos prior et conventus predicti sigilla nostra, unacum sigillo prefati domini Episcopi, duximus presentibus apponenda. Et de presenti ordinacione fiant triplicia instrumenta sive littere, quorum unum nos Episcopus predictus habeamus pro nobis et nostris quibus supra, aliud vero nos prior et conventus, et tercium habeant servitores dictarum cappellaniarum; quod libet per se vires habeat et fidem faciat. Datum de mense marcii, anno a nativitate domini millesimo tercentesimo nonagesimo.

(Sceau de l'Evêque en cire rouge)     (Sceau du prieur).     (Sceau du couvent en cire rouge).

Tous trois assez biem conservés.


/670/

XL.

Prestation d'hommage de la famille de Yens au Prieur de Romainmotier 1.

Ao. 1391.

(Arch. Cant. Romainmotier, Supplément I, No 51).

Ego Mermeta filia Jaqueti de Gumuens domicelli uxor condam Johannis de Yens domicelli tutrix et tutorio nomine Guilliermi et Johannis filiorum meorum et dicti condam Johannis: Notum facio universis … quod cum prædictus Johannes condam vir meus, Richardus de Yens pater dicti Johannis, et predecessores eorum essent homines ligii venerabilis et religiosi viri domini Prioris Romanimonasterii, et ab ipso domino Priore, nomine suo et dicti sui prioratus, tenerent et possiderent certas res et possessiones existentes in villa et finagio ac territorio de Yens in feudum et homagium. Hinc est quod ego dicta Marguereta nomine tutorio quo supra et Guillelmi et Johannis liberorum meorum et condam dicti Johannis viri mei, intravi et feci homagium ligium venerabilis et religiosi domini Johannis de Seyssello Prioris dicti prioratus, stipulantis nomine ipsius et conventus dicti prioratus, et confiteor me esse hominem ligiam dictorum domini Prioris et conventus et suorum successorum. Promittens autem ego Marguereta juramenta meo super sancta Dei evangelia corporaliter prestito ac sub expressa obligatione omnium et singulorum bonorum dictorum pupillorum quorumcumque, res, bona et possessiones de dicto homagio moventes et dicto homagio pertinentes sibi dicto Priori limitare ad requisicionem ipsius domini Prioris, sibique domino Priori deservire prout alii feudarii domino suo deservire debent et tenentur /671/ secundum novam et antiquam fidelitatis formam. In cujus rei testimonium nos officialis curiæ Lausannensis ad preces, etc. Datum die decima octava mensis Decembris, anno domini 1391.

Jacobus Terrallion.


XLI.

Arbitrage d'Ysabelle Comtesse de Neuchâtel sur un différend pour prestation d'hommage entre le Prieur Jean de Seyssel et Arthaud sire de Mont 1.

(Ao 1392).

(Arch. cant. Romainmotier, II, No 385 3o).

Nos Ysabella Comitissa et domina Novicastri notum serie presencium facimus universis præsentibus et futuris: quod cum dissensiones, controversiæ, questiones et discordiæ verterentur seu verti sperarentur inter venerabilem et religiosum virum fratrem Johannem de Seyssello Priorem Prioratus Romanimonasterii ordinis Cluniac. Lausann. diocesis nomine suo et dicti sui Prioratus ex una parte, et nobilem virum Arthaudum dominum de Mont, militem ex altera parte; super eo quod dictus Prior nomine quo supra dicebat, proponebat et asserebat quod dictus dominus de Mont sibi dicto Priori nomine quo supra facere tenebatur hommagium ligium pro rebus, bonis et possessionibus, quas idem Arthaudus dominus de Mont tenet et possidet in villis et confinibus et territoriis de Vinsciez, de Gillier, de Sancto Vincentio, de Brussin et de Brutignier; et pro nemoribus et aliis rebus quas habet in vallibus supra villa de Gillier /672/ existentibus, nec non in dominio villarum supradictarum. Item pro certis aliis rebus quas idem dominus Arthaudus dominus de Mont tenet et possidet in medietate territorii de Champagniaco Gebennens. diocesis, excepta maiore decima de Gillier, quas res, bona et possessiones in dictis villis existentes bonæ memoriæ vir nobilis dominus Yblio dominus de Mont predecessor dicti domini Arthaudi pro se et suis successoribus confessus fuit tenere et possidere a recolendæ memoriæ fratre Aymone Priore Romanimonasterii et ejusdem Prioratus conventu et suis successoribus in feudum et sub hommagio ligio, quare petebat idem frater Johannes Prior prædictus nomine suo et dicti sui Prioratus a dicto Arthaudo domino de Mont successore dicti Yblionis, sibi dicto fratri Johanni Priori nomine quo supra fieri et prestari hommagium ligium pro rebus et possessionibus prænominatis et dictas res et possessiones recognoscere, tenere et possidere a dicto fratre Johanne Priore pro se et suis successoribus in feudum et sub hommagio ligio. Dicto Arthaudo domino de Mont contrarium asserente et dicente ad dictum hommagium faciendum non teneri pluribus de causis per ipsum propositis; sed ex adverso proponente et dicente se jus habere percipiendi decimam in dimidia posa vineæ existente in clauso dicti Prioratus Romanimonasterii de Bauge, dicente que se tenere debere assisias in carreriis publicis de Brussin pro justicia ministranda hominibus suis dicti Arthaudi quos habet in dicto loco. Quas assisias et decimam tenere dictus dominus Prior sibi dicto Arthaudo perturbabat et impediebat quare petebat a dicto fratre Johanne Priore quod a dicta turbatione desisteret et cessaret. Dictusque frater Johannes contrarium asserebat. Super quibus questionibus petitionibus et discordiis prædictis dictæ partes ad pacem et concordiam convenire cupientes nobis dictæ Comitissæ dederunt et concesserunt plenam generalem liberam potestatem et mandatum speciale super præmissis questionibus et discordiis pronunciandi, arbitrandi, declarandi, dicendi et ordinandi quicquid … vellemus prout nobis videretur faciendi, quare nos dicta Comitissa vigore potestatis nobis in præmissis attributæ cupientes delere et sedare rancoresque malicias et /673/ debata quæ de prædictis questionibus et discordiis inter partes præscriptas oriri possent: Pronunciamus, declaramus et ordinamus super questionibus et discordiis ante dictis per modum et formam inferius declaratam, habita tamen matura deliberatione.
In primis pronunciamus, declaramus et ordinamus quod bona pax et verus amor sit et remaneat perpetue inter dictas partes.
Item, pronunciamus et arbitramus et ordinamus quod dictus Arthaudus dominus de Mont pro se et suis successoribus quibuscunque debeat et teneatur esse homo ligius dicti fratris Johannis Prioris et suorum successorum nomine quo supra et sibi dicto Priori nomine quo supra facere et prestare hommagium ligium manu et ore secundum morem nobilium, et quod idem Arthaudus miles debeat et teneatur recognoscere se tenere et possidere in feudum et sub hommagio ligio a prædicto fratre Johanne Priore et suis successoribus res, bona et possessiones quascumque tenet et possidet idem Arthaudus in villis, territoriis et dominio prædictis et ipsas res specifficare ad requisitionem dicti fratris Johannis vel suorum successorum.
Item, pronunciamus … et sic fieri volumus nos dicta Comitissa quod prædictus frater Johannes Prior pro se et suis successoribus teneatur dare et assignare dicto Arthaudo domino de Mont pro se et suis heredibus a corpore suo legitime procreatis vel procreandis tantum, in augmentum feudi decem libratas terræ monetæ cursalis in Patria, videlicet super personatum de Brussinel, ipsumque personatum facere valere annuatim decem libras dictæ monetæ per receptorem Brussini dicto domino Arthaudo et suis quibus supra persolvendas et tradendas anno quolibet in festo nativitatis domini, et si dictum personatum plus valeat illud plus dicimus et volumus dicti 1 Priori et suis successoribus remanere.
Item, pronunciamus … et ordinamus nos dicta Comitissa quod idem frater Johannes et sui successores nomine quo supra dictas /674/ decem libratas terræ possint et valeant redimere, rehabere a dicto domino de Mont et suis heredibus quibus supra pro ducentis libris dictæ monetæ cursibilis, conditione tali quod in casu quo dictus Prior vel sui successores dictas decem libratas terræ rediment a dicto domino de Mont vel suis quibus supra, eo casu dictus Arthaudus et sui heredes debeant et teneantur confiteri et recognoscere tenere et possidere ultra prædicta a dicto fratre Johanne Priore et suis successoribus decem libratas terræ de suo proprio et franco allodio, dicti domini de Mont, sub hommagio prædicto et in feudum ligium; vel de ipsis ducentis libris acquirere decem libratas terræ, quæ decem libratæ terræ sint perpetue de feudo dicti Prioris et suorum successorum et sub homagio ligio prædicto.
Item, pronunciamus … quod in casu quo dictum Arthaudum dominum de Mont decedere contingeret sine herede uno vel pluribus de suo corpore legitime procreatis, quod absit, eo casu dictæ decem libratæ terræ ad dictum Priorem et suos successores perpetue remaneatur 1 et revertantur pleno jure, et quod nihilominus heredes dicti Arthaudi vel illi qui ad successionem bonorum suorum devenirent et sua bona tenerent sint et esse debeant perpetue homines ligii dicti Prioris et suorum quorum supra pro rebus bonis et possessionibus quas dictus Arthaudus dominus de Mont tenet et possidet in villis territoriis et dominio supra scriptis; et quod dicti hæredes seu successores dicti domini de Mont facere debeant et teneantur hommagium ligium manu et ore dicto Priori nomine quo supra et suis successoribus pro rebus et possessionibus ante dictis.
Item, pronunciamus … pro bono pacis quod in casu quo aliquis hominum vel subditorum dicti domini Prioris committeret bampnum clamam seu aliquod delictum per quod pugniri deberet vel membri vel membrorum mutillationem recipere infra dominium dicti domini Arthaudi, eo casu dictus Arthaudus et sui successores teneantur dicto Priori et suis successoribus remittere bampnum clamam et hominem suum qui bampnum /675/ clamam et delictum commiserit, racionabili cognitione precedente. Et, viceversa, in casu quo aliquis hominum et subditorum dicti domini de Mont committeret bamnum seu clamam vel aliquod crimen infra dominium dicti Prioris per quod deberet pugniri, eo casu dictus dominus Prior et sui successores dictum delinquentem remittere teneantur dicto domino de Mont et suis successoribus, facta prius cognitione rationabili per officiarium dicti domini Prioris et suorum.
Item, pronunciamus … quod in casu quo dictus Arthaudus dominus de Mont vel sui successores informarentur rationabiliter de decima de qua superius fit mentio quod sibi domino de Mont pertineat, et quod dictas assisias tenere posset ut supra, quod in dicto casu ipsam decimam pro tempore futuro percipiat et dictas assisias tenere et teneri facere debeat in futurum.
Item, pronunciamus … nos dicta Comitissa quod conventus Romanimonasterii omnia et singula per nos pronunciata et ordinata laudare et ratifficare debeant. Nos vero frater Johannes de Seyssello Prior et Arthaudus dominus de Mont partes predictæ omnia et singula supradicta per præfatam Comitissam et dominam Novi Castri dicta pronunciata et ordinata prout superius declarantur … confitemur fore acta et omnino celebrata, et ea laudamus ratifficamus emologamus et approbamus pro nobis et nostris successoribus quibuscumque. PromittenteS etc.
Nos autem fratres, Johannes de Missiaco supprior Prioratus Romanimonasterii, Jacobus Mayor sacrista, Johannes de Ledone Salnerii magnus celerarius, Oliverius de Cugie decanus, totus ejusdem Prioratus Conventus ad sonum campanæ ut moris est congregati et capitulum facientes visis pariter et attentis omnibus et singulis supra dictis atque super eisdem matura deliberatione et consilio diligenti, in eis utillitatem nostram et dicti Prioratus actendentes; universa et singula in præsenti lictera contenta, totumque tenorem præsentis instrumenti aucthorisamus, laudamus et confirmamus consentientes in eisdem, et promittimus etc. Renunciantes etc. In cujus rei testimonium /676/ nos Prior et conventus prædicti, sigilla nostra præsentibus licteris duximus apponenda et ad preces et requisitiones nostras sigillum curiæ Lausannensis et sigillum communem ballivæ Vuaudi rogavimus et apponi facimus huic scripto. Et ego Arthaudus dominus de Mont prædictus ad preces et requisiciones meas sigillum curiæ Lausannens. et sigillum communem ballivæ Vuaudi precibus meis et requisitione una cum dictis sigillis rogavi et apponi feci huic scripto. Et nos officialis curiæ lausannensis ad preces et requisitiones prædictas nobis oblatas fideliter et relatas per Nicodum de Gimel de Albona notarium dictæ curiæ lausann. juratum cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenam adhibemus sigillum dictæ curiæ præsentibus licteris duximus apponendum. Et nos Ludovicus de Beria miles Ballivus Vuaudi ad preces et requisitiones prædictas nobis oblatas fideliter et relatas per Nycodum dictum de Valleres, clericum dictæ Ballivæ Vuaudi juratum, cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenam adhibemus, sigillum commune dictæ Ballivæ præsentibus licteris duximus apponendum. Duplicatum est præsens instrumentum pro qualibet parte unum: Ita quod quodlibet instrumentum per se fidem faciat. Datum quoad laudem dictarum partium die decima tertia mensis Jullii et quoad laudem dicti conventus septima mensis septembris, anno domini millesimo tercentesimo nonagesimo secundo.

Nycodus de Gimel, Nycholetus de Valeres.


XLII.

Prestation d'hommage d'Arthaud de Mont.

Anno 1392.

(Arch. cant. Romainmotier, ibidem).

In nomine domini Amen, per præsens publicum instrumentum cunctis evidenter appareat, quod anno domini millesimo tercentesimo /677/ nonagesimo secundo, die vero tresdecima mensis Jullii, inditione prima cum eodem anno sumpta: Apud Corcellas prope Novum castrum Lausann. diocesis videlicet infra ecclesiam Prioratus dicti loci de Corcellis dictæ Lausann. diocesis; in mei notarii publici authoritate imperiali et testium infra scriptorum presentia propter infra scripta specialiter et personaliter constitutis venerabili et religioso viro ac domino domino fratre Johanne de Seyssello Priore Prioratus Romanimonasterii ordinis cluniacen. Lausann. diocesis ex una parte et nobili et potente viro domino Arthaudo domino de Mont milite, ex altera parte. Idem dominus Arthaudus miles gratanter et sponte fecit et intravit homagium dicto domino Priori nomine suo et suorum successorum: Tenens dictus miles manus suas inter manus dicti domini fratris Johannis Prioris more solito nobilium obsculo pacis interveniente pro rebus et bonis ac possessionibus quas idem dominus Arthaudus miles tenet et possidet in villis et territoriis de Vinsiez, de Gillier, de sancto Vincentio, de Brussin, de Brutignier et in vallibus atque nemoribus existentibus supra villam de Gillier; et pro rebus et possessionibus quas tenet et possidet in medietate territorii de Champaniaco Gebennens. diocesis cum suis pertinenciis et appendenciis universis nec non in dominio earumdem, excepta majore decima de Gilliez. Item, et pro decem libratis terræ monetæ cursibilis quas dictus dominus Prior dedit et concessit sibi dicto domino Arthaudo pro se et suis heredibus, confessus fuit se tenere et possidere a dicto domino Priore et suis successoribus in feudum ligium et nobile et sub homagio ligio et promisit dictus dominus Arthaudus miles pro se et suis heredibus et successoribus quibuscumque in manu mis notarii infra scripti stipulantis et recipientis more publicæ personæ ad opus et nomine dicti domini Prioris et omnium quorum interest et interesse poterit in futurum per juramentum suum ad sancta Dei evangelia corporaliter prestitum, omnia bona sua propter hoc expresse obligando, dicto domino Priori et suis successoribus esse obediens et fidelis sibique præbere auxilium consilium et favorem in omnibus et singulis in quibus homo ligius domino suo tenetur secundum /678/ novam et anticam fidelitatis formam et secundum constitutionem feudorum, quacunque contradictione cessante et contra prædicta … non facere, non dicere etc. Et, viceversa, dictus dominus Prior pro se et suis successoribus de rebus, bonis et possessionibus prædictis et de decem libris seu libratis terræ se devestivit et dictum dominum Arthaudum militem pro se et suis heredibus nomine quo supra investivit nomine et ex causa hommagii ligii supra dicti per dictum dominum Arthaudum sibi facti et salvo jure feudi supradicti per traditionem unius baculi quem dictus dominus Prior tenebat in manu sua et promisit dictus dominus Prior pro se et suis successoribus sub bona fide sua manu posita in pectore et sub voto et observantia suæ religionis contra prædicta vel aliquid in futurum non venire, ymo dicto domino Arthaudo et suis heredibus auxilium et consilium et favorem præbere in omnibus et singulis in quibus dominus suo homini ligio tenetur secundum dictam fidelitatis formam. De quibus omnibus supra dictis prædicti domini Prior et Arthaudus a me notario publico petierunt … fieri unum vel plura publicum vel publica, instrumentum vel instrumenta sigillo Ballivatus Vuaudi sigillanda et corroboranda in testimonium præmissorum. Ad hæc fuerunt testes vocati specialiter et rogati, videlicet: In Christo pater frater Jordanus de Escublens Archiepiscopus Naczarenensis, dominus Girardus bastardus de Novo castro, dominus Vaucherius de Collumberio, milites, et nobilis Petrus de Seyssello dominus sancti Cassini, Nycodus de Dyvona, domicellus, et Mermetus de Allamand Procurator Vuaudi. Et nos Ludovicus de Beria miles Ballivus Vaudi ad preces et requisitiones dictorum dominorum Prioris et Artbaudi militis nobis oblatatas fideliter et relatas per Nycoletum dictum de Valleres clericum aucthoritate imperiali notarium publicum et Ballivatus Vuaudi juratum cui super hiis vices nostras commissimus et eidem fidem plenam adhibemus sigillum commune Ballivatus Vuaudi duximus præsentibus litteris apponendum. Datum die, mense, anno, loco, inditione et presentibus testibus quibus supra. Et ego vero Nycolletus de Valleres, etc.

(Sceau enlevé).


/679/

XLIII.

Les armes de la terre de Romainmotier sont affranchies de la mainmorte et me pourront jamais être prises en gage 1.

Ao. 1393.

(Archives de Romainmotier).

Nos frater Johannes de Seyssello humilis Prior Prioratus Romanimonasterii ordinis Clugniacensis Lausannensis diocesis totusque ejusdem loci conventus: Notum facimus universis per præsentes, quod cum gentes, incolæ et habitantes in terra nostra Romanimonasterii humiliter supplicaverint quod nos eisdem pro se et suis heredibus quibuscunque concedere dignaremur, de gracia speciali, non obstantibus manu mortua et bonorum suorum exchæta quorumcunque in eadem terra vigentibus et existentibus, lauricæ, gantillia, bauciguerii, galeæ, venablia, lanceæ, dipploydes et omnia alia universa et singularia quæcunque armorum genera quæ dicti homines, incolæ et habitantes seu habitaturi procurare possent se habere pro tuytione et meliori custodia dictæ terræ in dicto casu manu mortuæ et exchetæ perpetuis temporibus remaneant et remanere debeant prædictis hominibus et successoribus et heredibus quibuscunque absque eo quod nos præfati Prior et conventus ad ipsa arma quæcumque manus apponere valeamus nec in excheytam ipsa arma petere debeamus quoquomodo. Nos dicti Prior et conventus propter supra et infra scripta ad sonum campanæ unanimiter convocati, considerata evidenti utilitate nostra, dicti Prioratus et totius terræ nostræ predictæ Romanimonasterii, dicte supplicationi gratiose inclinati, pro nobis et successoribus nostris quibuscunque, dictis gentibus nostris, incolis, habitantibus et habitaturis in prædicta terra nostra Romanimonasterii /680/ tantummodo, pro se et suis heredibus et successoribus quibuscunque largimur et concedimus de gratia speciali per præsentes: Actentis bona affectione quam habent et semper habuerunt erga nos et dictum Prioratum nostrum Romanimonasterii et sinestris scandallis guerrarum castri sanctæ Crucis, a quo castro dominus Guillelmus de Grandissono, miles, dictum Prioratum, terram Romanimonasterii, homines, habitantes et omnia bona quæcunque dictæ terræ cum armiferis suis jam prædavit et semper prædare et currere nititur indebite, modo quo potest fortiori; prædicta arma quæcunque esse et remanere debere extra servitutem dictæ manus mortuæ et excheytæ, et quod ipsa arma quæcunque dictis hominibus, incolis, habitantibus et habitaturis et suis heredibus et successoribus suis quibuscunque, adveniente dicto casu, libere et quiete imperpetuum remaneant et remanentes esse debeant omni contradictione cessante, et sine hoc quod de ipsis armis nos prædicti Prior et conventus per nos et officiarios nostros quoscunque pro aliquo debito aut alia quacunque re pignorare valeamus seu possemus quoquomodo 1. Promittentes nos Prior et Conventus prædicti pro nobis et successoribus nostris bona fide /681/ et juramentis nostris sub voto et observancia religionis nostræ corporaliter præstitis manibus positis in pectore more religiosorum, omnia et singula supradicta prædictis hominibus, incolis, habitantibus et habitaturis tantummodo et suis quibus supra, attendere, complere, et inviolabiliter observare perpetuis temporibus et observari facere, omnia bona nostra propter hæc expresse obligando. Cunctis et singulis exceptionibus, allegationibus, deffensionibus, opportunis auxiliis et privilegiis juris, legis. facti, statuti et consuetudinis in contrarium facientibus postpositis et remotis, quibus expresse renunciamus in hoc facto, et maxime juri dicenti generalem renunciationem non valere nisi precessit specialis. In cujus rei testimonium nos Prior et conventus pro nobis et successoribus nostris sigilla nostra cum signo manuali Nicoleti de Valeires clerici curiæ nostræ Romanimonasterii jurati præsentibus litteris duximus apponenda. Datum die duodecima mensis Decembris, anno. domini 1393.


XLIV.

Guillerme Mestral de Mont cède au Prieur de Romainmotier son droit à la Mistralie de Bursins et Verney 1.

Ao. 1393.

(Arch. Cant. Romainm. II, No 186).

Nos officialis curie gebennensis notum pandimus universis presencium seriem inspecturis, quod sicut nobis constat per relacionem Mermeti Prangini de Vinssier notarii publici predicte curie jurati cui super hiis comisimus vices nostras et fidem /682/ plenariam adhibemus in ipsius jurati et testium subscriptorum presencia. Cum hoc sit quod nobilis domina domina Luca de Balma relicta viri nobilis et potentis domini Amedei domini Viriaci, dominaque de Mont pro se et suis heredibus ac successoribus universis vendiderit perpetue et irrevocabiliter religiosis viris dominis priori et conventui Romanimonasterii Clun. ordinis laus. dyoc. quicquid juris, actionis, racionis, dominii, usagii, meri mixti imperii, juridicionis omnimode quod et quam habebat et habere solet et debebat quoquomodo titulo racione seu causa in villis de Brussino et de Verney et territoriis earumdem. Et in quibus villis et territoriis Guillermus Mistralis de Mont 1 domicellus habebat et habere solet et consuevit mistraliam prout habet in aliis villis castellanie de Mont 2, unde quoniam more fluentis aque memoria mortalium decurrunt singula quecunque, dictus Guillermus Mistralis non vi non dolo non metu ad hec inductus sed sciens prudens et spontaneus et pro utilitate sua evidenti, ut asserit, pro se et suis heredibus assignatis et assignandis quibuscunque et specialiter de laude voluntate et expresso mandato prefate domine Luce, Bone de Seysello et Amedei de Virier ejus filii, dominorum de Mont, quictat, solvit, guerpit et relinquit pure, perfecte, perpetue et irrevocabiliter et se quictasse, guerpisse, et relinquisse confitetur per presentes prout melius et utilius intelligi potest et exponi, religiosi viro domino Johanni de Seyssello priori prioratus Romanimonasterii et conventui ejusdem prioratus, coram dicto notario jurato nostro stipulante et recipiente more publice persone, vice nomine et ad opus prefatorum domini prioris et conventus omniumque aliorum quorum interest, aut interesse poterit in futurum, mistraliam quam habet et habere solet in predictis villis de Brussins et de Verney /683/ et territoriis earumdem, et quicquid juris, actionis, racionis, dominii, usagii, possessionis, dreiture, et proprietatis habet et habere solet in eisdem racione dicte mistralie; et hoc pro bona et sufficienti satisfactione per dictum Guillermum mistralem, exinde per dominam Lucam, bonam de Seyssello et Amedeum predictos facta in recompensacionem Mistralie predictarum villarum et territoriorum earumdem. Promictens dictus Guilliermus Mistralis pro se et suis heredibus per juramentum suum super sancta Dei evangelia corporaliter prestitum et sub expressa obligacione omnium bonorum suorum … universa et singula supra et infrascripta, grata firma habere etc. Renuncians, etc. Ad que premissa omnia et singula fuerunt testes vocati rogati et presentes ferre testimonium veritati, videlicet, Amedeus de la Grana domicellus et Mermetus Roberti de Beria. — In cujus rei testimonium nos dictus officialis ad preces et requisicionem dicti Guillermi nobis fideliter oblatas per dictum notarium juratum nostrum referentem nobis omnia predicta esse vera, et sic coram ipso fore facta, sigillum dicte curie nostre presentibus litteris duximus apponendum. Datum infra castrum de Mont die XV mensis Novembris anno domini millesimo tercentesimo nonagesimo tercio.
Jta expeditum est coram me mermeto jurato predicto.

(Sceau enlevé).


XLV.

Plaid tenu à Moudon sur la requête du Prieur Jean de Seyssel contre le vice-châtelain des Clées 1.

Ao. 1399.

(Arch. Cant. Romainmotier, Tome II, No 191).

Ego, Petrus de Muris, legum doctor et miles, baillivus /684/ Waudi, notum facimus universis quod die martis post octavas festi sancti Martini yemalis anno domini quo infra vir venerabilis et religiosus frater dominus Johannes de Seyssello, prior Romani monasterii, ordinis cluniacensis, lausannensis diocesis, fecit clamam Nycoleto Leyron de Melduno, nuncio nostro, dicti baillivi, de nobili viro Althaudo Champion, vicecastellano Cletarum, usque ad mille libras Lausannensium bonorum; virtute cuiusquidem clame dictus nuncius noster citavit partes predictas ore proprio coram nobis, dicto ballivo, seu locum nostrum tenente, Melduni, ad faciendam rationem hinc et inde, die lune proxima post festum sancti Andree apostoli, petitionibusque dicti domini prioris per dictum vicecastellanum Cletarum juste responsuris, præsentibus vero in dictis clama et assignatione dicte diei cum dicto nuntio nostro videlicet Johanne Clerici Romani monasterii et Hugoneto Chatens de Arnex. Qua die lune predicta, partes predicte personaliter comparuerunt coram nobis, dicto ballivo, in curia Melduni et hora cognita placitare, prefatus dominus prior, vice et nomine suo dictique prioratus sui et totius conventus eiusdem, fecit petitionem suam contra Althaudum, vicecastellanum Cletarum, dicens et proponens: quod anno presenti et de novo dictus Althauldus per nuntium suum Cletarum fecit citari homines suos, dicti domini prioris, terre Romani monasterii, circa ducentos homines, ad certam diem, coram ipso Cletarum, ad clamam domini abbatis et conventus abbacie Lacus jurensis, premonstratensis ordinis, seu ad clamam procuratoris sui, dictorum abbatis et conventus, et ipsos homines citaverit hostiatim in domibus suis, et, virtute dicte citationis, idem Althaudus contra dictos homines quoddam passamentum dicto domino abbati et conventui dederat et adjudicaverat contra dictos homines in eorum contrarium, super quibus hominibus prefatus dominus prior, nomine quo supra, dicebat et asserebat habere merum, mistum imperium et omnimodam juridictionem, quare petebat, proponebat et dicebat, dictus dominus prior, contra dictum vicecastellanum quod idem vicecastellanus, pro quolibet dictorum suorum hominum, sibi, dicto /685/ domino priori, tenebatur in uno banno sexaginta solidorum extimatorum ad mille libras lausannenses predictas et quod dictam citationem facere non debuit. Dicebatque et proponebat dictus dominus prior, nomine quo supra, contra dictum Althaudum, quod nos, dictus ballivus, pronunciare et declarare debebamus citationem et passamentum predictas esse nullius valoris tanquam minus juste factas et ipsum Althaudum compellere ad dandum et solvendum sibi, dicto domino priori, predictas mille libras lausannenses predictis causis et rationibus ante dictis; et, ad verificandum quod dictus dominus prior habeat omnimodam juridictionem inde super dictis hominibus suis, produxit predictus dominus prior quasdam litteras, unam condam recollende memorie illustris principis domini Ludovici de Sabaudia, domini terre Waudi, laudatas et confirmatas per quondam recollende memorie illustres principes dominos nostros metuendissimos dominum Amedeum comitem Sabaudie, avum dominique nostri Amedei Sabaudie comitis moderni, dominumque Amedeum Sabaudie comitem eius genitum genitoremque domini nostri Sabaudie comitis moderni et per eumdem dominum nostrum comitem Sabaudie modernum, suis sigillis impendentibus sigillatas et que lecte fuerunt in judicio dicta die lune in curia Melduni, in quibus litteris continebatur inter cetera quedam clausula dicens quod: « prior et conventus predicti habeant ex nunc imperpetuum justitiam, merum et mistum imperium et juridictionem in hominibus suis potestatis Romani monasterii, que sibi et successoribus suis remanent ex compositione huiusmodi pleno jure, in quibus justitia, mero misto imperio et juridictione per nos et successores nostros aut per castellanum nostrum Cletarum qui nunc est et qui pro tempore fuerit non aliquatenus impediri. » Quibus litteris lectis et petitionibus sic factis, dictus Althaudus vicecastellanus petiit unam diem sibi per nos assignari ad adducendum suum patronum seu consilium, quam diem sibi dedimus et concessimus, et assignavimus partes prædictas coram nobis Melduni ad diem Jovis proximam post festum sancti Nycolay yemalis, qua die Jovis partes predicte personaliter /686/ comparuerunt coram nobis in curia Melduni, et hora cognita placitare, prefatus dominus prior, quo supra nomine, fecit contra dictum vicecastellanum petitionem suam de verbo ad verbum omnino ut supra et exhibuit litteras predictas, que lecte fuerant. Quibus litteris lectis, dictus Althaudus vicecastellanus nichil contra litteras et petitionem dicti domini prioris respondit nec allegavit, quapropter prefatus dominus prior, nomine quo supra, petiit a nobis sibi dari contra dictum Althaudum vicecastellanum precisum et legitimum passamentum usque ad predictas mille libras lausannenses, passamentumque per ipsum Althaudum vicecastellanum contra predictos homines latum revocari totaliter et adnullari et ipsum passamentum pronuntiari esse nullum et sibi, dicto vicecastellano, dare in mandatis quod ipsum passamentum seu sententiam contra dictos homines per ipsum latam revocet et adnullet litterasque dicti domini prioris in totis tenoribus suis observaret juxta earum seriem et tenorem et hoc posuit in jure, judicio et cognitione curie, et, ipsis partibus a curia remotis, cognitum et judicatum fuit per viros nobiles Amedeum de Virier, dominum de Monloueys, Guyonetum de Dagliens condominum Molerie, Richardum de Williens, Nicodum et Rodulphum Cerjat, Henricum de Glana, Jacobum de Glana, Aymonetum de Byonens, Anthonium Binyvaulx, Johannem Ranerat, Nycolaum de Gimel, Thomam Lucens, Petrum de Adventhica, Girardum Gimel, jurisperitum, et Edduardum Provanaz vicedompnum de Melduno, et per plures alios fide dignos nobiscum dicta die Jovis in curia Melduni sedentes, cognoscentes et judicantes quod, postquam prefatus Althaudus vicecastellanus contra litteras et petitionem dicti domini prioris nihil respondebat nec defendebat, quod nos, prefatus ballivus, debebamus passamentum et citationem seu sententiam contra dictos homines dicti domini prioris latum seu latam revocare totaliter et adnullare et esse nullum pronuntiare, nunciumque dicti vicecastellani Cletarum, qui dictos homines citaverat, per dictum dominum priorem posse citari coram ipso apud Romanum monasterium quam primum ipsum nuntium reperiret in terra et dominio suis, /687/ citari posse ad faciendam rationem super bannis predictis ut supra petituris et exigendis virtute litterarum predictarum et juridictionis omnimode prefacti domini prioris et eius conventus seu prioratus. Quare, nos, prefatus ballivus, tam de jure, judicio et cognitione, omnium prenominatorum nobiscum dicta die Jovis in curia Melduni sedentium, cognoscentium et judicantium concorditer ut prefertur, quam virtute predictarum litterarum et juridictionis quas habet prefatus dominus prior in terra et potestate sui monasterii, pronuntiavimus et declaravimus et per presentes pronuntiamus et adjudicamus prefatum vicecastellanum Cletarum prefatos homines dicti domini prioris coram ipso apud Cletas ut supra dictum est citari non posse nec debere, passamentumque per ipsum vicecastellanum contra dictos homines latum nullius valoris esse penitus et momenti, litterasque predictas juxta earum seriem et tenorem per dictum vicecastellanum et qui pro tempore fuerit apud Cletas precipimus et mandamus totaliter observari nihil in contrarium faciendo, sed quod dictum dominum priorem et eius conventum suis juribus uti permitat et gaudere, relinquat citationem et passamentum predictas contra dictos homines latas, totaliter adnullando et per presentes revocando, nullo alio super hoc expectato mandato seu expectando. In cuius rei testimonium, ego, præfatus Nycolaus Leyron, nuntius prefati domini ballivi, qui dictam clamam et citationem recepi et denuntiavi ut prefertur, et nos, Johannes Clerici et Hugonetus Chatens predicti, qui cum dicto nuntio domini ballivi in dicta clama et assignatione eiusdem presentes fuimus, et nos, Amedeus de Verier, Guyonetus de Dagliens, Richardus de Williens, Nycodus et Rodulphus Cerjat, Henricus de Glana, Jacobus de Glana, Aymonetus de Byonnens, Anthonius Binyvaulx, Nycolaus de Gimel, Thomas Lucens, Petrus de Adventhica, Girardus Gimel et Edduardus predicti, qui dicta die Jovis cum dicto domino ballivo in curia Melduni presentes fuimus, sedimus et cognovimus omnino ut prefertur, ac etiam nos, Guyonetus de Dagliens et Anthonius Binyvaulx predicti, qui in dicta assignatione secunde diei presentes fuimus ut prefertur, sigillum commune /688/ ballivie Waudi rogavimus apponi huic scripto. Et nos, prefatus ballivus, pro nobis et ad preces omnium prenominatorum quorum interest, nobis oblatas fideliter et relatas per Johannem Landry, notarium de Melduno, juratum ballivie Waudi, cui super hoc vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus, sigillum commune ballivie Waudi presentibus duximus apponendum. Datum dicta die Jovis post festum sancti Nycolai yemalis anno Domini millesimo tercentesimo nonagesimo nono.

(Sceau pendant du ballivat de Vaud)

Et ego, juratus predictus, predicta recipi, scribi feci, auctoritate mihi commissa, meque subscripsi et signo meo signavi rogatus.

Johannes Landry.


Composition des Plaids.

[NB: Voir sur les Plaids les pages 895 et suivantes dans les Rectifications et Additions]

La phrase en « italique », de l'acte qui précéde, ne pouvant en aucune manière se concilier avec la nomination des juges par le Prince, il nous parut ressortir de cette charte et d'autres analogues, le fait important de la persistance, dans la Patrie de Vaud, de l'organisation judiciaire des peuples germaniques conquérans du monde romain, et nous hazardâmes cette vue (p. 305 et 304 du présent volume), que jusqu'au XVIe siècle les notables et même les preud'hommes en général y prenaient part de droit aux jugemens. On peut comprendre notre satisfaction en trouvant de solides appuis à notre manière de voir dans l'ouvrage classique de M. de Savigny 1. Après avoir établi que primitivement la justice était rendue chez les peuples germaniques, par tous les hommes libres, (Ahrimans /689/ des Lombards, et Rachinbourgs des Francs, noms traduits en latin par: boni homines): M. de Savigny rapporte l'institution des Scabini ou juges d'office, par Charlemagne, alors que les modifications de l'état social eurent changé l'ancien privilége en charge pesante. Mais il ajoute, que l'ancien droit subsista à côté de cette institution nouvelle, ce que l'on ne remarque pas toujours, et que depuis les Capitulaires, on trouve, outre les scabins, un nombre indéterminé de simples hommes libres qui prennent part aux jugemens en qualité d'échevins 1 (juges) (§ 70). L'auteur cite ensuite comme preuve un certain nombre de textes, dont nous ne reproduirons qu'un seul: c'est un placitum tenu en 918 à Ausonne dans l'Evêché de Carcassone. « Cum in Dei nomine resideret Aridemandus episcopus sedis Tolosæ civitatis … una cum abbatibus, presbyteris, judices, scaphinos, et regimburgos, tam Gotos quam Romanos, seu eciam Salicos … id est … (6 personnes) judices ro manorum … (4 personnes) judici Gothorum … (8 personnes) judices Salicorum. Sive et in presentia autario … (16 personnes), Salvardo, sagione, et aliorum plurimorum bonorum hominum qui cum eos residebant in mallo publico etc.
La preuve devient complète, dit encore l'auteur, quand longtemps après l'apparition des scabins, on voit des jugemens uniquement rendus par de simples boni homines comme dans les temps antérieurs: Ainsi dans un placitum tenu à Beziers, en 1011 (§ 71). Quelques traces de ce droit d'échevin commun à tous les hommes libres, se sont même conservées jusqu'à nos jours. Il y a encore à Schwytz pour les affaires de peu d'importance, un conseil composé des sept premiers habitans qui passent dans la rue où siége le tribunal. Dans le Frioul ce droit /690/ subsiste avec plus d'extension. En France, le nom de prud'homme 1 rappelle cette institution, car il ne dérive pas de prudens, mais de probus expression synonyme de bonus homo. –
M. de S. rappelle enfin (§ 75) que le Magistrat président ne prenait aucune part au jugement: Ses fonctions se bornant à convoquer les échevins, à diriger l'instruction et à faire exécuter les jugemens que ceux-ci prononçaient. — Voilà le résumé du système de M. de Savigny sur ce point, ou, pour parler plus vrai, des faits qu'il a acquis à la science. — Or le plaid de Jean de Seyssel qu'on vient de lire n'en est-il pas le commentaire et la confirmation? Avec cette différence, toutefois, que ce plaid est non du XIe mais de la fin du XIVe siècle, que des exemples plus récens encore de la participation des preud'hommes aux plaids se présenteront à nous, et que jusqu'ici dans nos recherches, trop restreintes il est vrai, nous n'avons pas trouvé un seul scabinus nommé dans la Patrie de Vaud: Cette institution n'y prit probablement point racine, parce qu'elle n'y était point nécessaire, les plaids n'étant point abandonnés par les preud'hommes. -
Nous avons vu que probus homo n'était point dans la Patrie de Vaud le nom d'un office, mais s'appliquait, au moins, à tout chef de famille de condition libre; nous verrons bientôt (charte LII), que bonus homo était synonyme de probus homo.
Le plaid qui précède n'est point isolé d'ailleurs:
En 1383, dans un autre plaid tenu aussi à Moudon, sur la demande du Prieur de Payerne, au sujet d'une combourgeoisie de Baulmes et des Clées, on lit: « … cognitum et judicatum fuit per Richardum de Williens domicellum, dominum Giraldum /691/ Arma seniorem presbiterum, Jaquetum Arma, Andream Estopi, Johannem de Walacrest, Jaquetum et Johannem de Viviaco, fratres, burgenses de Melduno, et Henricum de Wistarnens domicellum, et plures alios cum dicto commissario nostro 1 in curia sedentes, cognoscentes et judicantes etc. » (Arch. de Baulmes). —

Nous verrons encore plusieurs plaids tenus en diverses autres localités de la patrie de Vaud. (Charte XLIX. )


XLVI.

Hommage d'Aimon de Lassaraz au Prieur de Romainmotier 1.

Ao 1403.

(Grosse aux Arch. de Bursins).

Deffuncto autem dicto Arthaudo 2 devenit ipsum castrum de Mont et totum ressortum cum suis appendenciis nobili et potenti viro Aymoni de Sarrata domino de Mont qui eidem domino Priori Romanimonasterii recognovit eundem feudum et res feudales declaravit recognoscendo in manu Mermeti de Allamand prout in in extenta pillosa 3 describitur et ibidem transcribitur.
Nobilis et potens vir Aymo condominus de Sarrata et dominus de Monte magno in Gebenn. diocesi, confitetur et publice recognoscit pro se et suis heredibus et successoribus quibuscunque, nec non et ecclesiæ sive dicti Prioratus Romanimonasterii et se tenere ab eodem Priore, successoribus et ecclesia sua prædictis, res, bona, possessiones, hommagia, homines, dominia /692/ quæ sequuntur in feudum ligium et sub hommagio et fidelitate ligiis imperpetuum et irrevocabiliter. Et primo omne dominium altum medium et bassum et omnimodam juridicionem quod et quam habet et habere potest in villa et territorio de Sancto Vincentio prope Brussins. Item dominium, bampna, clamas et cognitionem quæ et quas habet super tenemento condam Petri Dabidex de Brussino, movente a Nycodo de Mex domicello et ejus uxore quondam sub certo annuo censu. Item, novem solidos gebennens. censuales in quibus sibi tenetur Nycodus Bastardus de Gland domicellus pro rebus sequentibus etc. etc. 1
[ … ]
Item, nemora sua et terras quæ habet in vallibus supra Brussin, supra Gillier et supra Sanctum Vincentium, continentes circa centum posas nemoris et terrarum; in quibus nemoribus dictus dominus Prior et successores sui habent et habere debent affocagium suum pro domo sua de Brussin. Videlicet in nemore quercus.
Item, decimam suam de Gillier, de Sancto Vincentio, de Brussins, de Brutignier, de Dullict, de Brussinel et de Verney, cum suis juribus, pertinenciis et appendenciis universis; conditione tali in præmissis apposita quod in casu quo reperietur ipsam decimam de Gillier vel aliquam decimarum dictorum locorum unam vel plures esse de feudo alicujus alterius domini, quod tunc et in dicto casu prædictus Aymo dominus de Mont et sui perpetui successores teneantur et debeant dicto domino Priori et suis successoribus recognoscere et recompensare de suo proprio allodio ad valorem et equipolentiam illius seu illorum quæ reperientur de dictis decimis esse de feudo alio quam de feudo dicti domini Prioris, et si de suo allodio non haberent dictus Aymo dominus de Mont et successores sui teneantur et debeant emere et acquirere de franco allodio res et bona super quibus dicta recompensatio fieri possit. Quæ res et possessiones /693/ et bona a dicto domino Priore et suis successoribus sub dicto homagio ligio sint perpetue et remanere debeant, omni contraditione cessante. Et quia dicta sua decima de Gillier et locorum prædictorum non movebatur, nec erat de feudo dicti domini Prioris, sed de novo ipsam ab eodem domino Priore et suis tenere recognovit ut ante declaratur, confitetur et recognoscit idem dominus de Mont se habuisse et recepisse a dicto domino Priore manualiter et realiter ducentas libras bonorum Lausann. seu monetæ cursabilis in patria Vuaudi in præmium et recompensationem recognitionis decimæ subscriptæ per ipsum Aymonem ut præscribitur factæ. Item, tenet et se tenere confitetur idem Aymo pro se et suis universaliter heredum et generaliter a dicto domino Priore et suis quibus supra omnia et singula quæ idem Aymo dominus de Mont tenet possidet et habetur vel alter ab ipso seu nomine suo in dictis villis, territoriis et pertinentiis eorumdem. — Promittens præfatus Aymo etc. … Ymo eidem domino Priori et suis successoribus dictæque Ecclesiæ suæ facere, dare et prestare auxilium, consilium et favorem et fidelis esse in omnibus et singulis in quibus homo ligius et fidelis vassallus suo domino tenetur, secundum antiquam et novam fidelitatis formam et constitutionem feudorum. etc. Renuncians etc. Datum sub sigillo curiæ Lausann. infra Priorati Romanimonasterii. Præsentibus testibus vocatis et rogatis, Johanne Villico Romanimonasterii; Johanne Bastardo de Clarmont, domicellis; religiosis viris fratribus Aymone de Molleria decano Romanimonasterii et Rodolpho Chalangerii dicti Prioratus Romanimonasterii elemosinario, die secunda mensis Junii, anno domini millesimo quatercentesimo tertio. — Mermetus de Allamand.
Die et anno quibus supra prænominatus Aymo condominus de Sarrata dominus de Monte magno Gebennen. diocesis confitetur palam et publice recognoscit quod cum idem fecerit et prestiterit homagium ligium manu et ore more nobilium venerabili religioso viro fratri Johanni de Seyssello Priori Romanimonasterii pro rebus et possessionibus quas ipse tenet et possidet et prædecessores sui tenebant et possidebant in villis /694/ et territoriis de Vinsiez, de Gillier, de Sancto Vincentio, de Brussin et de Brutignier et pro nemoribus et terris quas et quæ ipse habetur et prædecessores sui habebant in vallibus supra villam de Gillier et in territorio de Champagniaco pro quibus rebus prædecessores sui domini de Mont erant homines ligii Prioris et conventus Romanimonasterii, dictusque frater Johannes in augmentum feudi et sub homagio ligio dicto Aymoni concessit et dederit decem libratas terræ annui redditus pro eodem domino de Mont et suis heredibus de suo corpore legitime procreatis tantum quas sibi assignaverit percipiendas quolibet anno supra personnatum de Brussins sub conditione quod ipsas decem libratas terræ idem dominus Prior et sui successores reemere possent et rehabere ab ipso domino de Mont pro ducentis libris Lausannens. seu monetæ cursibilis in patria cum ipsis ducentis libris idem dominus de Mont acquirere debet decem libratas terræ quæ esse deberent de feudo dicti Prioris et sub dicto homagio vel pro dictis ducentis libris recognoscere a dicto domino decem libratas terræ super suis rebus, bonis et possessionibus allodialibus specifficandis et declarandis quæ decem libratæ terræ ad dictam ecclesiam Romanimonasterii reverti deberent casu quo prædictus dominus de Mont decederet ab humanis ut supra declaratur. Hinc est quod prænominatus Aymo de Sarrata dominus de Mont de dictis ducentis libris a dicto domino Priore se tenet plenarie pro contento quictans et remittens pro se et suis heredibus eidem domino Priori et suis successoribus dictas decem libratas terræ sibi dicto domino de Mont assignatas super personnatum superius descriptum. Dictus vero dominus Prior considerans et actendens amorem et fidelitatem in quibus idem Aymo dominus de Mont se exibet et indicat erga dictum dominum Priorem et ejus Ecclesiam se contentatur de recognitione precedente, in qua recognitione vult includi dictas decem libratas terræ et licet sit conventum in pactum expresse deductum inter ipsos quod dictæ decem libratæ terræ seu assignatio earumdem reverti deberent ad dictum dominum Priorem et suos successores, in casu quo dictus dominus de Mont decederit ab humanis sine /695/ heredum de suo corpore legitime procreatis vult et concedit prædictus dominus Prior pro se et suis successoribus de gratia speciali quod heredes ipsius domini de Mont quicunque sint dictam assignationem teneant et habeantur perpetuis temporibus, in hoc quod ille qui fuerit dominus de Mont semper sit homo ligius dicti domini et suorum successorum pro rebus bonis et possessionibus quas ab ipso domino Priore prædictus Aymo confessus fuit tenere sub dicto hommagio. Promittens etc. Renuncians etc. Datum presentibus quibus supra, Anno et die ante dicto, fiant duæ litteræ de prædictis ad dictamen sapientium sub sigillo curiæ Lausannensis.


XLVII.

Règlement de Jean de Seyssel et des preud'hommes de la Terre de Romainmotier, sur les Cours de justice 1.

Ao 1403.

(Arch. de Romainmotier, Paq. 6. No 60).

Nos frater Johannes de Seyssello humilis Prior Prioratus Romanimonasterii Ordinis Cluniacensis, Lausann. diocesis totus que ejusdem loci conventus, notum facimus universis præsentibus pariter et futuris, quod cum in die dominico (sic) totus orbis christianorum fidelium ab omni opere quiescere teneatur et divina servitia ac mandata ecclesiastica ad honorem altissimi creatoris totis viribus adimplere, et in terra nostra Romanimonasterii curia temporalis longenis temporibus ad jura reddenda secundum consuetudinem per officiarios nostros tenta fuit et teneri consueta quæ secundum legem divinam fieri non debebat: Eademque die dominico percipi consuevimus pro qualibet clama dicta die facta duodecim denarios. Hinc est /696/ quod nos Prior et conventus præfati scientes et spontanei, consideratis præmissis ob reverenciam festi diei dominicalis, volentes in eisdem de remedio providere opportuno, ne talia in prejudicium et periculum animarum nostrarum et ad earum dampnacionem perpetuam, etiam gencium nostrarum eadem valeant. Vocatis nobiscum Johanne Mayor de Romanomonasterio procuratore nostro, Nycoleto Nylion et Johanne Besson alias Blanchar sindicis et gubernatoribus villæ Romanimonasterii, nomine suo et dictæ communitatis Romanimonasterii, Johanne Clers, Guillermo Henriodi, Perrodo Poncier, Wulliermo Aymonod, Reynaudo de Lanfrey de Romanomonasterio, Jaqueto d'Envy dicto Ameron, d'Envy, Hugueto Barat de Brectoneres, Jaqueto et Cristino dou Bosson fratribus, Johanne Grallit, Petro Mayor de Agie, Aymoneto Escuer de Agie, Mermerio dicto Dayrit de Bofflens, Girardo Mayor de Arnay, Perrodo Rey de Prumyer, Hugonino Marugler de Vaulions, Berthomeo Cler de Juriens, Nycodo de la Praz et Jaquinodo dou Trembley, proborum hominum nostrorum, quolibet ipsorum pro se et nomine villæ suæ prænominatarum presencium et consenciencium, statuimus, ordinavimus et ordinamus, ponimusque et remictimus pro nobis et successoribus nostris quibuscunque, nosque statuisse, ordinasse, posuisse et remisisse perpetue tenore presencium confitemur prout melius intelligi potest seu dici, prædictam curiam deinceps tenendam in qualibet die sabbati per officiarios nostros post nonam, videlicet post pulsationem magni cimballi, quod pro tunc et ad ea debet pulsari more solito; sub conditione quod non obstante quod clamæ de diebus sabbatinis solent valere tres solidos, et ictus pugni sexaginta solidos, primo, quod clamæ in dictis diebus sabbati fiendœ valeant semper duodecim denarios Lausann. solum, salvis clamis extraneorum et illis quæ specifficarentur et nominarentur ad clamam fori, quæ clama semper valeat tres solidos. Item, ictus pugni valeat solum tres solidos, et alii icti prout fuerunt usitati aliis diebus septimanæ.
Item, volumus et ordinamus nos præfati Prior et conventus pro nobis et nostris successoribus de consensu prædictorum /697/ proborum hominum quod quilibet Advocatus teneatur consulere partem litigantem in curia pro quatuor denariis pro qualibet die. Et nisi voluerit consulere non debet consulere in dicta curia aliquem donec post quadraginta dies prius lapsis.
Item, quod clamæ dicti Johannis Mayor remaneant et valeant tres denarios Lausann. et debet tenere curiam suam post curiam nostram prædictam dicta die sabbati.
Item, ordinamus nos Prior et conventus præfati pro nobis et nostris successoribus de consensu prædictorum proborum hominum quod cæteri Maiores terræ nostræ Romanimonasterii debent et teneantur tenere curiam suam in qualibet maioria sua dicta die sabbati in mane.
Item, ordinavimus et statuimus, nos præfati Prior et conventus pro nobis et nostris quibus supra de consensu prænominatorum proborum hominum quod pulsato magno cimballo pro dicta curia tenenda omnes et singuli terræ debent dimittere opus suum et facere festum, et ferare die dominica bene et fideliter, et qui secus faceret quicquid faceret tenetur comburere ante ecclesiam.
Nos vero N. et N. (vide supra) probi homines superius nominati quilibet nostrum pro se et nomine comunitatis villæ in qua moratur, pro nobis et nostris heredibus, præmissis omnibus et singulis consentimus et ea sic fieri volumus, tamquam salubria animabus nostris et Deo laudabilia, cui toto corde omnes servire tenentur et mandatis divinis obedire. In cujus rei testimonium nos Prior et conventus prenominati pro nobis et ad preces et requisicionem prænominatorum nostrorum proborum hominum nobis oblatas fideliter et relatas per Nycolletum de Vallyeres clericum curiæ nostre Romanimonasterii juratum cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus. De quibus Nycoleti registris et prothocolis nos præfatus Prior præsentem litteram levari fecimus et grossari post ipsius Nycoleti obitum per dompnum Nycodum Amieti de Romanomonasterio presbyterum curiæ nostræ Romanimonasterii juratum, cui dicta prothocola et registra per nos eidem /698/ fuerunt commissa et qui nobis retulit prædicta facti substantia non mutata in dictis registris et prothocolis reperisse, et cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus, sigilla nostra licteris prædictis roborando duximus apponenda. Datum die vicesima quinta mensis Februarii anno domini millesimo quatercentesimo tercio.

Idem Nycod. Amieti.

(2 sceaux manquent).

L'acte qui précède étant important nous le faisons suivre d'une traduction française y annexée et qui paraît dater du XVIe siècle déjà.

Le frère Jean de Seyssel humble prieur du prioré de Romamostier de l'ordre de Clugny, diocése de Lausanne, faisons scavoir a tous présents et futurs: comme ainsi soit que au jour du Dimanche tous fidelles chrestiens soyent tenus de se reposer de toute sorte de labeur, et accomplir le service divin et commandemens ecclésiastiques de toute leur puissance à l'honneur du tres-haut Créateur, et que en nostre terre de Romamostier la cour civile des longtemps s'est tenue et a este accoutumée tenir par nos officiaux pour rendre droit et justice, ce que selon la loy de Dieu ne devait estre fait. Auquel jour de Dimanche nous avions accoustumé de perceveoir pour chasque clame faite le dit jour douze deniers. Est il que nous les dit prieur et couvent de nostre science et spontanée volonté (considérées les choses susdites et la révérence deue a la feste dominicale) voulans pourvoir de remède convenable a ce que tel abbus ne tourne en prejudice et danger de nos ames et a la perpetuelle damnation d'icelles comme aussi de nos subjets: Apres avoir appelle avec nous Jean Mayord de Romamostier nostre Procureur, Nicolet Nillion et Jean Besson autrement Blanchard syndiques et gouverneurs de la ville de Romamostier et au nom d'icelle et de la commune d'illec, Jean Clerc, Guillaume Henriod, Perrod Poncier, Williesme Aymonod, /699/ Renoz de Lanfrey de Romr, Jaquet d'Envy dit Ameron d'Envy, Huguet Barat de Brethonières, Jaquet et Estienne du Bosson frères, Jean Grallit, Pierre Mayor d'Agiez, Aymonet Escuyer d'Agiez, Aymonet dict Dayir de Bofflens, Girard Mayor d'Arnex, Perrod Rey de Premier, Hugonin de Marrugliez de Vaullion, Bartholome Clerc de Juriens, Nicod de la Praz et Jacob du Trembley, nos preud'hommes, chascun pour soy et au nom de sa commune prementionnée, en leur présence et par leur consentement, nous avons ordonné et statué, ordonnons posons et remettons pour nous et nos successeurs quelconques et nous ainsi statue ordonne pose et remis perpetuellement par la teneur des presentes le confessons au meilleur mode qu'il se peut entendre et dire: La predite cour devoir estre tenue par cy apres en chascun jour de Sambedy par nos officiaux apres les neuf heures assavoir apres le son de la grande closche qui pour lors et a se subject se doit sonner a la manière accoustumée, soubs cette condition que encore que les clames des jours de Sambedy ayent accoustume de valoir trois sols et un coup de point soixante sols, premierement que les clasmes qui se feront aux dits jours de Sambedy valent perpetuellement douze deniers tant seulement excepte toutesfois les clames des estrangers et celles qui se specifieront et nommeront a clame de marche, quelle clame doibje tousjours valoir trois sols. — Item, un coup de poing doibje seulement valoir trois sols, et les autres coups au tant qu'il a este usite les autres jours de la semaine. — Item, nous voulons et ordonnons nous les dit prieur et couvent pour nous et nos successeurs, du consentement des dits preud'hommes, que chasque parlier soit tenu de conseiller chasque partie plaidant en cour pour quatre deniers pour chasque jour, et s'il ne la veut conseiller il ne doit conseiller personne d'autre en la dite cour que premierement quarante jours ne soyent passes. — Item, que les clames du dit Jan Mayor demeurent et valent trois deniers lausannois et doit tenir sa cour apres la nostre predite au dit jour de Sambedy. — Item, ordonnons nous prieur et couvent predits pour nous et nos successeurs du consentement des susdits preud'hommes que les autres Mayors de la /700/ terre de Romr doibvent et sont tenus tenir leur cour en leur Mayorie sus le dit jour de Sambedy au mattin. — Item, ordonnons et statuons nous prieur et couvent prenommes pour nous et les nostres que dessus du consentement des prementionnes preud'hommes qu'apres le son de la dite grande closche pour tenir la dite cour, tous et singuliers ceux de la dite terre doibjent quitter leur labeur et faire feste et ferier le jour du Dimanche bien et fidellement, et qui fera au contraire tout ce qu'il aura besogne debvra estre brusle devant l'Eglise. Et nous … preud'hommes susnommes chascun pour soy et au nom de la commune et village auquel il fait sa demeurance pour nous et nos hoirs premis avons consenti a toutes les choses sus dites et voulons icelles estre ainsi faites comme salutaires a nos ames et tendantes a la gloire de Dieu, d'autant que tous sont tenus de le servir de cœur et obeir a ses commendemens. En tesmoignage desquelles choses nous prieur et couvent prementionnes pour nous et aux prieres et requestes de nos dits preud'hommes a nous faites et rapportees par Nycolet de Valeres clerc jure de nostre cour de Romamostier … nous avons fait lever la presente lectre etc. … et avons commande estre appose nostre seau aux presentes pour corroboration d'icelles. Donne le vingt-cinquieme jour du mois de febvrier l'an mille quatre cents et trois.

XLVIII.

Vallorbes est affranchi de la taillabilité à merci 1.

Ao 1405.

(Arch. cant. Romainmotier, II, No 322).

Nos frater Johannes de Seissello humilis Prior Romani monasterii ordinis cluniac. Lausann. diocesis, fratres Johannes de /701/ Durescello camerarius et subprior dicti loci, Aymo de Moleria decanus, Petrus Aymonod magnus cellerarius, Rodulphus Chalangryn de Novo castro elemosinarius, Johannes de Ledone Salnerii infirmarius, et Ottoninus sacrista dicti Prioratus, totusque ejusdem loci conventus, notum facimus universis per præsentes: quod nos ad sonum campanæ in capitulo nostro Romanimonasterii convocati ad invicem capitulantes et capitulum facientes, ut moris est, habita deliberacione matura et consilio diligenti; considerata utilitate nostra et dicti Prioratus nostri pro nobis et successoribus nostris quibuscunque, ad instanciam et humilem requisicionem Amedei Beccellin, Perrodi ejus filii, Aymoneti Grand, Perrodi Posues aliaz Chinuz, Perrodi Bastar, Amedei Petraul, Johannis et Thomasseti De vellen, Jaqueti Bossallet, Richardi de Media villa, Nicholeti de Gex, Hugonini Barbeir, Henrici Chastellain, Petri Chinuz, Rolleti Jalliet, Stephani douz Crest, Perrodi Pam, Cristini Ors, Petri Monsypuent, Nycoleti Chinuz, Aymoneti Chabel, et Amedei de Bagnies, hominum nostrorum de Vallorbes talliabilium pro hereditagiis, bonis et possessionibus eorumdem, existentibus apud Valorbes 1, nobis factam, ipsos homines nostros, heredes suos masculos et femellas, successores et posteritates eorumdem et quemlibet eorum insolidum, affranchiamus, manumictimus, affranchiavimus et manumisimus et ab omni jugo et servitute talliabili totaliter liberamus, et nos affranchiavisse et manumisisse perpetue et irrevocabiliter confitemur et recognoscimus per præsentes cum eorum tenementis, possessionibus et bonis universis, proprietatibusque et hereditagiis eorumdem. Dantes et concedentes dictis hominibus nostris de Vallorbes, heredibus et successoribus ac posteritatibus eorumdem, et eorum cuilibet in solidum, plenam, generalem, liberam potestatem et mandatum speciale, agendi, petendi, deffendendi, pacisci, contrahendi et omnia et singula alia faciendi, exercendi, quæ homo ligius sui juris effectus, agere, contrahere, petere, deffendere, et exercere potest et debet. De quorum hominum nostrorum prædictorum /702/ condicione volumus et intelligimus omnes habitantes et habitaturi in prædicta villa nostra de Valorbes. Condicione tali in præmissis apposita, pactoque expresso inter nos et dictos homines nostros habito, sollempni stipulacione vallato, quod prænominati homines nostri de Vallorbes, heredes et successores eorumdem, habitantes et habitaturi in dicto loco de Valorbes sint et remaneant imperpetuum homines nostri ligii, successorum nostrorum et condicionis manus mortuæ justa usum et secundum consuetudinem aliorum hominum nostrorum terræ et potestatis Romanimonasterii. Affranchiavimus inquam tam pro quadraginta franchis boni auri et legitimi ponderis quos a dictis hominibus nostris habuimus et recepimus nomine dictam manumissionis, quam pro eo quod dicti homines nostri, heredes, successores et posteritates eorumdem nobis dictis Priori et conventui et successoribus nostris solvere et tradere teneantur et debeant annis singulis, perpetuis temporibus in festo beati Michaëlis Archangeli, viginti libras bonorum Lausann. seu bonæ monetæ cursibilis in patria Vuaudi, nomine et ex causa præsentis et hujusmodi affranchiationis. Et pro eo quod ipsi homines nostri et sui qui supra nobis et nostris quibus supra alios census in quibus nobis tenebantur ante præsencium confectionem solvere debeant realiter cum dictis viginti libris, corvatasque, charreagia et omnia usagia et servicia ibidem nobis per eosdem homines nostros debita, et fieri consueta, facere, expedire, tradere et exibere teneantur simpliciter et de plano sicut ante confectionem præsencium tenebantur, et in omnibus et singulis aliis auxiliis et servitutibus in quibus homines ligii suis dominis tenentur servire, intendere et penitus obedire. In quibus hominibus et habitantibus prædictis eorum tenementis et bonis universis, banna, clamas, cognicionem, merum mistum imperium et omnimodam juridicionem retinuimus et habere debeamus pleno jure nos Prior et conventus supradicti. Promittentes nos Prior et conventus bona fide etc. Nos vero Amedeus Beccellin etc. omnia et singula supradicta … confitemur esse vera. Promittentes nos probi homines de Valorbes omnia supra descripta prout et in quantum nos tangunt. … attendere, solvere, /703/ … rata et grata habere et inviolabiliter observare. Nec non dictis dominis nostris et eorum successoribus obedientes esse et fideles in omnibus et singulis in quibus homines ligii et manus mortuæ suo domino tenentur secundum novam et antiquam fidelitatis et obedienciæ formam; Cunctis et singulis exceptionibus etc. In cujus rei testimonium nos Prior et Conventus … sigilla nostra unacum sigillo curiæ Romanimonasterii etc. Datum decima die mensis Decembris, anno domini millesimo quatercentesimo tercio.

Nycodus de Valeres.

(Sceau pendant du Prieuré: deux autres manquent)

.

XLIX.

Plaid tenu sur la requête du Prieur, en réparation d'injures faites au Mayor d'Arnay 1.

Ao 1410.

(Arch. Cant. Romainmotier, II, No 528).

Ego Richardus de Yllens domicellus castellanus Cletarum: Notum facio universis per presentes, quod die quartamensis Junii anno domini millesimo quatercentesimo decimo, Johannes Maior de Romano monasterio, domicellus, procurator et procuratorio nomine venerabilis et religiosi viri domini Johannis de Seyssello prioris prioratus romani monasterii ord. clun. et laus. dioc. et nuncius mei dicti castellani Cletarum in terra romani monasterii super advenas, et michi conquerendo exposuit quod Girardus Maior de Arney, sibi dicto Johanni Maior nuncio meo ibidem querelose monstravit per clamam quod die Jovis videlicet /704/ vicesima nona mensis maii inter horam medienoctis et haurore novissime preterita, petrus dictus Vialet nunc rector scolarum Orbe, Johannes Perrewlliat, Johannes Chivilliodi, Anthonius Sarralier, Henricus dictus Nermya de Orba, Vullierminus Vuatellet de Jognia et Guichardus clericus dicti rectoris scolarum, una cum pluribus suis secacibus et subditis de Orba, manibus armatis venerunt apud Arney et intraverunt domum dicti Girardi eiusque matris, et ibidem faciendo plura dampna pignoraverunt 1 dictum Girardum de pluribus platellis, scutellis et vasis stanneis, lanceis et aliis gladiis et pluribus quantitatibus auri et argenti et matrem dicti Girardi verberaverunt et vulneraverunt usque ad grossam sanguinis effusionem et offensam mortis, credentes ipsum Girardum reperire et ipsum interficere volentes frangendo salvam gardiam illustris principis domini ac domini nostri Sabaudie comitis domini mei metuendissimi. Quibus sic expositis auditis et attentis, videns ego dictum vituperium et maximam injuriam fecisse in grande prejudicium prefati domini nostri supradicti, incontinenti et instanter super predictis injuriis et malefactis requisivi, more solito, castellanum Orbe seu ejus locumtenentem prout inferius continetur: A mon chier et grand amis loz chastell. dorbaz ou a son luesten: Chier et grand amis je me recommande a vous. A moy est venuz Johan Maior de Romainmostier procuriour dou dit luef pour monsieur loz priour de rom. most. et mon messages, en qui indroit sus les avenes 2, et ma mostrey en conpleniant, de part monsieur loz priour susdit, a cause de ce que le dit messire ly priour si gleyzi 3 et totaz sa terraz de Romainmostier et ses gens est et sont en la salue gardez de mon tres reddoutez segn. le Conte de Savoie: Et aussi, tan come mon messages susdit que Girard Maior d'Arney ly az mostre en compleniant, que pierez Vialet rectour de lescola dOrba, Johann. Perrewlliat, Johann. /705/ Chivilloz, Anthoniôz Sarralier, Henry Nermya, Vulliermin Vuathellet de Jogny lours secaces et Guichard clers doudit rettours, ensemblez plussours autres vostres justizables et demor. Orbaz le joudi XXIXme jours dou moys de May nouvellement passez, intrez hourez de la mynait et de laubez, vinirent Arney en laz mexon doudit Girard Maior et de saz merez; Et anqui gaierent ledit Girard de plussours utin dostaul comez escueles, platel et pout destens, lances, autres glayvez et quantite dors et dargent, et battiron outraiosament ad effusion de sainc laz merez doudit Girard et myron ad offensay de mors en romptant la dicte salve garde de mondit tres redd. seign. , et la mexon susdite et plusour autres damager le firon a men de droit et saint causez come lon ma doner intendrez; pourquoy je vous requier de par mon tres reddout. segn. susdit et prie de par moy que vous, par vostrez dicts subiet et lours conplices nommer en mes dites letrez, mez facceis feirez la recrence deisdits gaiez et deiz choses susdictes, et emender halaz dictez merez lesdis autrages jusque a mille livrez de laus. et sois seurs deis dessuz nomer vostrez justissablez ly quel sont partir dOrbaz por ces fairez come dessus dit est. Et si sont retrait rerez vous pour emender lautragez fait susdit lez ban de LX sols et la rompture de la ditez salve garde jusque a X mille livrez laus. , et sus ce me recrissoit vostre volunter. Escript eis Clees le quart jours de Juen lan mil cccc et dix, ly Chastellant descles. — Ad quamquidem licteram nichil rescribere voluit dictus castellanus Orbe, cui castallano Orbe seu ejus locumten. ego dictus castellanus Cletarum pro secunda vice rescripsi more solito prout continetur infra: A mon chier et grandamis lo chastell. dOrba ouza son luesten. Chier et grand amis je me recomande a vous. Come je vous haiez requis de part mon tres redd. segn. lez contez de Savoyez et prier de part moy por la premiere fois que vous mez auseis fait recreencez de chos. quez vostres subiet et lours conplices nommer en maz prem. letrez an gagier en la villez dArney chiez Girard Maior et saz merez, et emender la rompturaz de la salve garde doudit mon tres redd. segn. jusque eis quantite continuez en me letrez precidant a vous sus cez tramissez, laque chosez vous naveis /706/ fait nec response, pourquoyt je vous requier et prie pour la secundaz foys come en mes dites letres prier et requis vous hait que vous mes facceis la dite recreence et sois seur come escript vous hait. Et sus ces me rescriss. vostres volunter. Escript le V jours de Juen lan mil cccc et dix. ly Chastell. deis clees. — Ad quamquidem litteram dictus castellanus Orbe minime rescribere voluit. Cui castellano Orbe pro tercia vice rescripsi prout infra videbitur contineri: A mon chier et grand amis loz Chastell. dOrbaz ouz a son luesten. . Chier et grand amis jez me recomande a vous. Come je vous hæ rescript de part mon tres redd. segn. le contez de Savoye et prier de part moy que vous me auseis fait fayrez la recreencez deis chose et forfait comisse par vostres subjet et lours complices, nomer en me precid. letres, en la villaz dArnex en contrez et sus la salvez gardez de mon tres redd. segn. susdit et feire emende laz rompturaz de la ditaz salve garde et les ban et outrages jusques eis quantite dargent continue en mes precid. letres, laz que choses vous naveis fait ne responsa, sed vous requier pour la tiercez fois et pour totes que vous me facc. laz ditez recreencez et sois seur come escript le vous ait en mes dites letres a deux fois. Escript le VI jours de Juen lan que dessus, ly Chastell deis clees. — Quamquidem recredenciam dictus castellanus de Orba facere minime curavit, sed mihi respondit per suam litteram inferius insertam et descriptam sic sonantem: A mon chier et grand amis loz chatell. de cleés ouz a son luesten. Chier et grand amis je me recomande a vous tan chierement come je puis plust: pleisez vous savoir que je hait receuz voux letres et vehuz le continuz en ycelles letres, et hait arreguier pierez Vialet rectours de lescolaz dorbaz et les autres nommer en ycelles letres, lesquel mon responduz quil ne savont nes deis offenses et outtrages rompturez de terrez et de salve garde quescript maveys, mais douz tout le metton en ney et dien que salve la bone reverence et grace de vous et de ceaulx que cez choses vous an doner in tendre, quart aussy come y dient il nez le voudreon avoeir fait nez consentir dou fairez le continuz de vous dite letres, mais come dessus metton en ney dout tout le continuz de voux dites /707/ letres. Et toutesfois sed vous nez vous dit gardiens et subjet lours willeit rien demander, et vous vous vineis clamer deulx au luef dorbaz, je vous ferait feirez rexon et custumaz de pais de ceulx deis quel vous vous clamerey. Et si vous semble que je vous responde poul mande moy surquoy et je suis tout jours prez de vous respondre selon custumez de pais. Nôtre Seign. vous ait en sa saincte garde. Escript le VI jours de Juen l'an mil cccc et dix, ly Chastell. d'Orbaz. — Quaquidem responsione per ipsum castellanum Orbe michi castellano Cletarum facta, ego dictus castellanus Cletarum scripsi dicto castellano Orbe et diem marchie assignavi prout inferius continetur:— A mon chier amis le chastell. dorbaz ouz a son luesten. Chier et grand amis je me recomande a vous. Come je vous haie requier pour les premierez secundez et tiercez fois de part mon tres redd. segn. le conte de Savoyez et prier de part moy que vous mes fiseis fairez recreence deis choses et forfait et offensez comissez par votre subjet et lours complices nommer en me premierez letres, gagies et fait en la ville d'Arney, en lostel de Girard Maior et de sa merez, et emender la rompturaz de la salve garde de mon tres redd. segn. susdit les ban et autres offensez jusques eis quantite continues en mes precidan letres, les quele choses vous ne maveis fait ne fait nulle response jusque a la tiercez letres, has la quele vous maveis respondu que vous aveis arrequis pierez Vialet rectour de lescolaz dorba et les autres nommer en mes letres, ly quel vous on respondu quil ne savon riens des offense, outtrages, rompture de terre et de salve garde que escript vous hait mais dou tout en tout le met ton en nye, et quel il ne le voudreon avoer fait nez consentir dou faire le continuz de me dite letres, pourquoy je vous en assigne jornee en la marche de vous et de nous a custumeet, le londi apres feste saint Barnabel apostre, devant beirez de part matin, a tesmogn. les gagemant offense et rompture de la salve garde, continue en mes premierez letrez, par les dits votres subjet et lours complices faites et perpetres ansi come escript les vous hait. Notre segn. soit gardaz de vous. Escript le IX jour de juen lan mil cccc et dix, ly chastell. desclees. — Qua /708/ die lune post dictum festum beati barnabel apostoli apud Moncheram in loco marchie 1, coram me dicto castellano Cletarum ibidem pro tribunali sedente, hora cognita et adjudicata et loco solito placitare, Girardus Maior, Johannes Clers locumtenens predicti Johannis Maior procuratoris predicti, personaliter comparuerunt et fecerunt petitiones suas, sic dicentes: quod predicti de Orba, petrus Vialet rector dicte scole et alii sui secaces supranominati cum eorum secacibus, predicta die jovis XXIX dicti mensis maii nocte inter horam medie noctis et aurore venerunt apud Arney in domum dicti Girardi Maior et eius matris, penes et infra salvam gardiam illustris principis ac domini domini nostri Sabaudie comitis, et ibidem dictum Girardum pignoraverunt de dictis pignoribus supradesinatis et bonis in meis literis contentis, dictamque matrem dicti Girardi verberaverunt et vulneraverunt usque ad magnam effusionem sanguinis et offensam mortis, et hec omnia parati probare erant secundum consuetud. bene et sufficienter et presentaverunt suos testes infranominatos, requirentes me dictum castellanum Cletarum ut ipsos testes ibidem assignare et interrogare super dicto facto de veritate dicenda. Quos testes assignavi et per cognicionem curie jurare feci ad sancta dei evangelia manualiter et corporaliter prestit. ut de predictis dicant veritatem. Qui mediantibus suis juramentis dixerunt et disposuerunt prout inferius continetur: Primo, roletus Prouz de Arney dixit et disposuit per juramentum suum ut supra corporaliter prestitum, quod ipse audivit dicta die in nocte preallegata matrem predicti Girardi clamantem ignem sic dicentem quam posset: ey wi ey wi pluribus vicibus et quam sepe et se lamentantem de dicto Girardo filio suo dicentem: isti latrones qui hic sunt occiderunt filium meum; ad cujus proclamacionem venit dictus roletus testis et multi de Arney secum illuc ad videndum quod erat et ad deffendendum ignem proclamatum et faciendum quod fieri debet in talibus; et vidit hostia domus dicti Girardi ante et retro aperta et undique ad terram jacencia, et dictum petrum Vialet rectorem /709/ dictarum scolarum Orbe et Johannem Chivilliod cum pluribus aliis de Orba ibidem secum existentibus, et dictam domum intrare et latenter exire et portabant lanceam dicti Girardi secum; et post vidit ipsos fugere versus Orbam portantes dictam lanceam et plura spolia dicte domus que distinguere nesciret propter ipsorum infuctum et noctem et fugam; et quod mater dicti Girardi aspere erat verberata et vulnerata ad sanguinis effusionem. — Item, Hugoninus Chastens de Arney juramento suo ut supra corporaliter prestito simili modo per omnia dixit et disposuit ut dictus roletus testis ante ipsum, et ultra vidit cum fugientibus supradictis dictum Nermia et Vuillermum Vuatellet fugere versus Orbam. — Item, Humbertus Grobet, per juramentum suum ut supra corporaliter prestitum, dixit et disposuit prout predictus roletus prouz. — Item, Guillermus Juliar, per juramentum suum ut supra corporaliter prest. , dixit et disposuit prout roletus prouz, et ultra vidit ad terram prope domum predictam unum capucium jacens quod erat dictis fugientibus et putabat quod fuisset Vuillermo dicto Vuatellet, et mihi dicto castellano fuit dictum capucium apportatum in dicto judicio et fuit approbatum esse dicto Vuillermo Vuatellet. Et testifficacione sic facta et predictis approbatis ut supra dicitur, dixerunt Johannes Clers locumtenens predictus et Girardus dictus Maior de Arney, quod postquam ipsi erant ibidem assignati prout supra dicitur ad testifficandum et probandum predicta et dictam pignorationem, quod bene et sufficienter probaverunt et testificaverunt et ipsi de Orba non comparent ibidem sed absentes sunt, quod ego dictus castellanus debebam sibi ipsis dare et adjudicare bonum et legitimum passamentum de peticionibus suis predictis contra illos de Orba usque ad mille libras laus. pro dampnificatione facta dicto Girardo et ejus matri, et pro suis pignoribus in dicta domo sua captis per dictos de Orba, vulneribus et verberibus illatis dicte matri sue prout supra dictum est. Et dicto Johanni Clers locumtenenti supradicto, pro rumptura predicte salve gardie, usque ad decem millia librarum laus. Et hec omnia posuerunt in jure judicio et cognicione curie et se removerunt a judicio. Et fuit cognitum concorditer per /710/ Johannem bastard de Glans domicellum, Nychodum Archoz, Glaudium Aubert de Cletis, Johannem Pellater de Valeres, Jaquetum Raner et Roletum Billiar de Rances, Janinetum Richardoz, Petrum de Intremont, Henricum Peclard de Moncheram, Jaquetum de Invy, Jaquetum Henrioz, petrum Chablet, Girardum Amiet, Nicholetum Nylions 1 et per plures alios fide dignos mecum in dicta curia sedentes, cognoscentes et judicantes, quod postquam prenominati de Orba erant ibidem assignati super predictis, et ipsi non comparebant, sed sunt absentes, quod ego dictus castellanus debebam dare et adjudicare dicto Johanni Clers locumtenenti et Girardo Maior, nominibus quibus supra, bonum et legitimum passamentum de peticionibus supra dictis contra predictos de Orba usque ad quantitates pecunie supradictas. De quaquidem cognitione, ego dictus castellanus dicto Johanni Clers locumtenenti et Girardo Maior, nominibus quibus supra, dedi et contuli bonum et legitimum passamentum de suis peticionibus supradictis per tradicionem unius baculi ut moris est, racionem faciendo. In cujus rei testimonium nos henriodus Patton, Henricus Coschet et Jaquetus Henrio, qui in dictis exposicionibus et monstris presentes fuimus, eadem testifficamus esse vera, sigillum castellanie Cletarum presentibus precibus nostris rogavimus apponi huic scripto. Et nos Johannes bastard, Nycodus Arthoz, Glaudius Aubert, Johannes Pellatter, Jaquetus Raner, Roletus Billiar, Janinetus Richardoz, Petrus de Intremont, Henricus Peclard, Jaquetus de Invi, Jaquetus Henrioz, Petrus Chablet, Girardus Amiet, et Nycoletus Nylion qui ad dandum dictum passamentum presentes fuimus, sedimus, cognovimus et judicavimus, eadem testifficamus esse vera et ad preces nostras dictum sigillum presentibus litteris rogavimus apponi. Et ego dictus castellanus pro me et quorum interest predicta confiteor esse vera, ad preces et requisiciones predictas mihi oblatas fideliter et relatas per Nycodum de Valeres clericum dicte castellanie juratum, cui super hiis vices meas commisi et /711/ eidem plenam fidem adhibeo, dictum sigillum presentibus litteris duxi apponendum. Datum dicta die lune post festum beati Barnabe Apostoli anno domini millesimo quatercentessimo decimo. Et ego juratus predictus vocatus etc.

Nycodus de Valeres.

(Sceau enlevé).


Ce plaid curieux, tenu à Montcherand, nous offre aussi la phrase sacramentelle qui nous révèle la persistance du système judiciaire des peuples germaniques dans la Patrie de Vaud. Nous allons en indiquer d'autres exemples encore:

En 1393, dans un procès entre deux communes de la Terre de Romainmotier sur la possession d'un bois (Voy. p. 55 et 56), le président de la cour, Jean Mayor de Romainmotier, procureur du Prieur Jean de Seyssel, dit: « posuerunt (les acteurs) in cognitionem proborum hominum mecum ibidem existencium … et tunc cognitum fuit coram presentibus nemine contradicente per Jaquetum de Envy, per Johannem Pellater et per plures alios ibidem mecum existentes quod » etc. — (Arch. de Bofflens).

En 1398, dans une cour tenue au sujet des limites de la jurisdiction de Romainmotier et de Lassaraz; Jacques Champion, docteur es lois, chevalier et Chatelain des Clées, dit: « et fuit cognitum concorditer per Wernium de Arney de Orba domicellum, Jaquetum dictum de Envy, Guilliermum Henriodi, Johannem Clers, Jaquetum Budodi, morantes Cletarum, Stephanum de Missiaco, Johannem dictum de Buttes de Eschannens et per plures alios fide dignos cum dicto locum meumtenente /712/ in dicta Marchia 1judicantes et cognoscentes, etc. » (Arch. cant. Romr II, No 188).

En 1400, dans un autre différend entre Romainmotier et Lassaraz, au sujet d'un grand nombre de pièces de bétail indûment prises en gage, Symond Aubert des Clées, lieutenant du Chatelain Jacques Champion, assigne jour aux parties, puis se presente « in judicio loco quo dicta Marchia est teneri consueta, hora de mane ante potationem; expectando … per totam horam terciæ usque ad horam meridianam. » — Lassaraz ne paraît pas. Les députés de Romainmotier demandent un passement, — « et hæc posuerunt in jure, judicio et cognicione curiæ, et se removerunt a judicio; Qui Symondus interrogavit probos homines secum in dicta curia sedentes, quid debebat agere in præmissis: Et fuit cognitum concorditer per Jaquetum de Envy, Guilliermum Henriodi, Reynaudum de Lanfrey, Guillermum Anthoine, Vuillermum Aymonodi, Guillermum Pivet, de Romanomonasterio, Johannodum Crusoz de Apples, et per plures alios fide dignos cum Symondo in curia sedentes, quod » etc. Le passement est alors accordé, « per tradicionem unius baculi ut moris est. » (Arch. cant. Romr II, No 192).

En 1422, enfin, Jaques de Disy, chapelain et vicaire de Baulmes, en présence des 4 jurés syndics de cette commune; demande à Jean Richard, vice Chatelain du Prieur de Payerne à Baulmes; « curiam specialem teneri et assectari … ac requisivit sibi fieri cognitionem per probos homines ibidem presentes, qui ibidem per bonum sancte ecclesie consuetum ibidem erant assimulati et congregati. » — Il s'agissait d'enlever une haie dont on avait barré le chemin de Baulmes au village de Six-fontaines. — Le vice chatelain l'accorde, « et cognicionem de premissis per probos homines ibidem sibi fieri postulavit. Qua /713/ curia sic assectata, fuit cognitum per Jaquetum et Petrum de Ruaz, fratres, Reymondum Quoquilliat et nonnullos ibidem presentes, sedentes et cognoscentes » qu'on devait enlever cette haie. Le vicaire demande ensuite que les preud'hommes montrent où l'on doit la rétablir: Ceux-ci tiennent conseil, puis indiquent la place où la haie existait jadis. Alors Jean de Disy le premier y met la main, puis les gouverneurs jurés (syndics), puis les preud'hommes de la commune, puis on dresse un acte notarié du tout. (Arch. de Baulmes)

Il serait facile de multiplier les exemples, mais ceux-ci suffisent pour établir qu'au moyen-âge, dans la Patrie de Vaud, il n'existait ni à Moudon ni ailleurs de Scabini, de juges nommés par le prince, mais que les preud'hommes, (au sens étendu de ce terme), prenaient part de droit aux plaids: En d'autres termes, que l'organisation judiciaire des peuples germaniques lors de leur conquête du monde romain, subsista, en principe, dans la Patrie de Vaud, à peu près jusqu'à la conquête bernoise. Il est bien évident aussi par les exemples qui viennent de passer sous nos yeux, que le Président de la Cour, officier du Prince ou du Seigneur, ne jugeait point lui-même, et n'était que l'organe des arrêts prononcés 1. — Mais on demandera, pourquoi quelques-uns des juges seulement sont nommés, qui souvent sollicitent ensuite l'apposition d'un sceau? — C'étaient sans doute les notables, chargés par les autres d'authentiquer la sentence, de lui donner le poids suffisant, de veiller à son exécution. En vérité, si nous ne considérons pas nos assertions comme absolument hors de controverse encore, c'est à cause de leur importance, car nos preuves semblent suffisantes. Tout co-existait au moyen âge, démocratie, aristocratie et /714/ monarchie, et s'entrelacait curieusement à peu près comme de nos jours en Angleterre. [NB: ce passage a fait l'objet d'une addition dans les Rectifications et Additions, p. 895]


L.

Le Couvent de Romainmotier, proteste de sa fidélité à sa règle monastique 1.

Ao 1418.

(Arch. cant. Romr II, No 185).

Nos frater Johannes de Seissello humilis prior prioratus Romanimonasterii, in litteris quibus presentes sunt consute 2 nominati, ordinis clun. laus. dioc. totusque ejusdem loci conventus capitulariter et ad sonum campane congregati ut est moris capitulantes: Notum facimus universis presentibus et futuris, quod cum nuper super voluntate desiderio et ordinacione quorumdam spiritualium suffragiorum et jurium, nec non et super donacione mille aureorum nobis et nostro monasterio donatorum per bone memorie dominum Henricum tunc episcopum Ruthinen. et nos factas declaratas acceptatas et approbatas, confecte fuerunt quedam littere tribus sigillibus impendentibus prefati domini episcopi, nostrum prioris et conventus predictorum sigillate quarum secunda linea incepit: dominus dominus henricus miseracione divina episcopus Ruthinensis nobis dederit concesserit donaverit et tradiderit etc. , et sub data de mense marcii anno a nativitate domini, millesimo tercentesimo nonagesimo, quarum tenorem hic habere volumus pro sufficienter expresso. Quia in dictis litteris sunt aliqua descripta que videntur male sonare idcirco nostrum animum declarantes, notum facimus universis presentibus et futuris quod per quecunque in eisdem litteris descripta promissa stipulata /715/ vel conventa nunquam intendimus intelleximus nec intelligimus seu intendimus sicut nec possumus nec debemus, videlicet, in aliquo derogare seu infringere sacros canones, votum religionis nostre et observanciam regularem nostri ordinis, presertim quantum ad obedientiam et abdicationem proprietatis; ymo intendimus volumus et intendimus quod premissis omnibus vel singulis in dictis litteris descriptis non obstantibus, semper maneat integritas sacrorum canonum voti nostri et observancie regularis ordinis nostri in suo esse et efficacia vel effectu, ac si illa dicta, factave non fuissent vel evenissent, quamvis forma verborum inepta fuerit, mens tamen et intencio bona fuit, non intendens prefati voti observancie regulari et mandatis legis divine et sacris canonibus, sicut nec poteramus, ut predicitur, nec debebamus, in aliquo obviare vel derogare. — In quorum testimonium presentibus litteris nostra sigilla duximus apponenda. Datum et actum in capitulo nostro dicti nostri prioratus Romanimonasterii die vicesima septima mensis maii, anno domini millesimo quadringesimo decimo octavo.

(Sceaux perdus).


LI.

La jurisdiction du Prieur comprend le port de la Dullive 1.

Ao 1433.

(Grosse aux Archives de Bursins 2).

Præsentis publici instrumenti serie cunctis præsentibus et futuris liquide fiat manifestum quod anno a nativitate domini sumpto currente millesimo quatercentesimo trigesimo tertio /716/ inditione undecima cum eodem anno sumpta die vero vigesima octava mensis Julii in mis notarii publici testium que subscriptorum presentia, assistentes personaliter reverendus in Christo pater, frater Johannes de Juys Prior Romanimonasterii ordinis Clugniacensis Lausann. diocesis ex una parte; Et Guilliermus de Sonarclens domicellus ex altera. Cumque ita sit quod præfatus dominus Romanimonasterii peteret dictum Guilliermum de Sonarclens sibi adjudicari et condemnari in uno banno sexaginta solidorum, eo videlicet quia dictus Guilliermus sua propria aucthoritate nulla sibi per dictum dominum vel ejus officiarios potestatem in hiis sibi concessa barraverat ad clamam Johannis Vulliermi de Sarraul quandam navem oneratam vini, quod vinum erat Johannis Pilligot burgensis gebennensis, in portu vocato de la Dulivaz subtus Dullict, officium juridicionis ibidem exercendo. In quo portu præfatus dominus Romanimonasterii ad causam sui castri Brussini solus et insolidum et insolide habent omnimodam juridicionem. Hunc est quod præfatus dominus de Sonarclens confitens eidem domino Romanimonasterii in dicto portu de la Dullivaz juridicionem omnimodum spectare, et ab hac consuetudine Patriæ Vuaudi ratione exortionis juridicionis nulla potestate pervia ipsum bannum sexaginta solidorum commisisse gratis <gratis> et sponte de et supra ipso banno se submisisse protinus benigna marciacioni præfati domini Romanimonasterii. De quibus præmissis præfatus dominus Prior Romanimonasterii per me notarium subscriptum petiit sibi fieri publicum instrumentum. Dicta fuerunt hæc apud Brussins in viridano dicti domini prope domum ipsius domini sito. Præsentibus venerabilibus viris dognis Henrico Torallium curato dicti loci Brussini, Johanne Charles curato de Brussinel; nobilibus Oliverio Mistralis de Brussins, Mermeto Christine Castellano Morgiæ et Johanne Pernodi Commissario extentarum Morgiæ, testibus ad præmissa astantibus vocatis et rogatis. Et ego Perronetus Foresius de Gayo Gebenn. diocesis authoritate Imperiali notarius publicus qui in præmissis præsens fui, etc.


/717/

LII.

Les preud'hommes de Vaullion réédifient une chapelle paroissiale 1

.

Anno 1456.

(Arch. cant. Romainm. II, No 354).

Nos frater Johannes de Juys humilis prior prioratus Romanimonasterii ordinis cluniac. in Lausann. diocesi; Notum facimus universis per presentes, quod cum pastoralis cura nos excitet ut justis subditorum nostrorum requestis et supplicationibus nos reddamus inclinati et liberales: Hinc est quod nostri humiles subditi boni et probi homines 2 villagii nostri de Vaulion, videlicet Johannes Maruglier alias Tachet, Vuillermus Bondat, Perrodus Martigniez, Petrus Magninat, Petrus Devellier, Girardus Gringet, Johannes Andreir, Perrodus Maczat, Guillermus ejus filius, Johannez Vuichoz, Petrus et Johannes fratres dicti Cusel, Anthonius Barat, Johannodus Pon, Johannodus Bigniens, Aymonetus ejus gener, Perrodus Dupra, Guillermus Bonzar, Vouteretus Magnenat, Hugoninus Paccon, Johannes Goez, Aymonetus et Johannes fratres dicti Pollent, Petrus Pollent, Anthoniuz Michoz, Petrus Michoz et Hugoninus Goez 3, Jaquetus /718/ Gandillion habitator de Vaulion ejus gener, unanimiter et uno assensu, devocione singulari et pluribus equis racionibus moti, memoriale eternum pro suo cogitantes salute presens humili supplicatione porrecta nobis exposuerunt quod antiquitus in dicto villagio de Vaulion fuit et erat quedam capella in honorem sancti Julliani constructa, in qua divina celebrabantur officia, que per debilitatem habitancium dicti villagii nec non mortalitates ad ruinam fuit redacta sic quod hodie omnino perdita est illius memoria. Unde predicti homines et subditi cupientes in dicto villagio cappellam novam edifficare sub vocabulo predicti sancti Julliani, ubi ad laudem et honorem omnipotentis Dei, genitricis ejus virginis et totius curie celestis, possint et valeant divina celebrari ad profectumque suarum et suorum animarum. Et maxime supplicaverint eisdem licentiam per nos sibi concedi et dari de edifficando prefatam capellam; cum eorum habitacio et villagium predictum de Vaulion distet a parrochiali ecclesia Romanimonasterii cujus ecclesie sunt perrochiani, per unam magnam leucam, tantaque sit difficultas tempore yemis per maxime inundationes aquarum, abundancia nivium et glacierum, quod commode interdum sine periculo suarum personarum omni die dominica, in qua sub pena peccati gravi tenentur accedere, minime venire valent, et maxime senio fracti et debiles. Quare supplicaverunt et supplicant prefati probi homines eisdem facultatem et licentiam per nos sibi dari et concedi. Nos autem predictus prior videntes supplicacionem eorum juri consonam, cum in eodem jure cautum reperiatur quod propter distanciam locorum potest edifficari nova ecclesia, racionibusque supra scriptis moti que justissime comprobantur matura deliberatione prius prehabita cum nostro conventu et dompno Stephano Amieti de Romanomon. curato ejusdem loci, impartimur largimur et concedimus, et nos pro nobis et nostris successoribus impartisse, largisse et concessisse imperpetuum confitemur prout melius dici et intelligi potest prefatis probis hominibus et subditis nostris de Vaulion, presentibus, volentibus, supplicantibus et stipulantibus pro se et suis heredibus quibuscunque, licentiam et facultatem construendi et edifficandi /719/ predictam capellam sub vocabulo predicti beati Juliani suis propriis missionibus et expensis, sub condicionibus, modis et formis inferius insertis specificatis et designatis perpetue observandis tenendis et complendis. Et quia nova ecclesia de novo construi non debet nisi jure cujuslibet semper salvo: Idcirco expresse discernimus, declaramus et ordinamus per hujusmodi concessionem, quod jus nostrum, successorum nostrorum, sacriste et dompni Stephani curati et successorum suorum in nullo ledatur. Et quia etiam de novo non debet nova ecclesia construi nisi sufficienter oneribus consideratis impositis ante omnia perpetuo dotetur: Discernimus et ordinamus quod completa dicta capella et dedicata, prefati probi homines pro se et suis heredibus perpetue solvere teneantur anno quolibet dicto domino Stephano curato et suis successoribus septem florenos auri, quolibet floreno valente duodecim solidos bone monete cursibilis in Vaudo, in quolibet festo nativitatis domini nostri Jesu Christi donec et quousque per ipsos probos homines aut suos heredes usque ad valorem dictorum septem florenorum fuerit sufficienter dotata. Quaquidem capella predicta facta constructa et dedicata, munitaque missali calice cimbalo omnibus vestimentis et ornamentis altaris, sumptuatisque et administratis hostiis vino et clerico nec non omnibus singulis et necessariis in dicta capella pro divinis celebrandis missionibus dictorum proborum hominum: Prememoratus dompnus Stephanus curatus pro se et suis successoribus perpetue teneatur et debeat qualibet ebdomada celebrare aut celebrari facere unam missam qua die sibi placuerit, salvo quod dicta missa dicatur per dictum curatum et suos quos supra alternatis vicibus in die dominica nisi in casu necessitatis. Et illa die dominica ille qui faciet caritatem sive panem bene dictum in dicta villa de Vaulion, teneatur et debeat dicto curato et suis quibus supra dare prandium suum secundum facultatem dantis. — Item, quod dictus curatus teneatur et debeat pro se et suis quibus supra, hoc sibi per prius notifficato die dominica ante ire receptum puerperas in dicta capella de Vaulion et ibidem illius septimane missam celebrare, nec ad aliam missam celebrandam pro illa septimana dicti habitantes dictum curatum /720/ nec suos successores minime compellere possunt. Et quia de laudabili consuetudine est consuetum quod quelibet puerpera dicto domino curato et suis predecessoribus offerre consuevit unam micam panis unam candelam cere et dara unam piam recommandacionem ad valorem duodecim den. Declaramus et ordinamus, nos prior prefatus, quod quelibet puerpera dicti villagii de Vaulion perpetue dicto curato et suis successoribus solvere teneatur et debeat die qua ipsam recipiet sexdecim denarios dicte monete et sibi dare pandium secundum facultatem puerpere. — Item, quod dictus curatus pro se et suis successoribus perpetue teneatur ire disponsaturum sponsos et sponsas dicti villagii de Vaulion et dicta matrimonia sollempnizare ut moris est in facie dicte capelle, prius tamen factis bannis in ecclesia parrochiali Romanim. ut consuetum est et in crastinum ibidem missam suam celebrare nisi in casu necessitatis. Nubentes vero teneantur dictum curatum et suos quos supra in sero nuptiarum 1 et in crastino alimentare et suum equum secundum nubentium qualitatem et facultatem. Et quia de laudabili consuetudine nubentes panem candelam et vinum offerre consueverunt, ordinamus quod pro premissis dicti nubentes dicto curato et suis successoribus perpetue solvant dicta die nuptiarum duodecim denarios dicte monete, quod si plures essent quilibet ad tantum solvere dicto curato et suis successoribus teneatur. — Item, discernimus et ordinamus quod nullus presbiter aut religiosus in dicta capella divina celebrare presumat nisi de nostra licentia aut dicti curati et successorum nostrorum, nec quovismodo in prejudicium dicti curati nec successorum suorum. — Item, ordinamus et declaramus quod omnes oblationes, emolumenta donaciones ordinaciones et fructus in dicta capella seu dicte capelle dati seu oblati dicto curato et suis successoribus pleno jure deveniant et illos percipere debeat et valeat sine contradicione quacunque fienda per dictos probos homines aut alios quoscunque. — Item quod dicti probi homines pro se et suis quibus supra omnia annualia, panes, vinum et candelas /721/ per ipsos offerri consuetos, semper offerre in sua parrochiali ecclesia Romanim. prout de approbabili consuetudine usi sunt, teneantur et debeant. — Item, quod incole dicti villagii de Vaulion pro se et suis heredibus dicto curato et suis successoribus teneantur et debeant administrare et dare tociens quociens ibit ad dictum villagium pro premissis divinis complendis seu mittet et sui qui supra ibunt seu mittent stabulum seu soctam et fenum pro equo suo. — Que omnia … nos dicti probi homines videlicet Johannes Maruglier alias Tachet, etc. (vide supra), et dompnus Stephanus Amieti curatus pro nobis et nostris successoribus et heredibus confitemur esse vera et ad humilem supplicationem nostram et de consensu assensu et voluntate nostris esse facta et ita per venerabilem et religiosum fratrem Johannem de Juys humilem priorem predicti loci Romanim. dominum nostrum metuendissimum, esse declarata et ordinata. Eaque laudamus etc. In cujus rei testimonium nos frater Johannes de Juys humilis prior prefatus ad preces et requisiciones dictorum domini Stephani et proborum hominum nobis oblatas fideliter et relatas per dompnum Nicodum Amieti de Romanm. presbiterum curie nostre Romanm. juratum cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenam adhibemus, sigillum dicte curie nostre litteris presentibus duximus apponendum. Datum presentibus venerabilibus religiosis viris dominis Johanne de Dyvona decano, Jacobo de Dyvona 1 camerario Romanimonasterii, Stephano Porcherat cantore, Vuillermo Jalliet, monachis dicti loci, Johanne Mayor de Romanm. domicello, Nicodo Manovreir de Prumier et Jaqueto Chales de Brethoneres testibus ad hec vocatis et specialiter rogatis die vigesima secunda mensis septembris anno domini millesimo quatercentesimo trigesimo tercio. Et quoad laudem Petri Devellier, Johannis Andreir, /722/ Perrodi Maczat, Girardi Gringet, Aymoneti Bigniens, Aymoneti Pollent, Hugonini Goez et Jaqueti Gandillion de Juriens habitator de Vaulion die vigesima nona mensis Jullii anno domini millesimo quatercentesimo trigesimo sexto.

Idem Nyus AMIETI.

Littera dompni Stephani Amieti curati Romanim. Ad ipsius opus et suorum successorum levata et grossata.

(Sceau enlevé).

Titre ancien:

Prononciation faicte entre les homes de Vaulion et le Curé de Romstier concernant la fondation d'une chapelle soubs le vocable de Sainct Julien, au dict Vaulion.

A ce parchemin est attaché celui du différend qui s'éleva en 1446, au sujet du susdit accord, voyez p. 222.


LIII.

Le territoire du village de Lapraz est reconnu n'être pas mainmortable 1.

Ao 1440 environ.

(Grosse de la fin du XVe siècle aux Arch de Romr).

Sciendum est quod villagium de Prata cum toto suo confinio non subjicitur traditioni manusmortuæ quamvis sit de terra Romanimonasterii excepta parrochia, sed levantur laudes ad /723/ rationem sexti denarii et tenentur ad certa onera annualia, servicia et usagia inferius particulariter designata tantum. Et hoc virtute certæ transactionis dudum factæ, per dompnum Nycodum Amieti receptæ, cujus duplum pro fundamento hic est insertum.
Ne gestarum rerum memoria processu temporum evanescat et pereat discretorum virorum prudencia solet eis litterarum testimonio commendare, cognoscant igitur præsentes futurorumque posteritas non ignoret quod cum lis, jurgium et controversiæ materia verterentur, maioresque in posterum verti sperarentur, inter nos fratrem Johannem de Juys humilem Priorem Romanimonasterii nomine nostro et conventus Romanimonasterii ex una. Et N et N (suivent les noms) homines communitatis de Lapra ex altera partibus, super eo videlicet quod nos dictus Prior petebamus per dictos nobis nomine quo supra recognosci per quemlibet eorumdem hominum homagium ligium cum conditionibus in quadam littera recognitionis pridem factæ per certos probos homines dicti loci de Lapra receptæ per Petrum Michaelis de Apples juratum. Nobis dictis probis hominibus de Lapra ad præmissa in recognitionem fiendam? minime teneri asserentibus, maxime ad prædictum homagium, eo quia non sumus de descendentibus a dictis hominibus in dicta littera descriptis, nec eorum heredes seu bonorum possessores scimus multis quam aliis rationibus et causis, præcipue quia nos dicti homines fecimus certas alias recognitiones de novo in quibus non continentur aliqua in dicta littera descripta. Tandem nos partes prænominatæ attendentes quod inter dominum et subditos litigium vigere non congruit, videlicet nos præfatus Prior de consensu et voluntate virorum religiosorum domini Jacobi de Dyvona camerarii, Petri Thuner helemosinarii, et Vulliermi Jallieti, monachorum nostrorum dicti conventus de præmissis lite, jurgio et controversia dependenciisque emergenciis et connexis ex eisdem, tractatu egregii domini juris utriusque doctoris de Bonifacio consiliarii ducalis, ac nobilium et discretorum virorum Johannis Maioris de Romanomonasterio et Mermerii Cristine Castellani Morgiæ /724/ ad pacem et concordiam transigendo devenimus in modum et formam subsequentem. In primis quod inter nos dictas partes bonus amor et sincera dilectio sint et perpetue remaneant prout decet inter subditum et dominum, ita quod nos dictus Prior tractemus homines nostros tamquam probos et legales subditos nostros; et nos dicti probi de La Pra tractemus et honoremus dictum dominum nostrum Romanimonasterii tamquam carissimum et dilectum dominum nostrum. — Item, quod omnes sumptus, missiones et expensæ hinc et inde factæ occasione præmissorum per nos dictas partes sint remissæ.
Item, quod nos dicti probi homines de Lapra pro nobis et nostris constituimus nos esse homines ligios dicti Prioratus, stantibus præterea præmissis pariter et infra scriptis in eorum roboris firmitate, —
Item, quod nos dicti probi homines nos submittimus quod nobis recedentibus cum tota familia nostra de dicto loco de Lapra pro non? bis redeundo bona nostra sint comissa dicto domino nostro Romanimonasterii et ejus Prioratui. —
Nos dictus Prior nomine quo supra ac successorum nostrorum remictimus dictis probis hominibus de gratia specialia quæcunque laudimia ad quæ dicti probi homines nostri de Lapra usque ad præsentem diem nobis tenentur. —
Item, quod nos præfatus Prior concedimus dictis hominibus quod contemplatione matrimoniorum liberorum suorum præsentium et futurorum, possint eisdem liberis sive donare et assignare in dotem et portionem de eorum possessione dum maritentur infra dominium potestatis dicti loci Romanimonasterii. —
Item, concedimus nos Prior quod nunquam intelligantur esse homines manus mortuæ nec supportare aliquod onus occasione ejusdem manusmortuæ. —
Item, concedimus quod nos seu aliquis successor noster extra dominium potestatis dicti Prioratus Romanimonasterii non habeamus sequelam personalem contra aliquos de dictis probis de Lapra et ab ipsis descendentibus. — /725/
Item, concedimus quod dicti homines de Lapra possint dare et legare de bonis suis cuicumque voluerint super eorum bonis sub ea tamen conditione quod sint astricti per eorum recognitiones. –
Item, concedimus eisdem hominibus de Lapra quod unus possit succedere alteri ab intestato ratione proximitatis. – Quæ omnia præmissa nos partes prædictæ promictimus. etc. –


LIV.

Hommage de Jaquemete de Seyssel dame de Mont 1.

Ao. 1446.

(Arch. Cant. Romainm. II, No 355).

In nomine Domini Amen. Presentis publici instrumenti serie cunctis presentibus et futuris liquide fiat manifestum, quod anno a nativitate eiusdem domini sumpto currente millesimo quatercentesimo quadragesimo sexto, Indicione nona cum eodem anno sumpta; Die vero tertia mensis maii, In nostrum notariorum publicorum testiumque subscriptorum presentia, propter infra scripta peragenda, personaliter constituti reverendus in Christo pater frater Johannes de Juys Prior et dominus Romanimonasterii ordinis Clugniacensis, Lausann. diocesis ex una. Et nobilis et potens Jaquemeta de Seyssello domina Montis magni relicta defuncti nobilis et potentis Anthonii domini sancti Triverii partibus ex altera. Ipsa siquidem nobilis Jaquemeta domina dicti Montis magni sciens gratis et spontanea non vi, non dolo, non metu ad hec inducta, nec aliquo fraudis /726/ ingenio circonventa quinymo de juribus suis ad plenum ut asserit certiorata. Pro se et suis heredibus et successoribus quibuscumque dominis tamen dicti Montis magni, confitetur et per presentes publice recognoscit ut si esset in judicio coram suo judice ordinario propter hoc personaliter evocata. Se esse velleque et esse debere pro rebus infrascriptis hominem ligiam prenominati domini Romanimonasterii hujusmodi recognicionem omniaque et singula infra scripta stipulantis solempniter et recipientis vice et ad opus ipsius domini Prioris, dicte ejus Ecclesie Romanimonasterii successorumque suorum in ipsam ecclesiam Romanimonasterii. — Et confitetur ut supra se tenere in feudum et sub dicto homagio ligio pro se et suis quibus supra domini dicti Montis magni a prefato domino Priore Romanimonasterii et ejus successoribus prædictis, scelicet decimas vini et bladi quas dicta confitens habet et possidet in villis et finagiis de Gillier, de Sancto Vicentio, Brussins, Britignier, Dullut, Brussinel et de Verney. Ita tamen et sub conditione quod si aliqua decimarum predictarum una vel plures ab altero moveri reperirentur, tenetur supranominata recognoscens pro se et suis predictis de suo puro allodio alibi a dicto domino Priore vel suis predictis recognoscere sub dicto homagio ad equipolentiam et valorem illius decime seu illarum decimarum ex decimis predictis que de alterius feudo moveri reperirentur; Et si non haberet allodium tenetur eadem confitens acquirere et acquisita modo premisso et casu predicto recognoscere.
Confitetur etiam dicta nobilis Jaquemeta tenere ut supra in feudum et sub dicto homagio ligio omne id et quidquid habet, tenet et possidet eadem confitens seu nomine suo tenentur et possidentur in villis, territoriis et confiniis de Vinsiez, Gillier, de sancto Vicentio, Brussins et de Britignier; in vallibus atque nemoribus existentibus supra villas de Gillier, Brussins et sancti Vicentii, in quibus nemoribus prefatus dominus Romanimonasterii et successores sui predicti habent et habere debent affocagium suum pro domo ipsius de Brussins. Quæ præmissa tenet eadem domina Montis magni de bonis deffuncti Aymonis condomini /727/ de Serrata et domini dicti Montis magni, et hoc virtute donationis testamentarie per quondam nobilem Claudium filium dicti Aymonis de Serrata dicte confitenti ejusdem Claudii tunc uxori facte ut asserit eadem confitens; quiquidem Aymo de Sarrata premissa sub ipso hommagio ligio et conditionibus predictis tenere dudum recognovit a reverendo felicis recordie fratre Johanne de Seyssello Priore et domino dicti Romani monasterii ut in recognitionibus inde confectis tam per Mermetum de Alamand quam etiam Nicoletum de Valeres receptis et signatis ad plenum continetur.
Quod quidem hommagium ligium prefata nobilis et potens Jaquemeta domina Montis magni pro se et suis quibus supra domini dicti Montis magni mox et incontinenti supra nominato domino Priori Romanimonasterii stipulanti et recipienti ad opus sui et quorum supra fecit et prestitit manus suas inter manus dicti dominis Prioris tenens, obsculo federis interveniente ut moris est hommagia nobilium prestare 1. Promittens hoc ideo prefata nobilis Jaquemeta domina Montis magni pro se et suis quibus supra juramento suo ad sancta Dei evangelia corporaliter prestito … et sub expressa obligatione prædictarum rerum feudalium ac omnium et singulorum bonorum suorum mobilium et immobilium presentium et futurorum quorumcumque prenominato domino Romanimonasterii et ejus successoribus in prioratu et ecclesia Romanimonasterii canonice intrantibus esse fidelis et obediens, commodumque ipsius domini et dicte Ecclesie et suorum quorum supra procurare et incommodum evitare suo posse, de predicto hommagio deservire seu deserviri facere quociens fuerit necessitas ipsi ecclesie et Priori ejusdem qui pro tempore fuerit, et parte ejusdem domini Prioris vel suorum successorum eadem domina Montis magni vel sui qui supra extiterint debite requisiti ac omnia alia et singula facere et prestare que in forma fidelitatis nova et veteri continentur. /728/
Supra nominatus quidem Prior Romanimonasterii pro se et suis quibus supra ex causa premissi homagii per dictam dominam Montis magni pro se et suis quibus supra dominis tamen Montis magni, ita quod ejusdem domine heredes et successores quicumque sint qui tamen fuerint domini Montis magni et non alii ad premissum homagium teneantur de premissis rebus feudalibus investivit per traditionem unius baculi quem manu sua gestabat, salvis tamen juribus dicti domini Romanimonasterii ac alterius cujusvis ratione. — Promictens prefatus dominus Prior pro se et suis predictis sub voto sue religionis manus ad pectus ponendo more religiosorum eidem domine Montis magni et suis predictis auxilium et consilium ubi fuerit necesse et expediens impendere et alia facere que dominus Vassallo et homini suo ligio facere tenetur.
Ulterius prenominata domina Montis magni promictit juramento et obligation. quibus supra res, census, possessiones et homagia que in dictis villis et territoriis tenet, possidet et sibi debentur, speciffice declarare et recognoscere dicto domino in manibus commissarii super hoc deputandi infra unum annum a data presencium inchoand. Insuper ambe partes predicte promictunt etc. De quibus omnibus et singulis supra scriptis ipse ambe partes pecierunt per nos notarios subscriptos sibi fieri duo publica instrumenta ad opus cujuslibet partis unum que possint refici, corrigi et emendari semel vel pluries ad dictamen et consilium peritorum, facti tamen substantia in aliquo non mutata; Quibusquidem instrumentis ipse ambe partes et ipsarum quelibet rogaverunt sigillum ballivatus Vuaudi apponi.
Acta fuerunt hec apud Romanummonasterium in magna Stupha dicti domini anno, inditione et die supra scriptis. Presentibus ibidem discretis viris; dognis Petro Ratelli curato Montis magni et Nycodo Amieti curato Romanimonasterii, nec non nobilibus, Johanne Maioris dicti loci Romanimonasterii, Stephano de Lucingio, Johanne de Seyssello morante in dicto Romanomonasterio, Johanne de Viller de Branges, Petro de Leysi dicti loci de Branges, Anthonio de Montaniaco, Staphano de Sinarclens, Johanne Gaudil et Guillermo Mistralis de Brussins /729/ testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis. Et nos Guilliermus de Gebennis dominus Lullini miles Baillivus Vuaudi ad preces et requisitiones supra nominatarum partium et cujuslibet earumdem quantum ad eam spectat nobis oblatas fideliter et relatas per Perronetum Foresii notarium subscriptum Ballive Vuaudi juratum cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus sigillum dicte Ballive huic instrumento duximus apponendum. Datum ut supra. Et ego Perronetus Foresii de Gayo Gebennen. diocesis publicus autoritate Imperiali notarius etc. etc.

(Le sceau manque).


LV.

Le Cardinal Légat Amédée, charge l'Abbé de Joux d'examiner la question de l'union de la cure de Romainmotier à la pitance du couvent 1.

Ao 1450.

(Arch. canton. Romainmotier, III, No 359).

Amedeus 2 Episcopus Sabinensis sanctæ Romanæ ecclesiæ Cardinalis, in nonnullis Italiæ, Galliarum, Germaniæque partibus legatus et vicarius perpetuus, venerabili abbati monasterii lacus jurensis lausann. dioc. salutem in domino sempiternam. Ad ea libenter intendimus per quæ monasteriorum et religiosorum locorum omnium seu in eis degentium personarum sub religionis habitu in humilitatis spiritu Altissimo famulancium /730/ neccessitatibus de alicujus subvencionis præsidio valeant salubriter provideri: Sane sicut exhibita nobis nuper pro parte dilectorum nobis in Christo prioris seu administratoris pro tempore et conventus prioratus Romanimonasterii ord. clun. lausan. dioc. quem tunc certo modo vacantem 3 ut expensarum onera quæ jugiter subire nos opportet facilius supportare valeremus vigore certæ facultatis nobis desuper concessæ tenendum, regendum et eciam gubernandum ad manus nostras nuper suscepimus: peticio continebat quod licet dictus prioratus ab olim possessionibus, proprietatibus, terris, fructibus, redditibus et proventibus aliisque bonis et rebus temporalibus pro sustentacione prioris et conventus ac aliarum personarum in eo pro tempore residencium sufficienter et copiose habundasset, ille tamen postmodum causantibus sterilitatibus et malicia temporum et aliis sinistris eventibus quæ partes illas retroactis temporibus aliquamdiu proch dolor! concusserunt, in suis possessionibus, proprietatibus, terris, fructibus, redditibus et proventibus plurimum est diminutus et ad tantam deductus est facultatum decrescentiam adeo quod prior et conventus ac singulares personæ ipsius prioratus ex illius fructibus, redditibus et proventibus nedum congrue sustentari et vitæ necessariis provideri, quin ymo eciam structuras et edifficia ejusdem prioratus facultatum hujusmodi exigente decrescentia plurimum collapsa et ruinæ deformitati subjectæ reparare et conservare ac alia eis incumbencia onera supportare non valent. Cum autem, sicut eadem petitio subjungebat, si parrochialis ecclesia dicti loci Romanimonasterii quæ per vicarium secularem regi consuevit et ad collacionem et omnimodam disposicionem prioris pro tempore dicti prioratus pertinet, officio pitanciariæ dicti prioratus imperpetuum uniretur et incorporaretur, et hoc ipsorum prioris et conventus indigenciæ et necessitati non mediocriter provideretur, quodque divinus cultus /731/ in ibi peragi consuetus melius continuaretur: pro parte ipsorum prioris seu administratoris et conventus nobis fuit humiliter supplicatum ut ipsis in præmissis de opportuno sublevaminis præsidio succurrere de benignitate nostra dignaremur.
Nos igitur qui ex debito administracionis illius per nos susceptæ prioratum in suis structuris et ædifficiis manuteneri et restaurari, cultum quoque divinum et religionem hujusmodi in eodem augere et adaugeri intensis desideriis precipue affectamus, de præmissis certam noticiam non habentes, hujusmodi quoque supplicationibus inclinati, discretioni tuæ auctoritate legacionis nostræ qua cum plenaria nobis potestate decreta fungimur, per hæc scripta committimus et mandamus quatenus vocatis qui fuerint evocandi de præmissis et eorum circunstanciis auctoritate nostra te diligenter informes; et si per eandem informacionem ita esse inveneris, super quo tuam conscientiam oneramus, ecclesiam prædictam cujus fructus, redditus et proventus quindecim librarum turonensium parvorum 1 secundum communem extimacionem valorem annuum ut asseritur non excedunt, cum omnibus juribus et pertinenciis suis dicto officio pittanciariæ quod in dicto prioratu simplex officium sive cura et ad nutum revocabile existit auctoritate nostra annectas, incorpores et unias, ita quod cedente vel decedente dilecto nobis in Christo Nycodo Amyeti ipsius ecclesiæ moderno rectore, vel illam alias quomodolibet dimittente, eciam si jam actu alias quovismodo aut per quancunque aliam personam seu liberam resignacionem ejusdem Nicodi vel alterius cujuscunque vacet aut quamprimum vacabit, eciam si ejus collacio juxta Lateranensis statuta concilii ad sedem apostolicam legitime devoluta, ipsaque ecclesia dispositioni apostolicæ specialiter vel generaliter reservata existat 2, et super ea inter aliquos lis /732/ cujus statum præsentibus haberi volumus pro expresso pendeat indecisa, liceat eisdem priori et conventui per alium vel alios corporalem possessionem ipsius ecclesiæ auctoritate propria apprehendere, nec non in ipsius ecclesiæ et prioris ac conventus usus perpetuo retinere, ita eciam quod præfati prior et conventus prædictam ecclesiam gubernari, nec non eciam curam animarum parrochianorum ipsius ecclesiæ existencium pro tempore ponendum et removendum exerceri facere, diocesani loci et cujuscunque alterius licentia super hoc minime requisita, volumus autem quod prior dicti prioratus eciam existens pro tempore et hujusmodi conventus episcopalia nostra solvere et alia eis incumbencia onera racione ipsius ecclesiæ supportare integre teneantur: Non obstantibus constitutionibus apostolicis ac statutis et consuetudinibus prioratus et ordinis prædictorum contrariis, juramento, confirmacione apostolica vel quacunque firmitate alia roboratis; aut si aliqui super provisionibus sibi faciendis de hujusmodi parrochialibus ecclesiis vel aliis beneficiis ecclesiasticis in illis partibus speciales vel generales apostolicæ sedis vel legatorum ejus litteras impetrarint 1, eciam si per eas ad inhibitionem, reservacionem et decretum vel alias quomodolibet sit processum, quasquidem litteras nec non processus earum vigore habitos vel habendos ad prædictam ecclesiam volumus non extendi, sed nullum per hoc eis quoad assecutionem parrochialium ecclesiarum aut beneficiorum aliorum prejudicium generari et quibuslibet privilegiis, indulgenciis et litteris apostolicis generalibus vel specialibus quorumcunque tenorum existant per quæ præsentibus non expressa vel totaliter non inserta effectus earum impediri valeat quomodolibet vel differri et de quibus quorumcunque totis tenoribus de verbo ad verbum habenda sit in nostris litteris mencio specialis. Nos enim ex nunc irritum decernimus et inane si secus super hiis a quoqua quavis auctoritate scienter vel ignoranter contingerit attemptari. Datum Gebennis /733/ sub sigillo nostro præsentibus appenso decimo sexto Kalendas Januarii anno a nativitate domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo 1.

Martinus.

(Le sceau a été enlevé).

Titre ancien:

Bulla cure Romanimonasterii unite pidancie.

/734/

LVI.

Requête au Duc de Savoie pour exemption d'un subside 1.

Ao. 1453.

(Arch. de Romainmotier).

A.

Illustrissime princeps et metuendissime domine pro parte reverendissimi in Christo patris, illustrisque nati vestri domini Johannis Ludovici de Sabaudia Apostolicæ sedis prothonotarii, administratoris Prioratus Romanimonasterii Lausann. diocesis vestræ celsitudini (humiliter) exponitur; quod licet tam secundum juris divini et humani espositionem, quam secundum pactiones et (conventi)ones inter eandem celsitudinem et inter (predeces)sores vestros ex una, et dicti Prioratus Priores qui pro tempore fuerant partibus ex altera habitas et i(nitas)s et hucusque inconcusse observatas; ipsi Priores, suique homines et subdicti fuerint et sint in possessione vel quasi plena juris libertate demptis inquietationibus infra scriptis, non contribuendi … per suos et dicti Prioratus homines subsidia aut /735/ cujusvis generis munera seu dona personalia vel alia per focum seu nomine focorum in manibus cujusquam ex vestris officiariis nisi solum et duntaxat ratione gardæ prout in copia pactionum et conventionum quæ exhibitur narrata sunt et explicata. Verum super quolibet foco terre ipsius Prioratus unam cupam frumenti, duas cupas avenæ, mensuræ castri vestri Cletarum, unum caponem, sex denarios monete vestræ, quod non est modicum sed annis singulis reverenti vestræ celsitudini plusquam ad valorem ducentum florenorum monetæ vestræ; et aliunde ipsi homines terræ dicti Priorati et multiplicibus oneribus eis quasi insupportabilibus sunt onusti erga dictum Prioratum. Nichillominus tamen officiarii de Morgia et Melduni et aliorum locorum circomvicinorum mandatum a vestra majestate ut asserunt super hoc habentes certa subsidia sive dona indita novissime indictis ab ipsius domini administratoris hominibus et subdictis extorquere nictuntur, pro cujus etiam exactione nonnulla a plerisque hominibus pignora jam de facto levaverunt et continue levare cominantur, in Administratoris et hominum prædictorum grave prejudicium et jacturam, dictique Prioratus et hominum libertatis enervationem, ac in oppressionem hominum terræ Romani monasterii qui tam propter pestes creberrimas, quam onera erga vos et Ecclesiam Romanimonasterii sibi incombentia, etiam quia in sterili loco situati sunt cothidie minuti sunt et annhillati ita ut vix sit media pars eorum qui esse solebant temporibus retrofluxis. Cum itaque princeps illustrissime præmissa non credantur ex vestra scientia provenisse seu actemptata fuisse supplicat propterea humiliter eidem celsitudini Administrator prædictus eadem celsitudo que more pii et catholici principis suorum que prædecessorum exemplo cunctas ecclesias aliaque pia loca in suis (possessi)onibus (con)stancia in suis juribus benigne (conservare) consuevit: Ipsum etiam dominum Administratorem natum vestrum in suis et dicti Prioratus juribus, libertatibus et prerogativis per singulos Melduni, Morgiæ et aliorum locorum officiarios atque subdictos vestros sustineri, tueri et manuteneri atque conservari; nec non pignora propterea levata sine dampno et costu restitui et quælibet impedimenta tolli et amoveri mandare /736/ dignemini eisdem officiariis quibuscumque ne quicquam contra Administratoris et hominum libertates et prerogativas sine illarum legitima discussione de cætero facere, vel actemptare præsumant, districtius et sub formidabilibus penis inhibendo et inhiberi mandando. Et ipsi Administrator et homines pro felici statu vestro Deum devote exorabunt, præfatam dominationem vestram humiliter implorando.

B.

Réponse du Prince.

Ludovicus Dux Sabaudiæ, Chablasii et Augustæ, sacri Romani Imperii princeps, Vicariusque perpetuus, Marchio in Ytalia, et Pedemoncium princeps, Gebennensis et Baugiaci Comes, Baro Vuaudi et Foucigniaci, Niciæque, Vercellarum et Friburgi dominus; universis serie præsencium fieri mafestum: Quod cum tam pro dote serenissimæ filiæ nostræ carissimæ dominæ Dalphinæ Viennensis, quam aliis diversis oneribus nobis multimode incombentibus subsidium ad rationem trium florenorum parvi ponderis pro singulo foco super hominibus et juridiciariis nostris immediatis et ecclesiasticorum ut moris est; et super hominibus nostris mediatis ad rationem medietatis scilicet decem octo denarios grossorum fuit generaliter impositum sive concessum. Et propterea parte illustris et reverendi filii nostri carissimi Johannis Ludovici de Sabaudia sanctæ sedis Apostolicæ Prothonotarii, Prioratuum que Nantuaci, Paterniaci et Romanimonasterii commendatarii pro suis hominibus et juridiciariis videlicet dicti Prioratus Romanimonasterii dumtaxat nobis hodie gratiose solvere conventum fuerit scilicet centum florenos parvi ponderis 1 /737/ in manibus dilecti fidelis consiliarii nostri Stephani Rosseti ex magistris computorum nostrorum, ipsius subsidii receptoris qui de illis legitime tenebitur computare. Ecce quod nos actestamus per præsentes hujusmodi concessionem ex mera liberalitate ipsius filii nostri velut Commendatarii pretact processisse, quam nolumus pro futuro ad consequentiam trahi indebitam, nec eidem filio nostro suisque hominibus et Prioratui predictis etiam nec suis libertatibus, immunitatibus et franchesiis prejudicium aliquod generari, licet pro dicto subsidio maior somma per dictos homines Romanimonasterii veniret exsolvenda sed ad dictos centum florenos fuit remissa. Mandantes hoc ideo Ballivo et Procuratori Vuaudi Castellanisque Morgiæ, Melduni et Cletarum et cæteris officiariis nostris ad quos spectat et præsentes pervenerint, ipsorumque locatenentibus et cuilibet eorumdem quatenus prædictos ipsius filii nostri homines dicti subsidii pretextu in personis vel bonis deinceps nequaquam inquietant quomodolibet vel molestant, quin ymo omnia impedimenta per eosdem in illis apposita tollant et amoveant, pignora que insuper levata restituant et penas forsitan propterea adjectas, commissas sive incursas cancellant et penithus aboleant, quas et quæ tenore præsentium tollimus, amovemus, restitui volumus, cancellamus et abolemus; Nec non presidenti et magistris computorum nostrorum quod dictos officiarios nostros seu eorum alterum nullathenus compellant ad nobis quicquid computandum de et pro dicto subsidio pro dictis hominibus. Quin ymo dictum Stephanum Rosseti de præmentionatis centum florenis parvi ponderis per eum ut præmictitur exigendis arceant computare. -Datum Thononi die decima Octobris anno domini 1453.


/738/

LVII.

Accord entre le Sacristain et le Curé de Romainmotier au sujet de la construction de la chapelle de Sainte-Anne à Croy 1.

Anno 1457.

(Arch. cant. Romainmotier, T. III, No 364).

Noverint universi et singuli has presentes licteras visuri inspecturi ac tenorem earumdem audituri quod cum alias foret questio lis et debatum inter sacristam prioratus Romanimonasterii et curatum dicti loci Romanimonasterii ob causam quod ambo asserebant jura et actiones habere debere et ipsis pertinere in quadam capella edificanda in loco seu prope dicti prioratus Romanimonasterii ubi alias et de presenti est quedam capella linea seu una logez ubi sanctus Vincentius quondam felicis recordacionis sermonizavit 2. Inde est quod venerabiles et religiosi /739/ viri conventuales dicti prioratus Romanimonasterii videlicet fratres Petrus de Sovernye prior de Corcellis et camerarius dicti prioratus, Petrus Thuner elemosinarius, Glaudius Conchellini infirmarius, Johannes Jorneti, Johannes de Dalliens, Jacobus de Joniis, Ludovicus Luseti, et Petrus Cocheti, monachi, Aymo Maioris, Ludovicus de Joniis, Glaudius de Livrone, Michael de Grangiis et Johannes de Petra floris, monaculi predicti prioratus ex una. Et frater Guilliermus de Muris Sacrista dicti prioratus Romanimonasterii ex altera, simul congregati in capitulo propter infrascripta peragenda. Videlicet nos prelibati religiosi conventuales tanquam jus et actionem in curam et regimen cure predicti loci Romanimonasterii habentes et dictus sacrista nomine dicti sui officii, scientes et spontanei ac de juribus nostris successorumque nostrorum plenarie certifficati et informati pro nobis et successoribus nostris quibuscunque, de laude tamen, voluntate et consendu venerabilis et religiosi viri domini Johannis de Grelliaco prioris Villarii-monachorum vicariique generalis dicti prioratus Romanimonasterii, fecimus et per presentes facimus pacta et conventiones que sequuntur: Videlicet quod dictus frater Guilliermus de Muris sacrista teneatur et debeat infra triennium a data presentium computandum in loco superius mencionato ubi dicta capella seu logez nemorea est de presenti, illic edificare et construere unam capellam de muro ad honorem beate Agnetis matris gloriose virginis Marie et dicti Sancti Vincentii. Ita quod durante vita dicti Guilliermi de Muris Sacriste percipere atque habere debeat omnes oblationes offertorias et omnes alias obvenciones qui ibi offerentur seu dabuntur ad /740/ vitam suam dumtaxat; ipso autem defuncto seu ad aliud beneficium provento, illis casibus advenientibus dicte, offertorie oblationes et obvenciones per pactum expressum inter nos dictas partes factum inter Sacristam tunc existentem et memoratum conventum tanquam jus et actionem habeutem in cura dicti loci Romanimonasterii pro equali portione dividantur sine quacunque exceptione seu difficultate. Promittentes insuper nos prenominati religiosi videlicet … (v. s. ) et Guillermus de Muris Sacrista partes antedicte … juramentis nostris manibus nostris pectoribus positis loco juramenti more religiosorum nec non sub voto et observancia religionis nostre et sub expressa obligacione omnium et singulorum bonorum nostrorum predictorum religiosorum et dicti conventus et mis dicti Guillermi sacriste bonorum meorum ac dicti mei officii mobilium et immobilium presencium et futurorum quorumcunque 1 premissas promissiones, conventiones et pacta ratas et gratas et firmas … habere … Confitentes nos Johannes de Grelliaco prior et vicarius predictus a sancta sede apostolica specialiter deputatus in et pro parte reverendissimi in Christo patris et domini domini Johannis Ludovici de Sabaudia, sanctissimi domini nostri pape prothonatarii, administratorisque perpetui dicti prioratus Romanimonasterii, premissa omnia per prefatos religioses conventa et premissa ac facta, esse vera, deque laude voluntate et consensu nostris expressis fore facta, ipsa igitur laudamus, confirmamus et approbamus … Et juramus ad sancta dei evangelia nos religiosi partes antedicte ac Johannes de Grelliaco prior et vicarius ac laudator predictus contra premissa seu presentem litteram non facere, dicere vel venire per nos seu alterum nostrum aliqualiter in futurum. — In cujus rei testimonium nos vicarius et laudator memoratus sigillum nostrum proprium quo in talibus utimur ad preces et requisiciones dictorum conventus et Guilliermi de Muris sacriste parcium predictarum una cum signeto manuali notarii et jurati subscripti presentibus litteris /741/ jussimus communiri. Datum die tercia mensis novembris anno domini millesimo quatercentesimo quinquagesimo septimo.

J. DE CRENAUL.

Levata est presens lictera nomine et ad opus conventus prioratus Romanimonasterii et per se fidem faciens.

(Sceau pendant assez effacé).

Un autre double de l'acte, No 364, est fait pour le Sacristain.

Titre ancien d'un des doubles:

Concernant la fondation de la chapelle soubs le vocable Sainte-Anne.


LVIII.

Enquête faite par la Chambre des Comptes de Savoie.

Ao 1459.

(Arch. de Romainm. II série Paq. 17 No 167).

D 1.

Perquisitio facta super computis thesaurariorum et receptorum subsidiorum Sabaudie ad causam subsidii hominum prioratus Romanimonasterii.
Et primo reperitur in secundo computo nobilis Johannis Marescalci? quondam thesaurarii Sabaudie generalis quod pro /742/ regalia debita per homines dicti prioratus solverunt, de quibus constat in recepta. … 240 flor. p. p.
Item, solverunt dicti homines seu prior ibidem pro ipsis, in exoneracione subsidii concessi in anno domini 1458 et de quibus dictus Johannes Marescalci computat in recepta in ejus ultimo computo thesaurarie vid … 86 flor p. p. 1 den.
Item, solverunt pro subsidio concesso in anno domini 1439 de quibus computat in recepta R. d. Johannes de Grolea prepositus Montisjovis dicti subsidii receptor … 100 fl. p. p.
Item, solverunt pro subsidio concesso in anno domini 1451 et de quibus nobilis Stephanus Rosset dicti subsidii receptor computat in recepta, videlicet … 100 fl. p. p.
Item, solverunt pro subsidio concesso in anno domini 1452 de quibus computat in recepta Guillermus de Bosco dicti subsidii receptor … 100 fl. p. p.1

E.

Illustrissime princeps et metuendissime domine humillis 2 premissa recomendatione. Princeps illustrissime, receptis cum debitis reverencia et honore licteras Celsitudinis vestre quibus presentes sunt annexe 3, perquisicionem fecimus super nonnullis computis thesaurariorum et receptorum subsidiorum, in quibus comperimus alias fuisse computatum pro subsidiis hominum prioratus Romanimonasterii prout continetur in cedula papiri quam Celsitudini prelibate hiis inclusam transmictimus. Nec ulterius perquisitum fuit pro presenti causantibus agibilibus in camera computorum ejusdem Celsitudinis … 4 quamquidem Celsitudinem omnipotens conservare dignetur prosperis successibus. — Scriptum Chamberiaci 18 Decembris MCCCCLIXe. /743/

Au pié:
Ejusdem Celsitudinis humilles servitores presidens et magistri computorum.
Au verso:
Illustrissimo principi domino nostro Sabaudie Duci, domino nostro metuendissimo.


LIX.

Grand différend au sujet de la prétention de Romainmotier à l'immunité des subsides vôtés par la Patrie de Vaud 1.

Ais 1484 et 1485.

(Arch. de Romainmotier, II série (Papiers) Paq. 3 No 25).

Illustri et exelso principi et domino nostro d. Sabaudie duci humiliter exponitur parte illustris et reverendi patris in Christo et domini domini Francisci de Sabaudia Archiepiscopatus Auxitanensis administratoris et comendatarii perpetui prioratus Romanimonasterii, quum nuper nobiles et sindici villarum patrie Waudi faciendo quoddam gietum, eundem dominum supplicantem comprehenderint occasione sui prioratus predicti et hominum suorum ejusdem; Et ipso ejusque locumtenente in eodem non vocato sed absente oneraverint de centum sexdecim florenos et octo solidos. Et conantur exattores ipsius gieti ymo artant homines prelibati domini supplicantis de terra Romanimonii. ad solvendum eandem summam. Verum cum /744/ ipse d. supplicans et ejus homines predicti sint et fuerint antea exempti et immunes a resorto districtu et consuetudine patrie Waudi et ab omnibus gietis franchi 1: Et per exelsam d. v. non fuerit predicta impositio facta sed per sindicos patrie ignorantes preminencias dicti Romanimonasterii: Supplicatur humiliter per exelsam d. v. mandari sub formidabilibus penis nobili Johanni de Dulicio, Guillelmo Tintoris et Nicodo Briderii 2 de Melduno aliisque exactoribus dicti gieti ne ulterius eundem dominum supplicantem et (homin)es suos occasione premissorum inquietent et vadiari faciant donec si s. a. dictorum exactorum intersit clarius appareat de exemptione dictorum supplicant. Et ipsi d. supplicans et homines sui Deum pro felici statu inclite d. v. exorabunt 3.

C.

Illu. et excelso principi dominoque nostro metuendissimo domino Sabaudie duci humiliter exponitur parte illu. et reverendi patris in Christo et domini Francisci de Sabaudia Archiepiscopatus Auxitanensis Administratoris et prioratus Romanimii. commendatarii perpetui. Quum licet nobiles et sindici villarum patrie Vuaudi nuper in gieto per eos facto in patria erronee comprehenderunt eundem dominum supplicantem racione hominum suorum dicti Romanimii, et ipsi sint et fuerint semper eciam de imposicionibus per principem factis exempti, ut de exemptionibus adhuc restant monumenta, et de resorto et ballivatu atque consuetudinibus /745/ pro quibus gietem fuit factum penitus immunes et extranei 1; fuerit que jam alias expositum ut retro apparet et per l. d. insuper provisum atque destripte mandatum exactoribus dicti gieti ne ulterius homines dicti domini supplicantis inquietarent ac dicte littere dominicales exequute quibus parendo aliqui desisterent et fuit sedatum usque ad modicum tempus lapsum ex quo Petrus Chevaley locumtenentem ballivatus Vuaudi asserens se habere onus exactionis dicti gieti per suos nuncios acriter artavit eosdem homines ad solvendum summam florenorum sibi dictis hominibus impositis. Verum cum ipsi homines et subdicti dicti Romanimii. de gietis impositis sint omnino et fuerint exempti nec debeat R. d. ducalis aliud exigere ab hominibus dicti Romanimii. preter quam censam frumenti, avene, caponum et denariorum per eos debitam racione focorum in castro Cletarum, ut in pactis antiquitus factis clare apparet; et que pacta et exemptiones fuerunt incuncusse prioribus et dominis deffunctis ipsius Romii. per deffunctos et inclite recordacionis principes et dominos Sabaudie duces usque ad nunc observate, nec unquam fuerit ex debito artatus Prior Romii. quicunque fuerit ad solvendum de imposicionibus quibuscumque; et cum per exelsam d. ducalem dictum imposit. non fuerit factum sed per patriam racione franchesiarum suarum de quibus dictus locus Romanimonasterii et in(ha)bitantes sunt extranei. Et ut creditur satis est absque eadem adcusataque contumacia 2 eorumdem exactorum supplicatur merito ut excelsa d. dominacio mandare dignetur sub formidabilibus penis dicto petro Chevaley exactori et quibuscumque aliis exactoribus dicti subsidii et gieti ne ulterius eosdem homines inquietent racione dicti gieti, ymo eciam nobili et potenti viro domino de Rochefort ballivo Vuaudi et ceteris officiariis ut eumdem Romanummonasterium et sub dictos in eorum exemptione et preminencia dimictant et ulterius vadiari et cogere designant ac eciam thesaurario et receptoribus /746/ dicti gieti ut si forte eidem fuerit dicta florenorum quantitas insortem computata per dictum Chevaley nichilominus actentis premissis eundem exponentem et homines suos in pace dimictant et de eo recursum ad eos quorum interest habeat. Et ipsi homines Deum pro felici statu et incolumitate inclite d. v. orabunt quam augeat ipse qui est benedictus.

D.

Carolus dux Sabaudie dilectis ballivo Vuaudi castellanoque Cletarum seu ipsorum locatenentibus, salutem: Visis supplicationibus et litteris nostris presentibus annexis cum exequutionibus a dorso ipsarum annotatis, ac aliis juribus in ipsis supplicationibus mencion. Quibus omnibus per collateralem consilii nostri nobiscum residen. dominum petrum de Agaciis visitari fecimus [1__LIX_746]: Cujus relatione audita et ut melius de veritate supplicatorum eciam et juribus nostris informari possimus, vobis et cuilibet vestrum insolidum harum serie precipimus, commictimus et mandamus quatenus de et super supplicatis ac ex eis deppenden. emergen. et connexis universis vos diligenter informetis; Et inde ipsorum supplicatorum omnimodam veritatem nobis infra mensem Augusti rescribere habeatis, ut vestra rescriptione visa quod expedire noverimus tucius providere valeamus. Interim vero adversus homines illustris et reverendissimi patrui nostri supplican. pro quibus supplicat, in personis vel bonis supplicatorum pretextu nichil novi fieri volumus et ne fiat vobis dicis officiariis partique supplicate et ceteris quibus expedierit sub pena centum librarum forcium pro quolibet prohibemus, litteris et aliis obicien. in contrarium facientibus repulsis et non obstantibus quibuscunque. Datum in Monte caprello die quatuordecima mensis maii anno domini millesimo quatercentesimo octuagesimo quinto.
Per dom. presentibus dominis: /747/
R. Antonio Championis Episcopo Montisregalis et Cancellario Sabaudie.
Antermo barone Myolani Marescallo Sabaudie.
Ludovico comite Challandi.
Gabrielle de Seyssello barone de Aquis.
Anthonio de Rossellione domino Crangiaci.
Petro de Agaciis.

Dompnier.

(Sceau)

Redatur littera portitori

Au verso on lit:
Die 22 mensis Junii anno domini quo retro, receptum est presens dominicale mandatum cum honore et reverentia decentibus per me petrum militis 1 vicesgerentem domini ballivi Vuaudi, paratum me offerens juxta ipsius contentum parere mandatis, Datum ut supra.

De jussu prefati vicesgerentis.

Decimaris 2

G 3.

Illustrissimo et excellentissimo principi dominoque nostro metuendissimo domino Sabaudie duci Glaudius de Menthone Ballivus et ex d. v. in Vuaudo omnimodam obedientiam cum toto desiderio obsequendi. Bone et metuendissime princeps, quia ad exposicionem R. patris in Christo et domini domini Francisci de Sabaudia Archiepiscopatus Auxitanensis administratoris et prioratus Romanimonasterii commendatarii perpetui /748/ et ex d. v. factam pro prioratu suo predicto et subdictis ejusdem occasione cujusdam giepti nuper in patria Vuaudi facti. Ex quo asserit eundem, prioratum et subdictos suos fore et debere esse exemptos ex causis per eum allegatis quod videlicet de Ballivatu, resorto, contributione et gieptis, patriæ Vuaudi non fuerunt nec sunt, per ex. d. v. fuit commissum ut informacione veridica ipsa e. v. d. certioraretur ut in litteris, tam supplicationis quam et commissionis quarum copia includitur plenius apparet. Eidem e. d. v. reffert ballivus vester predictus quod propter hec cum dictis litteris ad loca opportuna 1 videlicet Cossoniaco et Cletis locisque circonvicinis personaliter accessi ibidemque a quibus hec melius fieri potuerunt de rei veritate didisci prout in predicta informacione continetur qui dixerunt et deposuerunt prout in eadem. Et hec Ex. d. v. et magniffico consilio ejusdem reffert ejusdem E. d. ballivus predictus, que premissa et subscripta signari feci per juratum subscriptum in testimonium veritatis et dictis supplicantibus cum dictarum litterarum copia claus. expedivi ad quecumque beneplacita parat.

Cocheti.

Sequuntur informaciones de quibus superius fit mencio.

Dicta testium in Cletis.

Anno domini millesimo quatercentesimo octuagesimo quinto et die vero vicesima quarta mensis Jullii, sequitur informatio per spectabilem nobilemque et potentem virum Glaudium de Menthone dominum Ruppifortis condominum Albone et ballivum Vuaudi sumpta vigore licterarum dominicalium quarum copia hiis presentibus est annexa super facto subsidii sive doni gratuitus in dictis supplicatis et litteris dominicalibus mensionat. a personis inferius particulariter nominatis.
Et primum a Petro Pugini de Cletis etatis circa quinquaginta annorum et memorie quadraginta qui juratus super sanctis Dei /749/ evangeliis per ipsum corporaliter prestitis, in manibus prelibati, domini ballivi, Vuaudi, de dicendo illam puram et meram veritatem, quam de et super sibi interrogatis sciverit, dono odio amore timore rangore parcialitate, et amore rejectis, penitus et remotis. Interrogatusque fuit debiteque secrete ac diligenter, per prelibatum spectabilem, dominum ballivum Vuaudi examinatus: Primo videlicet an temporibus retroactis mandando Statuta, in Melduno teneri solita pro cogn … os 1 patrie Vuaudi in eisdem comparuerint homines Illu. et rever. patris in Christo et domini domini Francisci de Sabaudia Archiep. Auxit. administratoris prioratusque Romii commendatarii perpetui? — Qui dixit et deposuit fuisse pluribus vicibus in Melduno tamen nunquam vidit illos de Romanomonasterio nec ipsos contribuere cum illis de Melduno. — Item si ipsi de Romanomonasterio cum nobilibus sindicis et burgens. villarum patrie Vuaudi quamquam contributionem fecerint? — qui dixit et deposuit quod non, causam reddens quia dixit quod dominus Romanimonasterii habet in terra sua Romanimii omnimodam juridicionem spiritualem et temporalem et non habent alibi contribuere neque resortire. — Item interrogatus fuit si faciendo et exponendo per dictos nobiles sindicos et burgenses quevis subsidia gieta aut dona gratuita quibusvis personis et dominis ipsi de Romio comparuerint et illa donando contribuerint et confertierint? — qui dixit quod non: Bene dixit quod fuerunt illi de Romanomio pro isto ultimo gieto in Melduno mandati ad contribuendum tamen non vidit ipsos unquam contribuere. — Item et si unquam in dictis gietis, subsidiis et donis gratuitis fuerint comprehensi? 2 — qui dixit nihil scire. — Item et si fuerint comprehensi, an ratam sibi contingent. et impositam ipsi de Romanomio exactoribus eorumdem subsidiorum unquam solverint et cui seu quibus? — Qui dixit et deposuit quod nunquam vidit ipsos solvere neque audivit dici, — Item dixit se aliud super dictis interrogatoriis nichil scire. /750/
Item a Johanne Archangier dicti loci de Cletis etatis circa quadraginta annorum et memorie triginta: Qui Johannes juratus debiteque particulariter et secrete per memoratum dominum ballivum super dictis articulis examinatus dixit se nichil scire nisi quod fuit bene in Melduno in tribus Statibus 1 tamen non vidit illos de Romanomonasterio, et aliud nescit ut dixit.
Item a Johanne Cultiod dicti loci etatis circa 50 annorum et memorie 40 juratus et examinatus ut supra super dictis articulis qui dixit et deposuit nichil scire 2.

Item a petro Mayor de Rances etatis circa 70 annorum et memorie 50. Interrogatus fuit per prelibatum spectabilem dominum ballivum debiteque particulariter et secrete ut supra super predictis articulis et interrogatoriis examinatus: qui dixit quod bene vidit petere illis de Romanomio subsidium ymo nescit si solverint quia non vidit ipsis solvere neque audivit unquam dici: Bene dixit quod sunt subdicti illustrissimo et metuend. domino nostro Sabaudie duci ad causam Cletarum, causam reddens quia fuit alias pro prelibato domino nostro officiarius apud Cletas et ibat ad pignorandum homines Romii pro censu prelibati domini ad causam de Cletis 3 et aliud nescit ut dixit.
Item a petro de la Cord de Vallieres etatis circa 60 annorum et memorie 50. Qui juratus et examinatus super dictis articulis ut supra dixit et deposuit quod nunquam vidit contribuere illos de Romanomio cum aliquibus straneis neque cum illis de Melduno quia non sunt subdicti alteri domino quam domino Romanimonasterii. 4 /751/
Item a Nicolleto Chivallier de Vallieres etatis circa 50 annorum et memorie 40. Juratus et examinatus ut supra dixit quod non vidit illos de Romanomio cum illis de Melduno unquam contribuere nec gietum sive subsidium solvere et aliud nescit.
Item a Aymone Ivenet de Glignyroules etatis circa 50 annorum et memorie 40 ut dixit. Juratusque secrete et particulariter examinatus dixit quod nunquam vidit ipsis de Romanomio gietum nec subsidium petere nec imponere donec nunc et aliud nescit ut dixit.
Item a Johanne Nycollet ejusdem loci etatis circa 50 annorum et memorie 20: Juratus et ut supra interrogatus dixit quod nunquam audivit loqui quod illi de Romanomio solvissent unquam gietum et aliud nescit.
Item a Jaqueto Cler de Labergement de terra Cletarum etatis 36 annorum et memorie 20: Juratus et interrogatus ut supra dixit nichil scire.
Item a Guillermo Contessa de Rances etatis 40 annorum et memorie 30. Juratus et examinatus dixit quod nunquam vidit solvisse subsidium neque gietum Melduno illis de Romanomonasterio nec de terra et aliud nescit. 1

Anno quo supra et die vero vicesima quinta mensis Jullii; Item et a nobilibus sindicis et burgensibus ville de Cossonay subtus particulariter descriptis et nominatis, videlicet nobilibus Jacobo Gruz, Stephano Marchiant, Johanne de Sonarclens et Johanne de Sauverniaco, Vuillermo Paccoti, Vuillermo Hugueti, Henrico de Leydessoz, Johanne Gervasii, Petro de Venopia clerici et Mermerio de Serrata. Quiquidem omnes supra nominati juraverunt in manibus prelibati spectabilis domini ballivi Vuaudi ad sancta Dei evangelia per ipsos corporaliter tacta de dicendo illam puram meram et realem veritatem quam /752/ de et super preceden. articulis sciverint, dono fraude timore amore rancore et parcialitate rejectis. Qui examinatis ut supra dixerunt unanimes et deposuerunt super supplicatis et articulis se tantum scire quod in isto ultimo gieto sive dono gratuitu nuper in patria Vuaudi facto, ipsi de Romanomonasterio fuerunt Meldunum cum ceteris ecclesiasticis evocati 1 tamen comparuit unus ex ipsis qui protestatus est de indebita evocatione et comparicione, asserendo ipsos de terra Romanimii minime comparere et contribuere debere. Item dixerunt quod viderunt ipsis imponere ratam ipsis contingentem, tamen nesciunt si solverint sed se refferunt illis de Melduno et aliud nesciunt ut dixerunt.
Datum diebus et anno supra scriptis sub signeto jurati subscripti in testimonium veritatis.

Cocheti.

E.

Excelse ducali Celsitudini pro parte illustris et reverendi in Christo patris domini Francisci de Sabaudia Auxitanensis archiepiscopi et Romanimonasterii commendatarii occasione suorum hominum et subdictorum dicti Romanii. Non intendendo se occasione quorum supra solvere nec astringere plus solito et debito de imposicionibus talliis et subsidiis per eandem du. cels. in futurum imponendis sed de exemptione et immunitate dicti sui monasterii et hominum suorum semper protestando et non a pactis et convencionibus antiquitus inter predecessores ejusdem celsi. ducalis et ipsius domini exponentis factis recedendo: Exponitur quod in gieto nuper facto per nobiles et sindicos patrie Waudi et de quo jam retro in litteris dominicalibus fit mencio, non potuerunt neque debuerunt ipsi nobiles et sindici prefatum dominum exponentem occasione hominum suorum comprehendere nec ad solvendum de eodem minime debent artari, causis et motibus sequentibus: /753/
Primo quod non comperietur eciam ut creditur per rescripsionem domini Ballivi Vuaudi 1 dominum exponentem seu ejus predecessores et subdictos unquam contribucionem fecisse cum patria occasione subsidiorum nec alias. - Item eciam non sunt de resorto et ballivatu Waudi sed omnino seclusi 2. - Item eciam donum gratuitum quod eidem du. cels. fecerunt non mere graciosum fuit sed pro reconfirmatione suarum consuetudinum et libertatum contulerunt, de quibus nulla eidem domino exponenti comoditas neque suis dictis hominibus obvenit. — Unde cum premissa sint vera notaria et manifesta; et de mente ejusdem celsi. non procedat ut quis ultra debitum sub velamine suo artetur. Nec obesse eisdem d. exponenti et suis debeat si aliquando eidem celsitudini predecessores prefati domini exponentis dicantur subsidium ymo verius graciosum donum contulisse, cum secundum illam regulam quod alicui graciose conceditur non debet ab aliis trahi in exemplum 3. Merito recurrunt ad fontem justicie, humiliter supplicando ut dignetur ea. du. cels. mandare sub formidabilibus penis petro Chevallier moderno exactori ipsius gieti ymo eciam domino ballivo Vuaudi et ceteris officiariis, ne ulterius occasione dicti gieti ipsos d. exponentem nec suos subdictos ulterius molestent seu inquietent vadia propter hoc levata libere restituant.

F.

Carolus dux Sabaudie etc. dilectis ballivo et procuratori Vuaudi receptorique subsidii nobis et per patriam nostram cismontanam nuper concessi, nec non petro Chivalerii ejus vicesgerentis ac castellano Cletarum ceterisque officiariis nostris mediatis et immediatis seu ipsorum locatenentibus ad quos spectat, salutem. Visis supplicatione et licteris nostris presentibus annexis, nec non informacionibus per vos dictum ballivum /754/ super hoc sumptis et aliis juribus inibi mencionatis 1 bonis moti respectibus vobis et vestrum cuilibet harum serie precipiendo districte mandamus sub pena centum librarum forcium pro quolibet: Quathenus homines prioratus Romanimonasterii pro quibus supplicatur occasione prectacti subsidii in personis vel bonis quovismodo non molestetis arrestetis detineatis aut alias infestetis donec saltim aliud a nobis habueritis in mandatis de hiis expressam mentionem facientibus, verum impedimenta in ipsis si que sint apposita tollatis et admoveatis que et nos tollimus et admovemus per presentes, licteris ac aliis incontrarium facientibus et adducen. non obstantibus.
Datum Gebennis die vicesima quinta mensis octobris anno domini millesimo quatercentesimo octuagesimo quinto.
Per dom. pres. dominis:
R. Anthonio Championis Episcopo montis regalis Cancellario Sabaudie, Francisco domino Chivronis, N. de Rossellione domino Grangiaci milite, Anthonio de Gingino domino Dyvone, Claudio de Marcossey, magistro hospicii. — Reddatur littera portitori.

Richardi.

(Sceau de Savoie).

Au verso on lit:
Anno domini quo retro et die XXVII octobris presentate fuerunt presentes littere dominicales per religiosum virum fratrem Glaudium Michaudi magnum cellerarium Romanimonasterii ad hoc missum provido viro petro Chevallier receptori gieti et viceballivo Vuaudi. Quiquidem easdem ut decuit recepit, lectisque ipsis parere se obtulit et rogavit a notario subscripto sibi fieri copiam, quiquidem notarius se obtulit daturum. Acta fuerunt hec in Albona anno et die quibus supra.

Aymonetus Pollens.


/755/

LX.

Modification de l'impôt du Terrage à Vallorbes 1.

Ao 1488.

(Arch. de Vallorbes, parchemin assez effacé, coté A* No 2*)

Nos fratres Glaudius de Livrone Prior Prioratuum de Bevex et de Vaultravers Laus. diocesis, Glaudius Michaudi Magnus Celerarius insignis Prioratus Romanimonasterii ordinis Clugnianensis in Laus. diocesi et Prior Prioratus Lacus dompni Valterii dicti ordinis Clugniac. Bisuntinensis diocesis, et Petrus Chableti notarius et burgensis dicti Romanimonasterii receptor extentarum dicti Romanimonasterii, commissarii ad infra scripta peragenda per illustrem et reverendum in Christo patrem et dominum nostrum Franciscum de Sabaudia, Auxitanensem Archiepiscopum, Episcopatus Gebennensis Administratorem et dicti Romanimonasterii commendatarium perpetuum specialiter deputati constantibus licteris patentibus dictæ commissionis ad supplicationem proborum hominum terre dicti Romanimonasterii concessis, per Chivilliardi secretarium signatis et signo manuali ac sigillo ejusdem domini nostri consueto munitis datis Gebennis die 22 mensis Januarii anno a nativitate domini sumpto 1487. — Notum fieri volumus universis præsencium tenore quod nos juxta mentem dictæ commissionis rite procedere volentes ad locum de Vallorbes personaliter accessimus ibidemque (a) probis hominibus ejusdem loci eorum mediis juramentis ad sancta Dei Evangelia corporaliter prestitis declarationem et specifficam designationem terrarum astrictarum ad terragium cum decima quæ nusquam declaratæ reperiebantur assumpsimus, de ipsarumque fertilitate et sterilitate /756/ oculis propriis nos informavimus unde ad humilem supplicationem dictorum proborum hominum tamquam scientes et bene advisati, de commodo dictæ ecclesiæ in hac parte certifficati, maxime ex (eo) quod ob servitutem dicti terragii dictæ terræ in maiori parte vacant et remanent incultæ, solitum enim erat levare in eisdem tam pro decima quam pro terragio de quatuordecim arcomis duos arcomos bladi crescentis. Virtute potestatis nobis attributæ reduximus et reducimus remisimus et remictimus nomine præfati domini nostri commendatarii et pro se et suis successoribus in eodem Romanomonasterio easdem terras supratractas et infra designatas ad puram decimam tollendo ab eisdem servitutem sive onus dicti terragii. Quodquidem terragium levari solitum videlicet quidquit superesse videtur ultra decimam ad quam remissæ sunt commuctavimus et commutamus eisdem probis hominibus de Vallorbes præsentibus et stipulantibus, acceptantibus pro se et suis successoribus spatio tamen viginti annorum proxime veniendorum et hodie (incho)andorum et ultra quamdiu eisdem domino ac suis successoribus dictisque probis hominibus ac suis placuerit, (in) sex denarios lausann. census pro qualibet posa dictarum terrarum solvendos annualiter per dictos homines videlicet quemlibet ipsorum secundum ratam suam dictarum terrarum cum aliis censibus jam per eos debitis in festo beati Michaëlis Archangeli. Mandantes propterea decimariis dicti loci præsentibus et futuris quatenus ex nunc in futurum in eisdem terris non nisi decimam more aliarum terrarum quæ semper fuerunt ad decimam levare et percipere præsumant præsentes quoque licteras inviolabiliter observent, Nos enim dicti commissarii præfatum dominum commendatarium et suos ab usu et jure percipiendi ipsum terragium mandamus? et eosdem homines de hujusmodi affranchiamento ymo verius commutatione investimus per præsentes et modo quo supra. Et promictimus nomine quo supra bona dicti Romanimonasterii propter hoc obligando contra præmissa non facere sed termino quo supra actendere omni exceptione juris et facti non obstante. Quibus omnibus exceptionibus ad hæc facere valentibus in hac parte renunciamus. /757/ Nos vero Guillermus Grobet gener Nycolleti Grant, Johannes Bagnyon, Petrus Develley, Glaudius Bastard, Glaudius Jalliet, Petrus Amey, Glaudius de Franquefort alias Mathey, Petrus George, Petrus Liardon, Johannes Palliard, Anthonius Ballif, Vulliermus Glaudet, Nycolletus Bastard 1 probi homines dictum locum de Vallorbes moderni præmissa omnia et singula confitemur fore vera ipsaque ad nostri requestam fuisse facta; confitemurque tenere terras infrascriptas ad decimam sub censibus infrascriptis ultra alia onera jam in extentis descripta … (suit une longue désignation spécifique de 67 poses de terres arables que cet acte concerne, puis vient un résumé ainsi conçu: ) - Pro quibus terris supralimitatis debere confitemur nos ipsi probi homines, … pro qualibet posa ipsarum terrarum sex denarios lausann. census … unde debemus nos videlicet: dictus Guillermus Grobet pro omnibus terris meis sex solidos, Johannes Bagnyon, 3 solidos et 3 denarios, Petrus Develley, 2 solid. et 3 den. , Glaudius Bastard, 3 sol. , Petrus George 15 denar. , Petrus Amey, 3 sol. Glaudius Jalliet, 4 sol. et 6 den. , Glaudius de Franquefort 2 sol. et 3 den. , Anthonius Ballif 2 sol. et 3 denar. Vuillermus Glaudet, 18 den. Petrus Glardon 2 sol. et 6 den. Nycolletus Bastard 18 denar. , Johannes Palliard 5 sol. , Curatus dicti loci 15 denar. , Et quod de 40 sol. ad quos dictos census … ascendere putabamus desunt 9 denarii … (Ils se paieront sur les biens communaux). — In quorum omnium robur nos Prior et dominus Romanimonasterii ad preces dictorum commissariorum et proborum hominum nobis oblatas fideliter per Petrum Chableti prædictum … post cujus obitum præsentem litteram grossari, signari et expediri fecimus per Aymonetum Pollens de Romanomonasterio notarium /758/ dictæ curiæ juratum commissarium registrorum dicti quondam Petri Chableti … sigillum dictæ curiæ nostra salvo jure nostro duximus apponendum. Datum die vicesima mensis Junii anno domini 1488.

(sceau perdu)         signé: Aym. Pollens.


LXI.

Hommage de noble Evrard à Bursins 1 .

Ao 1489.

(Arch. de Bursins, Grosse Pollens, fol. 20).

Anno et indicione quibus supra (1489) et die vicesima nona mensis Januarii, in mis notarii publici commissarii et receptoris extentarum insignis Prioratus Romanimonasterii ordinis Clugniacensis in Lausann. diocesi, in castro seignoria et castellania de Brussino ex membris dicti Romanimonasterii testiumque subscriptorum presencia, personaliter constitutus et existens honestus vir Anthonius Evrardi burgensis et barbitonsor 2 Lausannæ filius quondam Mermeti Evrardi domicelli de Brussino, qui sciens, gratis et sponte, edoctus primo de recognitionibus per suos prædecessores factis et homagii prestatione acthenus facta, volens insequi suorum naturam prædecessorum, confitetur et coram omnibus palam et publice recognoscit ac si esset coram suo judice ordinario propter hoc specialiter evocatus, se tam ratione rerum infrascriptarum quam certarum aliarum jam per suos prædecessores ab infeudacione citra alienatarum et virtute addeptæ hereditatis esse et esse debere hominem /759/ ligium Ecclesiæ seu Prioratus prædicti Romanimonasterii illustris videlicet et reverendi in Christo patris et domini nostri domini Francisci de Sabaudia Archiepiscopi Auxitani, Episcopatus Gebennensis administratoris et dicti Romanimonasterii commendatarii perpetui ejusque conventus et suorum in eodem Prioratu successorum licet absentium tamque præsentium, me dicto notario stipulante more publicæ personæ vice, nomine et ad opus eorumdem domini Commendatarii et conventus ac suorum successorum ipsisque fore astrictum ad fidelitatem et ligialitatem nobilem sub qua et onere ejusdem censibusque et serviciis annualibus infrascriptis tenet et se tenere confitetur ab eisdem dominis commendatario et conventu et suis quibus supra res et possessiones sequentes sitas et jacentes in villa et confinio de Brussino alias in manibus Petri Jaquemardi condam commissarii presentium extentarum recognitas sub eodem homagii et censuum onere per Guilliermum Evrardi ejusdem confitentis fratrem et pridem in manibus Perroneti Foresii per dictum Mermetum ejus patrem. Et quas tenet ex successione dictorum patris et fratris suorum, et quæ antiquitus reperiuntur fuisse tam Roleti de Chinaul quam Perrenetæ filiæ Johannis Julliard primo uxoris Stephani permet et successive Johannis de Grivilliaco, et inde reperiuntur donatæ per dictam Perronetam post mortem dicti Johannis de Grivilliaco ipsi quondam Mermeto Evrardi prout constat instrumento dictæ donacionis per Petrum Bapchie recepto et signato. Inde quoque per felicis memoriæ fratrem Johannem de Seyssello Priorem et dominum Romanimonasterii et conventum ejusdem ipsi quondam Mermeto suis exigentibus meritis et postulacionibus infeudatæ prout constat instrumento dictæ infeudationis per Mermetum Pippini de Morgia recepto et signato dato penultima Decembris anno domini millesimo quatercentesimo vicesimo octavo in presenti extenta et jam in precedentibus exhibito. Et quasquidem res … tamquam bene informatus … recognoscit et declarat easdem ut sequitur. etc. 1 /760/ Pro quibus præmissis rebus omnibus et singulis dictus Anthonius Evrardi, insequendo naturam suorum prædecessorum se fore hominem ligium feudatarium nobilem, et se teneri deservire de hommagio nobili parendo eisdem dominis commendatario et Conventui et suis successoribus in et de hiis ad quæ homines ligii suæ condicionis nobiles domino suo tenentur secundum formam fidelitatum novam et veterem ac prout ejus prædecessores et ipsemet consueverunt. - Et ultra prædicta confitetur debere et solvere teneri eisdem domino commendatario et conventui Romanimonasterii ac suis successoribus de servicio et consensu annuali … videlicet: quatuor bichetos frumenti boni et receptibilis ad mensuram Nyviduni; quinque cappones bonos et sufficientes et tresdecim solidos et tres denarios lausan. et unam pictam bonæ monetæ cursabilis de censu, solvendis … , in Brussino annualiter et perpetue in festo nativitatis domini. Confitetur insuper dictus Anthonius recognoscens quod præfati domini Commendatarius et Conventus habent et habere debent in et super rebus prædictis omnibus et singulis et toto confinio Brussini, pascuisque et carreriis et communibus ejusdem quorum usum suum confitetur ab eisdem dominis tenere cum ceteris hominibus Brussini et ipsomet confitente dum inibi resideret, bampnum, clamam, cognitionem, merum et mixtum imperium, omnimodam juridicionem altam, mediam et bassam, una cum directo dominio. Debetque resortire et appellare ad Romanummonasterium et non alibi. Item tenetur et teneri confitetur sequi calvaquatam eorumdem dominorum Romanimonasterii prout ceteri homines de Brussino. Dicit tamen quod ex causa suæ infeudacionis prætactæ ipse et sui prædecessores fuere exempti a talleis quæ solent et possent fieri vel imponi per dominos Romii quando et ex quacunque causa imponuntur et quod ita fuit suis prædecessoribus acthenus observatum et aliis servitutibus qua cedere debent nobilitati. /761/ Item, confitetur se teneri molere in molendino et coquere in furno dictorum dominorum Romii de Brussino prout ceteri homines de Brussino tenentur. Promictens etc. etc. De quibusquidem præmissis omnibus et singulis voluit et vult dictus confitens fieri etc. Acta fuerunt hæc publice in castro Brussini videlicet in stupha ejusdem, anno, indicione et die quibus supra. Presentibus ibidem Mermeto Grojehan Petro Burin et Jacobo Gleriz habitatoribus Brussini sumptis pro testibus vocatis et rogatis.

Idem Aymonetus Pollens commiss.


LXII.

Requête du bourg de Romainmotier, au Commendataire François de Savoie, contre ses autres sujets qui refusaient de contribuer à divers débours 1.

Ao 1489.

(Arch. de Romainmr. II Série, Paq. V, No 51).

A.

Vobis illustri principi et reverendo patri pro parte sindicorum et burgensium Romanimonasterii vestrorum humilium sub dictorum et aliorum sibi adherentium exponitur: Quod ab octo annis citra orte fuerunt quamplures differencie et lites contra eosdem sindicos et burgenses et alios subdictos vestros terre Romanimonasterii ad instantiam officiariorum Melduni et occasione certorum subsidiorum ad que nobiles et burgenses patrie Vuaudi vos pro eisdem vestris subdictis comprehenderant et /762/ ab eis sommas sibi equatas exigere nitebantur licet indebite cum ab omni contribucione dicte patrie exempti, sub velamine tamen v. inclite dominacionis remanserunt, unde fuerunt exbursande necessario quam plures pecunie. Verum illu. princeps nuper pro vestro jocondo adventu 1 ipsi sindici et burgenses nomine omnium subdictorum vestrorum dicti Romanimii contulerunt certam vobis argenti summam quam exsolverunt. - Verisimiliter illu. p. pro moderatione quorumdam cancellorum 2 que cum cupa frumenti castro Cletarum per eosdem subdictos vestros debita castellanus ipsarum Cletarum ab eisdem satagebat ultra debitum repetere, prout eciam exigebat plures anfractus substinuerunt. Et alias plures expensas fecerunt pro communi utilitate omnium eorumdem subdictorum vestrorum. Et licet aliqui ex dictis subdictis qui fruuntur comoditate et benefficiis supratactis unde contribuere et unire cum eisdem supplicantibus tenentur prout acthenus eciam est consuetum ratas ex premissis sibi reequatas solvere recusant et cum majori parte dictorum vestrorum subdictorum contribuere renuunt licet indebite: supplicant obideo mandari castellano vestro dicti Romanimii et aliis quibus expedierit quathenus constito sibi de premissis eosdem rebelles per suorum bonorum levacionem vendicionem et alias subastacionem cogant et compellant ad contribuendum cum dictis exponentibus et ratas sibi de premissis contingentes et equatas dandum et solvendum. Et alias sibi de remedio juridico provideri. Et ipsi Deum pro felici statu vestre inclite dominacionis quam augeat exorabunt.

C. 3

Hec sunt que burgenses et communitas hominum Romanimonasterii exbursavit pro communitate omnium subdictorum /763/ dicti Romanimii tam in terra quam extra terram videlicet Apples Voufflens et Brussini degentium.
Primo exbursaverunt centum florenos p. p. in prosecutione litis contra burgenses Melduni et populares totius patrie occasione subsidiorum ad que compellebant dominum nostrum pro omnibus subdictis suis ad causam Romanimii et in qua lite obtinuerunt dicti burgenses Romanimii pro omnibus subdictis victoriam, fuerunt enim et sunt exempti a dictis subsidiis; ultra sallaria prosequencium materiam ultra et citra montes 1.
Item exbursaverunt sex viginti florenos p. p. qui fuerunt donati illustrissimo domino nostro domino Archiepiscopo Auxitano por totam universitatem hominum et subdictorum Romanimii pro ejus jocondo adventu. Inclusis sex modiis avene emptis et sibi donatis 2.
Item, exbursaverunt dicti burgenses LXXta florenos vel circa ad removendum certa cancella a censu debito in Cletas 3. /764/
Que pecunie veniunt equande inter omnes et singulos sub dictos.


LXIII.

Requête au Vicaire général de François de Savoie, pour qu'on ne cite pas en cause à Genève les hommes du Prieuré 1 .

Ao 1489.

(Arch. de Romainmotier).

Vobis reverendo domino vicario generali episcopatus Gebennensis, et omnium beneficiorum illustris et reverendissimi domini nostri Francisci de Sabaudia Archiepiscopi Auxitamensis et Prioratus Romanimonasterii Commendatarii perpetui, in ejusdem domini nostri absentia humiliter exponitur pro parte communitatis totius terræ et potestatis Romanimonasterii: quod licet ipse Prioratus Romanimonasterii tam ex privilegio Cluniaci cujus ordinis et membrum est, quam ex indultis per summos Pontifices ymo etiam Imperatores eidem Prioratui collatis, sit cum suis capellis et capellanis atque subdictis ab omni potestate, juridicione et superioritate cujuscumque personæ ecclesiasticæ et secularis exemptum et nullo medio dictis summis Pontifici et Regi subjectum 2. Quo jure habet Prior ejusdem Romanimonasterii et consuevit acthenus atque solet jus dicere dictis suis subdictis in eodem Prioratu in duobus foris; seculari per /765/ Castellanum, et ecclesiastico per Vices gerentem suos. Et propter hoc non debeant ipsi subdicti trahi extra territorium ejusdem Romanimonasterii, ymo in foro competenti et coram suis judicibus ordinariis evocari. Nichillominus tamen a paucis diebus citra diversæ personæ ignorantia simplici potius quam crassa, putantes eosdem de Romanomonasterio debere vocari ad judicium in Gebennis coram præfato domino nostro tamquam eorum domino, cæperunt et dietim solent citare eosdem de terra Romanimonasterii ad Gebennas etiam pro simplicibus debitis et causis, quod cedit in enervationem dictorum privilegiorum Ecclesiæ et gravem jacturam dictorum subdictorum, frustra enim fit per maiora quod potest fieri per pauciora. Verum, reverende pater, cum tales introduciones consuetudinum non debeant tollerari, ymo repelli, nemoque debeat nisi subsit legitima causa trahi extra forum suum ordinarium, supplicant merito sibi de remedio provideri opportuno, mandando capellanis dictæ potestatis ne deinceps recipere et exequi habeant quascumque litteras citatorias, excommunicatorias vel alias, nisi ipsis constet quod tales litteræ debeant exequi et hoc per litteras de placet a Vicesgerente dicti domini Romanimonasterii in dicto Prioratu residenti impetratas, signatas et sigillo suo solito sigillatas ut ipsa Ecclesia in suis privilegiis ut dicti subdicti remaneant illæsa et indempnes.

B.

Réponse du Vicaire général.

Andreas de Maluenda, utriusque juris doctor, sedis Apostolicæ Prothonotarius, canonicus et cantor Gebennensis, Prioratus de Aquis et Thononii Commendatarius, decanus Albonæ, in spiritualibus et temporalibus ecclesiæ et Episcopatus Gebennarum et omnium aliorum beneficiorum illustris et reverendi in Christo patris et domini nostri domini Francisci de Sabaudia Dei et apostolicæ sedis gratia Archiepiscopi Auxitani, dicti /766/ Episcopatus Gebennarum Administratoris et Prioratus Romanimonasterii Commendatarii perpetui, generalis vicarius auctoritate ordinaria specialiter deputatus, universis et singulis curatis, vicariis, capellanis, clericis, notariis et tabellionibus publicis in terra et potestate Romanimonasterii ubilibet constitutis salutem in domino. Visa supplicatione comunitatis hominum dictæ potestatis Romanimonasterii, hiis retroannexa, ipsiusque continencia mature considerata, volentes eumdem Prioratum Romanimonasterii in suis privilegiis illæsum remanere et dictos supplicantes extra territorium et forum dicti Romanimonasterii trahi non debere vobis ideo quibus supra et vestrum cuilibet inhibemus in virtute sanctæ obedientiæ et sub excommunicationis pena et viginti quinque librarum Gebennens. eirario phiscali applicandarum, ne deinceps quascumque litteras citatorias, monitorias, excommunicatorias seu alterius efficaciæ et tenoris a nobis seu alio subrogato nostro sub quacumque verborum forma impetratas, quamvis cum quæ sint graves et impetrantes extranei cujuscumque conditionis existant, atque penæ adjectæ, recipere et exequi habeant vel audeant, nisi ipsæ licteræ signo nostro manuali fuerint signatæ, has nostras quas vobis intimari mandamus ipsis supplicantibus concedentes. Datas Gebennis die decimo nono Mensis Decembris anno domini 1489.

Signé: de Maluenda         Richard.


LXIV.

François de Savoie envoie l'Abbé de Hautcrest à Rome pour résigner au Pape son Prieuré de Romainmotier 1.

Ao 1489.

(Arch. canton. Romainmotier III, N°384.)

In nomine Domini nostri Jesu Christi Amen. Anno a nativitate /767/ ejusdem currente 1489, Indicione 7, die 21 Mensis Novembris. Actum in castro Pinarolii in sala paramenti illustrissimæ dominæ nostræ, Ducissæ Sabaudiæ, præsentibus reverendis in Christo patribus dominis Anthonio Championis Episcopo Montisregalis Cancellario Sabaudiæ, et fratre Merlone, ex Comitibus Plozaschi admirato rodii, testibus ad infrascripta omnia et singula vocatis et rogatis. Hujus publici instrumenti tenore cunctis fiat manifestum quod ibidem in testium supranominatorum, meique notarii et ducalis Sabaudiæ celsitudinis secretarii subsignati præsencia, personaliter constitutus illustris et reverendissimus dominus Franciscus de Sabaudia Archiepiscopus Auxitanus, Administratorque Episcopatus Gebennensis et Prior Prioratus Romanimonasterii, Cluniacensis ordinis, diocesis Lausann. certis de causis animum suum ad hoc ut asseruit moventibus, non vi, dolo, metu, fraude nec mala machinatione circonventus sed ex ejus certa scientia, pura et libera voluntate et animo deliberato, omnibus melioribus, modo, via, jure, causa et forma quibus melius et validius potuit et potest, fecit, constituit, creat et ordinat ejus verum, certum nuncium, missum et procuratorem, actorem, factorem et negociorum suorum gestorem ac quitquid de jure melius dici et esse potest, reverendum in Christo patrem dominum Aymonem de Montefalcone Abbatem Altæ-crestæ et Priorem Rippaliæ, specialiter et expresse ad ipsius domini constituentis nomine et pro eo dictum suum Prioratum Romani, in sanctissimi domini nostri Papæ aut ejusdem et Sanctæ Romanæ Ecclesiæ Vice cancellarii seu alicujus alterius ad hoc potestatem habentis manibus, pure, libere et simpliciter resignandum, eidemque renunciandum, resignacionemque desuper recipi et admitti petendum, ac litterarum apostolicarum expedicioni consentiendum. Nec non jurandum in animam ipsius domini constituentis quod in hujus modi resignacione non intervenit neque interveniet fraus, dolus, simoniæ labes, seu quævis alia illicita pactio seu eciam corruptella; prout idem reverendissimus dominus constituens ibidem more religiosorum manu ad pectus posita juravit; unumquoque vel plures procuratorem seu procuratores loco /768/ ipsius substituendum, qui similem aut eandem habeant potestatem, et substitutos revocandum, et generaliter ad omnia alia et singula dicendum, faciendum, gerendum et exercendum quæ in præmissis et circha necessaria fuerint et opportuna, et quæ ipsemet dominus constituens dicere et facere posset si præsens interesset, eciam si talia forent quæ mandatum exigerent magis speciale. Promictens insuper idem dominus constituens michi notario prædicto tamquam publicæ personæ et officio publice stipulanti et recipienti vice, nomine et ad opus omnium et singulorum quorum interest, intererit aut interesse poterit quolibet in futurum se ratum, gratum atque firmum perpetuo habiturum totum id et quidquid per dictum procuratorem suum constitutum ac substituendum ab eisdem actum, dictum, gestum, factum, renunciatum vel procuratum fuerit in præmissis seu quolibet præmissorum. Rellevans nichilominus ex nunc et rellevare volens eundem procuratorem ab ipso que substituendum et quenlibet eorum ab omni onere satis dandi ac judicio sisti et judicatum solvi cum omnibus et singulis clausulis necessariis et opportunis sub ipotheca et obligacione omnium et singulorum bonorum suorum mobilium et immobilium præsencium et futurorum ac qualibet alia juris et facta 1 renunciatione ad hæc necessaria pariter et cautella super quibus omnibus et singulis præmissis, idem reverendissimus dominus constituens sibi a me notario publico et secretario infra scripto publicum fieri jussit instrumentum dictamine sapientis si expediens fuerit.
Et ego Michael Ruscacii de Pinerolio publicus apostolica, imperialique et ducali Sabaudiæ auctoritatibus notarius, ducalisque Celsitudinis secretarius, præmissis omnibus et singulis dum sic ut præmittitur agerentur, præsens fui hocque publicum instrumentum rogatus recepi, quod in hanc formam redactum, subscripsi teste signo meo tabellionatus in testimonio veritatis omnium et singulorum præmissorum.

(Paraphe).


/769/

LXV.

Accord relalif à la cession du Prieuré de Romainmotier, conclu entre le Duc de Savoie et l'Evêque de Sion 1.

Ao 1489.

(Arch. canton. Romainmotier III, No 385).

Carolus Dux Sabaudiæ, Chablaisii et Augustæ, sacri Romani Imperii princeps Vicariusque perpetuus, Marchio in Italia, Pedemoncium princeps, Comes de Villariis, Baro Vuaudi, Niciæque, Vercellarum ac Friburgi etc. dominus; universis serie præsencium fiat manifestum, quod, cum inter reverendos in Christo patres dominos Jocodum de Zillinon Episcopum Sedunensem Comitem et Præfectum Patriæ Vallesii hinc et Aymonem de Montefalcone Abbatem Alte-cristæ et consiliarios nostros, inde fuerit factus certus contractus de nobis remictendo castra, villas et loca quæ nobis occupantur per ipsum reverendum dominum Episcopum et dismerios homines et communitates dictæ Patriæ Vallesii, ita et taliter quod nostra in patria obtineat ipse reverendus dominus Episcopus beneficia usque ad sommam duorum millium florenorum annualium, et illustrissimus et reverendissimus avunculus noster carissimus dominus Franciscus de Sabaudia Archiepiscopus Auxitanensis et perpetuus administrator Episcopatus Gebennarum Priorque Romanimonasterii ect. in manibus sanctissimi domini nostri Papæ contemplacione in dicti reverendi domini Episcopi favorem Prioratum suum dicti loci Romanimonasterii renunciaverit et procuratores ad id agendum constituerit; ignoremusque si /770/ annuus valor ejusdem Prioratus ad dictam sommam duorum millium florenorum ascendat, vel ne; et quæ inter eosdem Episcopum et Abbatem tractata fuere suum sortiri volentes effectum; ex nostra certa scientia præsentibus promictimus bona fide nostra in verbo principis ac sub nostrorum speciali et expressa obligacione bonorum, quod si valor annuus dicti Prioratus Romanimonasterii non ascendat ad dictam quantitatem, id quod deherit de ipsa quantitate assignari et assecurari faciemus eidem reverendo domino Episcopo super preyssiis, exitibus et emolumentis nobis spectantibus et pertinentibus in patria nostra ultramontana, ubi idem Episcopus maluerit; Saltem quousque alia dicta in patria nostra obtinuerit beneficia usque ad valorem dictorum duorum millium florenorum annualium inclusis valoribus dicti Prioratus. Has sigilli nostri munimine roboratas et per secretarium nostrum subscriptum signatas in præmissorum testimonium concedentes. Datas Pinerolii, die 21 Mensis Novembris anno 1489. — Per Dominum præsentibus: illustrissimo et reverendissimo domino Francisco de Sabaudia Archiepiscopo Auxitanensi, nec non dominis: reverendo Urbano Bonivardi Episcopo Vercellarum, reverendo Anthonio Championis Episcopo Montis-regalis, cancellario Sabaudiæ; Aymone de Montefalcone Abbate Alte-cristæ; Anthonio de Gingino domino Dyvonæ; Petro de Agaciis; Petro Cara deffenden. de peiten. advocato fiscali; Sebastiano Ferrerii, domino Galliamii.

(Grand sceau pendant en cire rouge aux armes de Savoie).


/771/

LXVI.

Jaques d'Amboise, Abbé de Cluny, investit Claude de Livron du Prieuré de Romainmotier, sur la démission de Jean de Combe 1.

Ao 1490.

(Archives de Neuchâtel, E9, No 10).

Jacobus de Amboysia, miseratione divina abbas monasterii cluniacensis, ad romanam ecclesiam nullo medio pertinentis, venerabili et carissimo fratri nostro domino Claudio de Livrone, ordinis nostri cluniacensis monacho expresse professo, salutem in domino. Religionis zelus, morum et vite honestas aliaque probitatis et virtutum merita quibus vestram didiscimus suffragari personam, nos inducunt ut vos benigno persequamur favore. Cum igitur die date presentium venerabilis et carissimus frater noster dominus Humbertus de Marbosio prior nostri prioratus de Bellomonte procurator et nomine procuratorio venerabilis et carissimi fratris nostri domini Johannis de Comba 2 prioris prioratus nostri conventualis romani monasterii, dicti nostri cluniacensis ordinis lausannensis diocesis, de instrumento sui /772/ procuratorii sufficienter fundatus, dictum prioratum romani monasterii cum suis juribus emolumentis et pertinentiis universis, causa tamen permutationis vobiscum faciende cum prioratu nostro de Bevex, ejusdem, ordinis nostri cluniacensis, quem tunc obtinebatis et non alias nec aliter pure et libere in manibus nostris duxerit resignandum et resignaverit, de eodem prioratu romani monasterii dictum dominum Johannem de Comba devestiendo per traditionem sui bierreti 1 in manibus nostris traditi nobis supplicando quatenus resignationem hujusmodi causa, jam dicte permutationis et non alias admittere dignaremur. Quocirca nos, hujusmodi resignationem dicte permutationis causa et non alias admittentes, recepto prius a dicto domino Humberto procuratore memorati domini Johannis de Comba juramento ad sancta Dei evangelia prestito quod in hujusmodi permutationis non intervenit fraus, dolus, symonia nec quevis alia pactio illicita, dictum prioratum nostrum romani monasterii sicut premittitur vacantem aut alias quovis modo vacet cum suis juribus valoribus et emolumentis ac pertinentiis universis: Cujus etiam collatio, provisio et quevis alia dispositio ad nos predecessoresque vel successores nostros abbates cluniacenses pleno jure pertinere et pertinuisse cum locus vacationis occurret dignoscitur, vobis licet absenti in personam tamen fratris Claudii de Villa, camerarii dicti prioratus romani monasterii vestri procuratoris presentis et acceptantis, dedimus contulimus et donavimus, damusque conferimus et donamus per presentes vosque in personam dicti vestri procuratoris de dicto prioratu romani monasterii cum dictis suis juribus universis investivimus per annuli nostri traditionem 2. /773/ Interdicens tamen vobis alienationem rerum et jurium bonorumque immobilium et pretiosorum mobilium ejusdem, preter seu contra juris formam ac nostrum vel successorum nostrorum cluniacensium abbatum consensum pariter et assensum. Mandantes preterea universis et singulis officiarum et religionis ac familie dicti nostri prioratus, ceterisque nobis subditis, nec non presbiteris, curatis, clericis notariis, tabellionibus, et aliis personis publicis ubique constitutis super hoc requirendis et non subdictos requirentes et rogantes quatinus vos vel procuratorem vestrum nomine vestro in possessionem realem actualem et corporalem dicti prioratus romani monasterii et jurium ac pertinentium suorum quorumcunque ponant et inducant inductum et deffendant, amoto quolibet alio illicito detentore quem nos harum severe tollimus et amovimus ac denunciamus amotum. De juribus quoque redditibus emolumentis et pertinentiis universis, vobis vel procuratori vestro pro vobis ex integro faciant corresponderi, et vobis tamquam vero et indubitato priori dicti prioratus romani monasterii obediant pareant et efficaciter intendant prestentque auxilium consilium et favorem. Datum et actum in nostro cluniacensi monasterio sub sigillo nostro in testimonium premissorum die quarta mensis novembris anno domini, Mo CCCCo XCo presentibus venerabilibus et religiosis viris carissimisque fratribus nostris dominis Anthonio de Ruppe, decretorum doctore, priore maiore nostri monasterii cluniacensis et de caritate, Johanne de bellovidere priore Aregrandis subcamerario dicti monasterii cluniacensis et Benedicto de Guffelo priore nostri prioratus de portu supra sagonia ejusdem ordinis nostri testibus ad premissa vocatis et rogatis.

Exemplum orig. pargamentaneum-pendet sigillum.


/774/

LXVII.

Requête à Michel de Savoie touchant l'impôt des aumônes.

Ao 1492.

(Archives de Romainmotier).

Vobis illustri et reverendo domino Michaeli de Sabaudia, sanctæ sedis apostolicæ prothonotario et insignis Prioratus Romanimonasterii commendatario perpetuo, humiliter exponunt pauperes subdicti et fideles vestri homines totius terræ dicti Romanimonasterii: verum esse quod defuncto patre vel matre, avo aut avia, patruo vel amicta, verum etiam uno duorum vel plurium fratrum vel sororum indivisorum alicujus familiæ cujuslibet domus dictæ terræ Romanimonasterii, dummodo fuerit senior et caput dictæ domus 1, hæres talis defuncti debet elemosinam 2 [ … ]
Et quia continget venire ad dictum Prioratum Romanimonasterii plures et diversos patriotas et extraneos firmarios et receptores qui scriptum et consuetudinem prædictos ignorantes circa levationem et exactionem dictarum eleemosynarum errare et pauperes subdictos vestros impetere et vexare possent, contra quos recursum habere nequirent nisi ad illustrem et reverendam dominationem vestram in tam longincis partibus residentem, ad quam ire et redire non possent sine magnis laboribus et expensis. Ob ideo prædicti pauperes homines vestri de præmissis formidantes, supplicant mandari et sub formidabilibus penis /775/ inhiberi firmariis et receptoribus dicti Prioratus modernis et futuris, quathenus pro prædictis eleemosinis aliter non levent seu exigant quod in prædictis extentis fuerit scriptum et antea cunctis usitatum; vestram illustrem et reverendam dominationem humiliter super hoc implorando.

Réponse du Commendataire.

Michael de Sabaudia, prothonotarius etc. , dilectis nostris firmariis et officiariis seu accensatoribus prædicti loci Prioratus atque reddituum Romanimonasterii qui pro tempore fuerint seu ipsorum officiariorum locatenentibus: Visa supplicatione præsentibus annexa et ejus tenore inspecto vobis et vestrum singulis prout ad eum spectaverit, sub pena viginti quinque ducatorum expresse prohibemus ne pro Eleemosinis seu levationibus de quibus supplicatur quicquid plus exigatis, levetis seu recipiatis quam ex forma recognitionum seu extentarum antiquarum deberi comperietur et temporibus antiquis levari et exigi consuetum fuerit; in qua tum pena præmissa vos plecti formidatis. Datum Thaurini die ultima Augusti, 1492.

(Sceau de Savoie traversé d'une barre).


LXVIII.

Romainmotier réclame une exemption de subside en vertu de ses priviléges.

Ao 1495.

(Arch. Romainm. II Série Paq. 17 No 167).

A.

Excelse ducali celsitudini humiliter exponitur pro parte reverendi domini prothonotarii domini Michaelis de Sabaudia commendatarii /776/ insignis prioratus Romanimonasterii: Quod licet ipse prioratus Romanimonasterii cum suis religiosis hominibus et bonis jam de anno millesimo CLXXVIII fuerit per recolende memorie defunctum Fredericum imperatorem ab omni subjectione et superioritate cujuscunque persone magne et parte exemptum, prout ex privilegio imperiali cujus duplum exhibetur apparet 1. Et ab inde tam virtute dicti privilegii quam pretextu certarum pactionum jamdudum inter inclite recordationis illustrem principem Philippum tunc Sabaudie et Burgondie comitem ex una, et priorem ac subditos dicti Romanimonasterii ex altera; per quas ipsi subdicti reperiuntur astricti prefate ducali celsitudini in certo censu frumenti avene capponum et denariorum que solvuntur per annum in castro Cletarum per focagia: Et pro ipso censu tenetur prelibata ducalis celsit. eosdem homines et subdictos Romanimonasterii defendere et tuheri: Et in quibus pactionibus expresse cavetur quin (Cels). ducalis nichil aliud exigere potest vel levare ab eisdem hominibus preterquam supra scriptum est, ubi de su(bsidii)s nusquam locutus fuerat; ipse prioratus et dicti ejus subdicti fuerint usque nunc ab inicio exclusi ab omni contribucione Patrie Waudi in qua consistunt sterili loco degentes, et ab omnibus subsidiis et taliis atque imposicionibus exempti, prout esse censentur cum dicta censa non debeatur pro quibuscunque prediis sed loco talliarum et subsidiorum ducalium; et que ascendit per annum ad plus quam decem octo grossos [2] pro singulo foco salvo pluri. Ac tamen certi officiarii ducales ad exigendum subsidium trium florenorum pro singulo foco nuper a Patria Waudi concessum deputati, pretextu certarum litterarum ducalium nituntur exigere ab eodem domino commendatario ratam dicti subsidii pro hominibus suis, ignorantes forte dictas pactiones et onera annualia de quibus eidem Celsit. ducali deserviunt, et per vadiamenta eosdem homines artant indebite ad solvendum eandem ratam, /777/ quamvis in concessione dicti subsidii ipse prioratus nec ejus subdicti fuerint comprehensi. Cum igitur prefati homines in sterili loco degentes consistant et erga eundem dominum commendatarium seu ejus prioratum sint maximis oneribus annuis astricti; et ultra ea deserviant eidem cels. ducali in tam grandi censa per annum et non fuerint in ipso subsidio comprehensi, et tam virtute premissorum quam alias fuerint et sint exempti et remanere debeant in ipsius prioratus immunitate: Supplicat propterea prefatus dominus commendatarius mandari sub formidabilibus penis honorabili viro Johanni Bessonis thesaurario et aliis exactoribus dicti subsidii quatenus eundem dominum commendatarium et ejus predictos homines ab inde molestare et compellere desistant occasione dicti subsidii: Quyn imo impedimenta apposita tollant et eundem dominum commendatarium et ejus subdictos in sue 1 exemptione deservant. Et ipse dominus supplicans, cum suis den. pro felici statu incrementoque Cels. ducalis exorabit, quam augeat et conservet omnipotens.

B.

(Arch. de Romainm. II Série No 52 2).

Blancha 3 ducissa Sabaudie tutrix et tutorio nomine illustrissimi principis filii nostri carissimi Caroli Johannis Amedei Sabaudie etc. duci, spectabilibus benedilectis fidelibus consiliariis nostris presidenti et magistris camere computorum Sabaudie, salutem: Visis supplicatione et copia litterarum his annexis 4 ac juribus in eadem supplicatione mentionatis, et per spectabilem benedilectum fidelem consiliarium et Advocatum nostrum fiscalem dominum Deffendentem 5 de Pectenatis /778/ visitatis ejusque relatione audita: Nolentes itaque supplicantes in suis juribus indebite turbari certis bonis mote respectibus vobis per express. commictimus et mandamus quatenus de et super supplicatis eorumdemque supplicantium juribus productis et eciam vobis producendis cum suis quoque dependen. emergen. et connexis universis provideatis videatis cognoscatis ordinetis et summarie appunctuetis et declaretis, mandetisque et agatis prout vobis eque et rationabiliter esse fiendum videbitur. Quibuscunque opposicionibus excusationibus, litteris mandatis et aliis contrariantibus non obstantibus. — Datum Taurini die vigesima septima mensis Jugnii millesimo quatercentesimo nonagesimo quinto.
Per dominam presentibus dominis:
R. Cono de Plozascho Archiepisco Tarent.
A. de Romagnao Abbate Saugani.
A. de Gingino domino Dyvone, presiden. Ango de Azellio Presid. patrie Monii.
Petro de Agaciis.
Petro de Cara.
Ludovico de Vigte Deffend. Pect. advocato.
Sebastiano Ferrerii domo Gileii thesaurario.
    Reddatur littera portitori.

Maccard.

(Sceau détruit).

C.

(Arch. de Romainm. II série paq. 3, No 30 1).

Blancha ducissa Sabaudie tutrix et tutorio nomine illustrissimi principis filii nostri carissimi Caroli Johannis Amedei Sabaudie etc. ducis. Universis serie presentium fieri volumus manifestum: Quod cum per tres status patrie nostre et dicti filii /779/ nostri ultramontane ultimate in villa Annessiaci tentos 1, fuerit nobis et eidem filio nostro concessum subsidium seu donum ad racionem trium florenorum pro singulo foco hominum ipsius filii nostri immediatorum et ecclesiasticarum personarum et hominum baronum banneretorum ac nobilium merum mixtum imperium et omnimodam juridicionem habentum medietatem ipsorum trium florenorum scilicet decem octo grossorum p. p. ultra quoddam ab extra donatum illu. avunculo nostro carissimo et fideli domino Philippo 2 de Sabaudia gubernatori et locumtenenti generali Sabaudie super quo magnifficus consanguineus noster fidelisque consiliarius et cambellanus noster Hugo de Palude comes de Varax marescallus Sabaudie percipit certam pecunie summam; et hoc in subvencionem pecuniarum per nos solutarum pro obtinendo investituram a serenissimo domino nostro domino Romanorum Imperatore et aliorum onerum nobis et … filio nostro occurentium. — Ad cujus subsidii solucionem homines et subditi illu. et reverendi sedis apostolice prothonotarii domini Michaelis de Sabaudia commendatarii perpetui Romanimonasterii per benedilectum fidelem consiliarium nostrum Johannem Bessonis thesaurarium Sabaudie receptorem dicti subsidii et alios officiarios ducales molestarentur: Et propterea parte dicti domini prothonotarii et commendatarii dicti Romanimonasterii nobis hodie graciose solvere conventum fuerit centum florenos p. pond. in manibus dicti Johannis Bessonis thesaurarii ac receptoris dicti subsidii qui de illis nobis seu dicto filio nostro in camera computorum Sabaudie legitime tenebitur computare. Ecce quod nos ex nostra certa scientia attestamur per presentes hujusmodi concessionem /780/ ex mera liberalitate ipsius domini Michaelis commendatarii predicti processisse quam nolumus pro futuro ad consequenciam trahi indebitam hec eidem domino Michaeli suisque hominibus et prioratui predictis eciam nec suis libertatibus immunitatibus et franchesiis prejudicium aliquod generari; licet pro dicto subsidio maior summa per dictos homines Romanimonasterii veniret persolvenda sed ad dictos centum florenos fuit remissa 1.
Mandantes hoc ideo consiliis nobiscum Chamberiaci residen et presiden. ac magistris dicte camere dictoque Johanni Bessonis Baillivo eciam et ceteris officiariis Vuaudi mediatis et immediatis presentibus et futuris ad quos presentes pervenerint seu ipsorum officiariorum locatenentibus et cuilibet eorumdem sub pena centum librarum forcium pro quolibet dictis, consiliis et de camera inferiore quathenus predictos homines dicti prioratus Romanimonasterii pretextu dicti subsidii in personis vel bonis deinceps quovismodo molestent citent vel inquietent, quin ymo omnia impedimenta, si que sint, in bonis dictorum hominum Romanimii ad causam dicti subsidii apposita, his visis tollant et amoveant que tollimus et amovemus per presentes. Et insuper dictis presidenti et magistris camere per quem piam dictorum officiariorum ducalium ad nobis seu dicto filio nostro quicquam computandum et pro dicto subsidio pre 2 dictis hominibus Romanimonasterii. Quin ymo dictum Johannem Bessonis de premencionatis centum florenis per eum ut premittitur exigendis arceant computare: Quibuscunque opposicionibus, excusacionibus litteris mandatis et aliis in contrarium adducendis concessisque et facien. non obstantibus. Datum /781/ Thaurini die vigesima nona mensis Jugnii millesimo CCCCLXXXX quinto.
Per dominam presentibus dominis:
(Composition du Conseil identique avec celle de l'acte précédent)

Macard.

(sceau détruit)


LXIX.

Hommage rural Beney, changé en hommage noble.

Ao 1498.

(Arch. de Bursins. Grosse Pollens fo 102).

In nomine domini Amen. Hujus præsentis publici instrumenti serie cunctis evidenter appareat et sit manifestum quod anno ejusdem domini millesimo quatercentesimo nonagesimo octavo, Indicione prima cum eodem anno sumpta, et die quindecima mensis Jullii. In mis notarii publici et testium subscriptorum presencia personaliter constituti illustris et reverendus dominus dominus Michael de Sabaudia sanctæ sedis apostolicæ prothonotarius et insignis Prioratus Romanimonasterii clugniacensis ordinis in Lausann. diocesi commendatarius modernus; et cum eo venerabiles viri fratres Alzeacius de Taraux supprior, Aymo Maioris decanus, Hugoninus de Cholao camerarius, Glaudius Michaudi magnus celerarius, Anthonius de Cholao sacrista, Franciscus Durandi elemosinarius, Philibertus de Lugrino infirmarius, Hugoninus de Muris cantor, Petrus Torenchii, Petrus de Ravoria, Georgius de Livrone, Nicodus Musardi, Anthonius de Bignyn, Ludovicus de Bellagarda, Petrus /782/ de Dulicio, Ludovicus Cuenderii, Petrus Nicodi, Johannes de Livrone et Stephanus de Sancto Simphoriano, religiosi conventuales dicti Romanimonasterii ex una: Et nobilis Petrus Benedicti de Brussino partibus ex altera. Ipsi siquidem reverendus dominus Commendatarius et Conventus, actendentes grata servitia, curialitates et obsequia quæ et quas ipse Petrus et ejus prædecessores sibi dictis domino et conventui hactenus impenserunt, affectionemque intimam qua eciam Ecclesiæ dietim obsequi nititur. Ex eorum certa scientia et deliberatione consilii prius habita domum ejusdem nobilis Petri cum grangia ante et pertinentiis suis sitis in villa Brussini, aliaque bona, res et possessiones quas tam ipse quam sui prædecessores tenuerunt et tenet ab Ecclesia dicti Romanimonasterii in hommagium rurale sub certis censibus annuis, gratis et sponte ad feudum et hommagium nobile sibi dicto Petro humiliter stipulanti pro se et suis heredibus quibuscunque reduxerunt et commutaverunt. Eundemque nobilem Petrum, actenta Ingenuitate ejus personæ, in vassallum et feudatarium ejusdem Ecclesiæ Romanimonasterii et dominorum ejusdem receperunt et admiserunt. Easdemque res et possessiones quæ eidem Ecclesiæ Romanimonasterii astrictæ reperiuntur censabiles, de sexdecim solidis et duobus quarteronis cum dimidio frumenti mensuræ Nividuni per annum, ut efficacius feodales efficiantur exoneraverunt; hoc tamen pacto quod eosdem sexdecim solidos et duos quarteronos cum dimidio frumenti censuales assignare debeat et imponere super aliis suis bonis et possessionibus quas tenet de puro allodio sufficientibus et ydoneis ad supportandum dictum censum cum directo dominio atque easdem res manutenere et facere valere dictum censum, atque eciam tenere ab eodem Romanomonasterio cum directo dominio sub dicto censu et solvere termino consueto. —
Et præterea in augmentum dicti feudi et ut fervencius eisdem domino et conventui obsequi debeat dederunt et largiti sunt sibi dicto Petro ut præfertur stipulanti directum dominium super eisdem rebus sibi feudalibus, secundum tamen formam feudorum nobilium. — /783/
Item, eciam facultatem habendi in ejus domo de Brussin unum furnum, et coquendi in eodem pro suo hospicio tantum ad ejus vitam tamen et non ultra, sub tamen tali mulcta quod si comperiretur eundem Petrum aliter uti dicto furno, presens gratia erit cassa. -
Item eciam donaverunt et largiti sunt eidem decimam bladorum et liguminum in quadam pecia terræ sita en Besoulves quam exertare intendit prout dilatatur per suos confines in extentis descriptos et hoc spatio viginti quinque annorum proxime venturorum tantum et non ultra, cætera tamen jura dictæ ecclesiæ et conventus dicti Romanimonasterii cum alterius ratione semper reservantes. —
Quo facto dictus Nobilis Petrus gratis et sponte intravit homagium ligium nobile; et in conspectu ejusdem domini et conventus in personamque ipsius domini commendatarii genibus flexis, manibus suis inter manus dicti domini Commendatarii positis, ore proprio fidelitatem ligiam eidem domino Commendatario et conventui nomine dictæ Ecclesiæ Romanimonasterii more nobilium emisit et hommagium ligium obsculo fæderis interveniente fecit. Promisitque et juravit ad sancta Dei evangelia corporaliter tacta in manibus dicti domini Commendatarii se fore et esse fidelem et ligium sibi et dictæ Ecclesiæ servireque et obsequi eisdem domino et conventui prout nobilis vassallus domino suo tenetur procurando bonum et honorem eorumdem et incommodum evitando suo posse, pro eisdem domo et aliis bonis et rebus in extentis dicti Romii. descriptis, quas cum directo dominio earumdem ex nunc confitetur tenere ab eisdem domino et conventu dicti Romanimii in feudum nobile et sub hommagio ligio. Promisitque declarare easdem in manibus commissarii dicti Romii infra terminum a jure statutum et alias res censabiles de quibus supra incontinenti. De quibus præmissis dictæ partes petierunt fieri per me notarium subscriptum duo instrumenta publica, unum ad opus dictæ Ecclesiæ et aliud ad opus dicti Petri, quod ipsi dominus Commendatarius et conventus voluerunt eorumdem sigillis communiri in testimonium veritatis, Acta sunt hæc in /784/ refectorio dicti Romii publice anno, indicione et die quibus supra, Presentibus ibidem N. viris Glaudio de Verie domino de Cruce, Ludovico et Gabriele de Allo, Anthonio de Jogniis et Nicodo Amieti de Romanomonasterio cum pluribus aliis testibus vocatis et rogatis 1.

Pro duplo Pollens.


Lxx.

Reconnaissance générale des usages de la Terre de Romainmotier.

Ao 1499.

(Arch. de Romainmotier, Paquet 1 No 7)

In nomine domini Amen. Hujus præsentis instrumenti serie cunctis evidenter appareat et sit manifestum quod diebus et annis infra scriptis et in notarii et commissarii extentarum Romanimonasterii infra scriptorum et testium infra nominatorum præsencia personaliter constituti et existentes probi homines et jurati Terræ Romanimonasterii inferius descripti, informatique de tenore Placiti generalis ante inserto 1 et omnibus /785/ aliis consuetudinibus, condicionibus, usagiis, oneribus et exemptionibus dictæ Terræ et ad quæ homines dictæ Terræ et potestatis Romanimonasterii astringuntur, scienter, gratis et sponte in manibus dicti Commissarii confessi sunt et recognoverunt, confitenturque et recognoscunt per præsentes declarant et exprimunt onera, usagia, consuetudines, condiciones, astruictiones, jura Ecclesiæ et Prioratus Romanimonasterii, libertatesque et exemptiones hominum et Terræ Romanimonasterii prout inferius capitulatim describitur. Ex quibus certa capitula in eodem Placito generali sumpserunt originem, et certa capitula fuerunt hactenus usitata et adhuc nunc utitur eisdem tam in judicio quam alias inter dominum et homines.
Et primo habet dicta Ecclesia Romanimonasterii, seu dominus Prior ejusdem, totale dominium, merumque et mixtum imperium acque omnimodam jurisdictionem, altam, mediam et bassam, spiritualem et temporalem in et super omnibus et singulis rebus et locis Terræ Romanimonasterii per ejusdem limites et super omnibus hominibus et habitatoribus dictæ Terræ Romanimonasterii et in tota Terra; exceptis extraneis in et super quibus officiarii et villici dictæ Terræ Romanimonasterii exercent et solent exercere jurisdictionem et officium justiciæ nomine et ad opus Castellani Cletarum, secundum antiquum transumptum, et percipiendo stipendia consueta et prout hactenus observatum est.
In eadem Terra Romanimonasterii utitur consuetudine Melduni exceptis tantum punctis localibus reservatis. Clamæ ordinariæ valent duodecim denarios Lausann. et clamæ quæ fiunt die fori et nundinarum quæ intimantur Melduni consuetudine valent et valere solent tres solidos monetæ. De devestituris et aliis casibus bampna peti debent et solent adjudicari secundum consuetudinem Melduni. — Clamæ Villicorum valent sex denarios Lausann. nec possunt audire causas de bonis immobilibus nisi forte prima dicta; nec de mobilibus et debitis nisi usque ad valorem quadraginta solidorum pro semel, sed si tales causæ inceptæ sint coram ipsis, remictere debent coram Castellano /786/et ad curiam Castellani dicti Romanimonasterii. Ab audientia Villicorum appellationes sunt, et appellare debetur ad audientiam Castellani Romanimonasterii et ad Romanummonasterium; et a Castellano appellatur ad judicem appellationum; et a judice appellationum appellatur ad dominum in ejus camera; nec solent causæ exire a curia domini, sed ibi sunt terminandæ maximæ causæ subditorum 1.
Homines et habitatores Terræ et potestatis Romanimonasterii sunt homines liberi et justiciabiles Ecclesiæ dicti Romanimonasterii et dominorum ejusdem debentque ressortire et baptire in eodem Romanimonasterii et non alibi; et debent sequi calvacatam domini pro utilitate Ecclesiæ et quando neccessitas ulget et debent arma monstrare Castellano Romanimonasterii atque sibi parere.
Homines, habitatores prædictæ Terræ et potestatis Romanimonasterii habent et tenent ab eadem Ecclesia et dominis ejusdem usum suum pascuorum, aquarum fontium, carreriarum, decursuum aquarum, silvarum et omnium aliorum communium existentium in tota Terra Romanimonasterii in quantum per suos limites dilatatur. — Item, dicti homines habitatores dictæ Terræ et potestatis Romanimonasterii habent usum suum in nemoribus domini non bampnitis, tam des Chasney, quam de las Goctetaz et de la Bougery, exceptis quercu, pomo et piro; quæ arbores quercuum, pomorum et pirorum si per quemquam inveniantur scindi vel educi a nemoribus domini vadiari debet a Forestariis qui invenietur hoc faciens, de gubeo, vel secure aut alio vadio etiam extra nemus si apprehendatur quantum ipse Foresterius jacere posset vadium assumptum infra nemus et non aliter 2. — Habent tamen ipsi homines et habitatores dictæ Terræ et potestatis Romanimonasterii usum suum et facultatem scindendi et inducendi de quercubus, piris et pomis /787/ per eadem nemora domini pro carrucis et curribus suis faciendis prout in dicto, Placito generali cavetur et hactenus usitatum est et utitur. — Nemus de Forel est bampnitum domini et qui aliquam plantam nemoris quercus insciderit qui a funda in fine novem pedum foramen unius tirovalli chouceret substinere posset incidit pro qualibet planta in pena sive bampno sexaginta solidorum. Et habet sequelam dictum nemus usque ad domum in qua ductum est exclusive 1; nec debet quis in in aliis lignis dicti Forel scindere nisi de licentia domini, nec in nemore de Fæl sito supra pratum de Præl sub pena trium solidorum.
Item, furni dictæ Terræ Romanimonasterii sunt et competunt dictæ Ecclesiæ Romanimonasterii; de quibus furnus de Agie competit conventui nomine eorum pidanciæ; furnus de Prata infirmario, et alii furni dictæ Terræ competunt domino Romanimonasterii. Dicti homines et habitatores dictæ Terræ et potestatis Romanimonasterii tenentur coquere in dictis furnis, quilibet in furno villæ suæ et non alibi sub pena in talibus solita. — Jus fornagii est quod de duodecim cupis duabus plus vel duabus minus coctis in una fornata, fornerius debet habere unum panem ad rationem quinque pro cupa; et sic de pluri plus et de minori minus intelligendum est. — Quilibet dictorum hominum et habitatorum potest siccare avenam vel aliud bladum ymo etiam canapum in furno, dummodo non impediat coquere quando neccessitas ulget et prout in dicto Placito generali expresse continetur.
Molendina dictæ Terræ sunt et competunt dictæ Ecclesiæ Romanimonasterii quæ tamen tenet Magnus cellerarius pro oneribus officii sui supportandis. Et tenentur dicti homines et habitatores dictæ Terræ molere in dictis molendinis sub bampno consueto; videlicet illi de Romanomonasterio, Envy, Juriens, Prata et Prumyer in molendino dicti Romanimonasterii; illi de Croy, Brethoneres et Bofflens, in molendino de Croy; illi de Vaullion in molendino dicti loci; illi de Agie in molendino dicti /788/ loci; illi de Arnex in molendino dicti loci de Arnex; quamvis tamen illi de Agie et de Arnex modo vadunt ubi sibi placet deffectu molendini. Et debet esse emina justifficata ad consuetudinem loci, dictæ videlicet Terræ Romanimonasterii et prout usum est. — Similiter tenentur homines et habitatores dictæ Terræ baptire in baptitorio Romanimonasterii quod competit conventui ad opus eorum pidanciæ; et follare pagna sua in folla subtus Croy, quæ competit Camerario dicti Romanimonasterii sub bampnis consuetis.
Quælibet fresta dictæ Terræ Romanimonasterii subtus quam fit focus vel fiunt foci debet eidem domino Romanimonasterii unum bichetum frumenti receptibilis ad mensuram Romanimonasterii, in nativitate domini pro Marescallia 1, exceptis franchis et illis de Prata et de Vaullion ac illis de Comba de Romanomonasterio, videlicet burgensibus dicti Romanimonasterii. - Item, unum bichetum frumenti receptibilis ad dictam mensuram pro Elemosinaria, in nativitate domini, quem percipit Elemosinarius pro oneribus officii sui supportandis; exceptis prædictis franchis nec non illis de Prata et de Vaullion qui non tenentur ad dictam Elemosinariam 2. — Et pro Messe, debet quilibet vir conjugatus vel viduus unum bichetum frumenti receptibilis dictæ mensuræ, in nativitate domini; et mulier conjugata vel vidua unum bichetum avenæ ad eandem mensuram in eodem termino: De quaquidem messe, Elemosinarius habet medietatem et Curatus aliam medietatem, nec tamen comprehenduntur illi de Prata.
Quilibet focum faciens in dicta Terra Romanimonasterii debet domino Romanimonasterii unum caponem, seu unam gallinam, in nativitate domini, si habeat gallum cum gallina, proviso quod non desinat habere gallum fraude et dolo, exceptis Franchis, Cappellanis et nobilibus, ymo etiam burgensibus Romanimonasterii. /789/
Quælibet carruca integra dictæ Terræ Romanimonasterii, exceptis illis de Prata, debet domino Romanimonasterii tres corvatas aratri, aut pro ipsis decem solidos in nativitate domini, optione domina remanente, exceptis Franchis qui nullas debent corvates; et levantur in quadragesima una corvata, aut pro ipsa tres solidi cum dimidio; in etate semorando, una corvata aut tres solidi et in autumpno una corvata aut tres solidi cum dimidio 1 . — Item, debet dicta carruca integra, charreagium vini, hoc est, adducere suis missionibus et expensis a Brussino vel aliis locis ubi vina Ecclesiæ crescunt, seu a locis similis distanciæ quando casus advenerit, quatuor dolia vino plena, quolibet dolio tenente quatuor sextaria cum dimidio vini, mensuræ Romanimonasterii; solent tamen redimi quodlibet dolium pro quatuor solidis solvendis in nativitate domini, optione domino remanente; et levatur charreagium ad causam automni, ita quod si quis inveniatur in automno habere carrucam et habuisse ad cultivandum in estate, tunc tenetur ad chareagium prædictum. — Debetur autem ut dicunt cuilibet currui adducenti duo dolia vini cadum vini tenoris duorum potorum vel circa, adeo quod in doliis bibere non debeant; et sexdecim michæ panis familiæ et unum mirale vini quando exoneraverint dolia. — Franchi autem ad nullum charreagium tenentur: sunt tamen aliqui ex Franchis qui in casu neccessitatis, si habeant carrucam, tenentur adducere tria dolia prout supra, et tunc debetur prout fertur cuilibet pro doliis cum adduxerint, quinquaginta michæ dicti panis cum vino et cæteris; solent tamen redimi dicta tria /790/ dolia pro duodecim solidis quos solvunt dicti Franchi in nativitate domini. — Fertur quod quilibet Franchus si velit potest secum habere aliquem sequacem ad carrucam, sub dictis duodecim solidis, dummodo Franchus plura animalia habeat quam sequax; et ita usum est hactenus et adhuc de præsenti sic utitur 2. — Item, debent dicti homines habentes animalia ad carrucam trahentia charreagium ad edifficia Ecclesiæ et mansionum seu membrorum oneri domini cadentium faciendum et reparandum: videlicet, marrini, lapidum, calcis, arenæ, tegularum, sinduli et alterius materiei ad edifficia facienda neccessaria, quotiens neccesse est et jubetur. Nec tamen debent transire, ut dicunt, aquam Orbæ, nec Abbaciam lacus a parte occidentis, nec ipsam aquam Orbæ a parte de Vallorbes, Cletarum etiam et villæ Orbæ, nec pontem Orbæ seu inclusagium, nec pontem Pompapuli, nec fontem Moeriaci; et debentur cuilibet currui charreanti pro qualibet vice, quatuor michæ panis familiæ, et si transeant Pierra fully debent habere, ut dicunt, sex michas. - Item, debet quilibet homo vel mulier habens animal ad carrucam trahens, les faggot; videlicet adducere a nemoribus domini, excepto Forel, unam cadrigatam nemoris secundum posse suum ad Romanum monasterium, in ebdomada ante nativitatem domini annuatim, et debentur cuilibet currui quatuor michæ panis familiæ, exceptis Vaullion et Prata et Franchis, capellanis et nobilibus, qui non tenentur ad dictos faggot.
Quilibet focum faciens in dicta Terra Romanimonasterii nullum animal habens ad carrucam, tenetur facere unam jornatam sive corvatam scindendo pro domino in nemoribus suis ligna ad preceptum domini vel aurigæ; et illi debentur michæ pro ejus victu cum tamen prandio prout hactenus est solitum, exceptis illis de Vaullion et de Prata, exceptis tamen cappellanis, nobilibus et Franchis. — Et similiter debent facere unam jornatam seu corvatam in ortis domini pro domino cum ligone vel alias /791/ expensis domini, exceptis quibus supra proxime; dicunt tamen quod pro cena accipiunt quatuor michas.
De Elemosinis ita scribitur in Placito generali, et inde utitur prout infra: Elemosinæ fiant prout sunt hactenus consuetæ, hoc excepto quod si quis, ad carrucam habens bovem et equum vel equam aut duos equos vel equas, obierit, quem voluerit pro Elemosina sua dabit, et si retinere voluerit, Prior illud animal per duos probos homines faciet extimari, et quinque solidos de justo precio relaxabit et de residuo pro Elemosina sit contentus. — Hæc ibi debentur autem Elemosinæ prædictæ de et pro capite domus et ita utitur modo et usum est hactenus, quod dum senior domus qui caput hospicii et rector domus est, sive sit pater, sive mater, sive avus, sive avia, sive patruus, sive amita, sive frater, sive soror, sive noverca 1, moritur, ii qui sunt ejus heredes Elemosinam ejusdem deffuncti solvunt domino, nec possunt artari ad plus quod potest valere secundum animal domus, hoc est dictum quod de animalibus domus heredes melius quod voluerunt levabunt et aliud pro Elemosina debetur; et si habueri voluerit per heredes, quæ supra scripta sunt relexantur. Si autem dictus senior qui caput est fuerit conjugatus, debet uterque conjunx Helemosinam, quamvis mulier moriatur ante virum, vir enim Elemosinam uxoris solvit, et postea heredes viri iterum pro eodem viro Elemosinam ut præfertur solvunt. —
Dominus Romanimonasterii habet Manummortuam in et super omnibus et singulis bonis, rebus et possessionibus et tota Terra Romanimonasterii exceptis forte aliquibus rebus /792/ sitis apud Arnex qua fuerunt de allodio nobilium de Arnex, et rebus sitis in confinio de Prata, et certis aliis quæ asseruntur liberæ. — Ex qua Manumortua competit domino excheta omnium bonorum mobilium et immobilium omnium decedentium in Terra Romanimonasterii ab hoc seculo sine heredibus naturalibus et legitimis, sive legitimis et indivisis. Et de hujusmodi exchetis competit ab antiquo judicium Juratis dictæ Terræ Romanimonasterii, de quibus duo sunt in qualibet villa qui cognoscere et reportare solent et tenentur exchetas quando contingunt evenire. Nec potest dominus intrare vel apprehendere bona saltem immobilia quyn ipsi Jurati prius cognoverint et reportum suum fecerint; ipsis autem tam a domino quam hominibus credendum est et ita usum hactenus et adhuc modo utitur. Ratione dictæ Manusmortuæ possunt dicti homines Terræ et potestatis Romanimonasterii, vendere, invadiare, permutare, vel alias quovismodo alienare, pari suo hoc est alter alteri hominum et habitatorum dictæ Terræ, partem vel totum hereditatis suæ pro neccessitatibus suis, absque laudimio solvendo, salvis semper consuetudinibus et juribus Ecclesiæ Romanimonasterii; nec tamen potest quisquam aliquid vendere vel transferre cuicunque nisi pari suo.
Si quis hominum dictæ Terræ Romanimonasterii recedere voluerit extra Terram Romanimonasterii cum familia sua ad morandum, licentiam debet petere a domino Romanimonasterii vel ejus locum tenente, et satisfacto cuique dominus debet sibi licentiam dare et ipsum cum omnibus bonis suis mobilibus conducere per suos officiarios per unam diem et noctem; hæreditas autem domino debet remanere et adjudicari atque reportari per Juratos ut supra. — Si quis hominum dictæ Terræ Romanimonasterii extra eandem Terram et dominium Romanimonasterii moram personalem cum familia sua traxerit per unum annum et diem continuum, nulla petita nec obtenta licentia a domino seu ejus locumtenente, hæreditas et bona ipsius sunt exchete domino reportari debent. — Si quis tamen paupertate vel guerrarum incommodo aut alia gravi anxietate extra dominium Romanimonasterii recesserit ad morandum, /793/ moram etiam fecerit cum familia sua per magnum tempus, si et cum redierit vel ejus hæredes redierint, debent eorum hæreditatem et bona, rationem faciendo de debitis, rehabere, quocunque reporto de eisdem per Juratos dictæ Terræ Romanimonasterii facto non obstante. — Si quis autem superbia vel divitiis a dominio Romanimonasterii recesserit cum familia sua ad morandum, ipse nec hæredes sui quos secum duxerit nunquam poterunt ad hæreditatem suam quoquomodo revenire, nec aliquod jus imperpetuum reclamare, nisi de voluntate domini.
Si aliquis vel aliqua ex hominibus dictæ Terræ et potestatis Romanimonasterii contraxerit matrimonium cum aliquo vel aliqua qui vel quæ non sit liber vel libera, eo casu talis a dominio Romanimonasterii debet recedere et hæreditas ejusdem excheta debet et potest reportari per Juratos ut supra.
Nemo potest vel debet facere quamcumque burgensiam vel juramentum aut confederationem alicujus villæ, castri, civitatis vel oppidi, nec se ponere in salvam gardiam alicujus principis vel domini, aut patrocinium invocare sine licentia domini, saltem in prejudicium Ecclesiæ et contra dominos ejusdem et eorum jura, nisi anticam gardam Cletarum; et si per quemque inveniatur secus factum, et infra statutum sibi terminum non resipuerit, talis debet a dominio Romanimonasterii recedere et hereditas ejusdem domino remanere, et reportari debet per juratos dictæ Terræ ut supra.
In dicta Terra Romanimonasterii utitur et hactenus usum est de jure proximitatis, ex quo solet et potest propinquior in genere qui fuerit divisus deffuncti vel recedentis aut morantis extra dominium Romanimonasterii, quorum bona reportata fuerint excheta, potest replacitare et reclamare dicta bona a domino et rehabere debet præ cæteris si voluerit pro minori precio quam alter et, ut asserunt, pro tercio minus totius valoris, prout a maioribus et senioribus audierunt; etiam ab eo cui per dominum vendita fuerint, pro eodem pretio quo vendita fuerint a domino, fraude et dolo totaliter cessantibus. — Et similiter, si quis rem suam aliquam vendidit, ejus propinquior in genere divisus rem ipsam reclamare poterit, et /794/ rehabere pro pretio quo vendita fuerit, fraude et dolo, ut præfertur, quoquomodo cessantibus et remotis.
Ecclesia Romanimonasterii prædicta habet et percipit decimam omnium bladorum, liguminum, canapis et vini, in tota Terra Romanimonasterii: videlicet in omnibus terris, ochiis, et vineis dictæ Terræ, exceptis rebus quæ antiquitus fuerunt de allodio nobilium de Arnex, sitis in villa et confinio de Arnex, quas tenent Claudius de Arnex, domicellus, residens Orbæ, Nycodus villicus de Arnex, et liberi Anthonii Jaquineti, in quibus rebus nulla liguminum et canapis levatur decima, sed liberæ sunt. - Est autem sciendum quod Infirmarius apud Pratam et Sacrista apud Vaullion, percipiunt decimas, ex suis officiis. — Decimæ lanæ et nascentium etiam debetur prout sequitur: videlicet, quod pro singullo pullo equæ quatuor denarii, pro vitulo unus denarius, pro capriolo unus obolus, debentur, et pro porcello quatuor denarii, quamvis aliqui dicant non debere nisi unum denarium si nutriatur vel vivant, per totam Terram Romanimonasterii; de quibus Camerarius percipit in parrochia Romanimonasterii, excepto Vaullion qui competit Sacristæ, et in aliis parrochiis competit curatis locorum: Bofflens autem competit curato Romanimonasterii insolidum. Decima lanæ, videlicet de undecim velleribus ovium unum, debetur per annum in dicta Romanimonasterii parrochia excepto Vaullion qui competit Sacristæ, et loco decimæ lanæ percipit pro quolibet anno unum obolum per agnum, Bofflens competit curato Romanimonasterii, qui debent sicut illi de Vaullion, in aliis autem locis dictæ parrochiæ competit ipsa decima lanæ Camerario, et etiam in Brethoneres. Apud Agie et Arnex debentur pro quolibet agno unum obolum, quem habent curati dictorum locorum et decima porcellorum, et Prata competit curato de Cuarnens prout hactenus usum est. — Nemo potest seu debet inducere sive extrahere gerbas suas a campo, nec canapum ab ochia, nec excutere ligumina sua, nec torculare vindemiam suam seu excolare vinum suum, donec a decimario domini gerbæ in campo computatæ sint et decimatæ, et de liguminibus concordatum sit cum decimario, et manipuli /795/ canapis computati sint in ochia et decimati, et vindemia visa sit et decimata, singula singulis debite referendo, sub pena sexaginta solidorum pro quolibet viagio quod factum fuerit, et est credendum juramento decimarii dummodo juramentum fecerit prout solet fieri; salvo quod si pluvia veniat tunc potest currus onerari de gerbis et induci atque exonerari ad partem, et, si necesse sit, iterum reverti ad adducendum restantes; nec debet secundus currus exonerari donec vocato decimario, prout ita dicunt hactenus usum fuisse et uti debere; exceptis terris et ochiis atque vineis quæ fuerunt dictorum nobilium de Arnex et de eorum allodio, quas tenent qui supra, et etiam illis de Prata et de Vaullion qui non subiciuntur ad illam servitutem, nec tenentur spectare decimarium sed clamare ut consuetum est. — Potest tamen quis et quilibet, pro sua evidenti neccessitate, metere quatuor vel quinque gerbas, vocato Villico, et, computatis ipsis per Villicum, inducere potest, proviso quod in computo aliarum computentur per decimarium, et Villico credendum est. — Quilibet tenetur inducere et reddere decimæ bladorum suorum, gerbas sibi levatas ad grangias domini: videlicet, illi de Romanomonasterio, Croy, Envy, Juriens et Prumyer, ad grangiam de Praël; illi de Brethoneres ad grangiam quam dominus habebit apud Brethoneres; illi de Bofflens ad grangiam de Arnex, vel aliam quam dominus habebit apud Bofflens; illi de Arnex ad grangiam quam dominus habebit apud Arnex; et illi de Agie ad grangiam decimæ de Agie, quando a decimario fuerit requisitus sub pena trium solidorum pro quolibet deffectu, exceptis tenementariis terrarum quæ sunt de allodio dictorum nobilium de Arnex, quas tenent qui supra, et illis de Prata et de Vaullion qui non tenentur charreare ipsas gerbas decimæ si noluerint, et excepto Nycolao Villico Romanimonasterii qui similiter non tenetur charreare ipsas gerbas nisi dominus ad manus suas faceret colligere decimas suas ut patet scripto. Illi de Agie, Bofflens et Brethoneres tenentur adducere ad Romanummonasterium blada decimarum dictorum locorum quando fuerint excussa, et cuilibet currui carreanti debentur quatuor michæ panis familiæ expediri. /796/ Quilibet tenetur adducere et reddere infra Romanummonasterium decimam liguminum suorum prout fuerit cum ipso concordatum ad requestam decimarii sub pena trium solidorum bonæ monetæ pro singulo deffectu; in quo casu credendum est decimario cum juramento. Nisi tamen ante festum sancti Martini yemalis concordaverit de liguminibus, vel repetierit, si aliquid repetere voluerit, ab inde non erit sibi credendum, nec si ligumina excutiantur aliquod bampnum incurreretur.
Si dicta Ecclesia Romanimonasterii contingeret trahi in causam, ad instantiam alicujus Episcopi vel prelati, aut alicujus principis vel domini, et ita gravetur expensis quod nequiret substinere, et tunc dicti homines dictæ Terræ tenentur subvenire de facultatibus suis. — Et similiter si contingeret gravari tempestate, igne vel guerrarum importutate adeo quod Conventus (non) substineri posset de bonis Ecclesiæ, tunc dicti homines tenentur subvenire de suis facultatibus, dummodo ipsi homines talia non passi fuerint dampna. — Et si dominus aliquos redditus vel alia bona ad opus Ecclesiæ acquirere vellet et non posset perficere precium, tunc dicti homines tenentur in dicto casu præstare subsidium in dicta acquisitione. — Et si aliqua gageria pro neccessitate Ecclesiæ facta fuerit de communi consilio, et ad redimendum non possent suppetere bona Ecclesiæ, etiam in dicto casu subvenire debent dicti homines secundum eorum facultates.
Illi de Agie solent falcare et debent atque, fenare pratum domini de Agie, si dominus ad ejus manus teneret, et debetur cuilibet falcatori et fenatori, et etiam cuilibet currui carreanti prout illis de Bofflens et de Arnex. — Illi de Bofflens videlicet quilibet focum faciens debet unam jornatam falcatoris facere pro domino in prato dou Brueux de Arnex et debetur cuilibet unum panem cum dimidio et unum generale casei et una mica panis familiæ prout solitum est sibi dare, et ipsis habet precipere et præesse Villicus de Arnex accipiens simile stipendium, ut hactenus consuetum est. — Illi de Arnex videlicet quilibet focum faciens debet unam jornatam fenatoris facere in eodem prato et debentur cuilibet fenatori quatuor, michæ panis familiæ. /797/ Quælibet carruca de Arnex tenetur adducere a prato dou Brueux ad grangiam domini de Arnex quatuor veyturas cum animalibus suis, et debetur cuilibet currui charreanti quatuor michæ panis familiæ. — Illi de Brethoneres videlicet quilibet focum faciens debet unam jornatam falcis in prato de Præl et debetur cuilibet unum panem cum dimidio, ad racionem quinque in cupa, et unam micam panis et unum generale casei prout hactenus consuetum est, et precipere debet Villicus et præesse si foret neccesse cum stipendiis solitis quamvis modo nuncii domini presint. — Illi de Romanomonasterio videlicet quilibet focum faciens debet unam jornatam fenatoris in prato de Præl et debentur cuilibet quatuor michæ panis familiæ et una micha de frumento in mane et una in vespere, modo tamen solent fenare eundem pratum quando dominus tenet ad manus, exceptis Franchis, nobilibus et capellanis. Quilibet tenens animal ad carrucam de Envy, Romanomonasterio et Croy tenetur charreare fenum de Præl cum uno equo vel equa ad grangiam de Praël per unam diem, et debentur cuilibet charreanti septem michæ panis familiæ et una de frumento ut dicunt. — Illi de Prata et illi de Vaullion debent, quilibet focum faciens in dictis locis unam jornatam falcis in prato domini de Calce prope Vaullion et debentur cuilibet falcatori prout illis de Brethoneres. — Illi de Prumyer debent quilibet focum faciens unam jornatam fenatoris cum illis de Vaullion in dicto prato et debentur cuilibet quatuor michæ dicti panis. — Quilibet de Vaullion animal habens ad aratrum tenetur charreare fenum Calcis ad grangiam domini et debetur cuilibet currui charreanti quatuor michæ dicti panis. - Illi de Juriens tenentur falcare, fenare et charreare pratum de la Busynaz et debetur cuilibet falcatori, fenatori et currui charreanti ad Romanummonasterium prout de Calce.
Quælibet carruca parrochiæ Romanimonasterii, exceptis illis de Vaullion et Franchis, debet domino pro Messelieria unum bichetum frumenti et unum bichetum avenæ mensuræ dicti Romanimonasterii in nativitate domini, et si sint duo vel tres in una carruca quilibet ipsorum debet unum bichetum frumenti /798/ et totidem avenæ, si de ipsis bladis seminaverit sicut hactenus est solitum, et propter hoc tenetur dominus administrare Messellerios pro servandis bladis et pratis suis domini expensis.
Vendæ debentur per omnes homines Terræ Romanimonasterii et extraneos domino Romanimonasterii in foro et nundinis quæ sunt tres in anno, videlicet prima die festi sanctorum Petri et Pauli, et aliæ duæ sunt in festo sancti Georgii, et in festo Sancti Clementis; fori autem sunt singulis sabbatis; exceptis Franchis et burgensibus Romanimonasterii: Et exiguntur a venditoribus; pro pullo equæ quatuor denarii; pro equo totidem; pro bove, vacca, vitulo et vitula unus denarius; pro capra, capriolo, ove, mutone et agno, unus obolus; et pro porco unus denarius Lausannensis seu alterius bonæ monetæ.
Foragia debentur per vendentes vinum ad tabernam in tota Terra Romanimonasterii excepto Vallorbes 1, et levatur pro quolibet modio vendito una cupa vini aut ad valorem, et ea percipit magnus Cellerarius pro oneribus officii sui supportandis; potest tamen quis de dicta Terra vendere de suo proprio creto usque ad dimidium modium vini absque foragio prout utitur.
Franchi, sunt de omnibus clamis et charreagis vini, corvatis carrucæ, nemoris et orti et jornatis falcis et fenatoris, capponeria et marescallia, helemosinaria, charreagiis marrinorum pro edifficiis, vendis et messelleria debita in parrochia Romanimonasterii, liberi et exempti et de censa Cletarum ratione et ex causa officiorum suorum, dicunt etiam se pro helemosina non teneri nisi ad sexaginta solidos.
Quia illi de Vallorbes licet sint de Terra et potestate Romanimonasterii tenentur ad certa alia usagia non intelliguntur ibidem esse comprehensi sed designatio suorum usagiorum alibi est, videlicet in principio extentæ seu recognitionum dicti loci de Vallorbes. /799/
Hæc igitur, usagia, onera tam annualia quam alia, condiciones, servitia, exemptiones et consuetudines dictæ Terræ supra declarata confessi sunt et confitentur ut supra probi homines et Jurati dictæ Terræ infrascripti, videlicet: primo Aymo Perryn alias Boetoux, Claudius Boetoux, Johannes Collon, Jacobus Allamand, Petrus Barat, Petrus Carraudi et Johannes Jurien, de Brethoneres; Aymonodus Reys, Nycodus Manovrey, Aymonetus Poget et Petrus Collon de Prumyer; Claudius Chesaulx, Girardus Gillabert, Aymonodus Curtet, Claudius Gaberex, Nycodus Soutyer, Humbertus Evesquoz et Johannes Coschet, de Juriens; Petrus Escueyr, Petrus Ameyron, Claudius Bugnard et Petrus Maystre, de Envy; Glaudius Niglon, Petrus Chambretaz, Hugoninus Calliz et Nycoletus Figuey, de Romanomonasterio; Claudius Fanolliet, Johannes de la Couldraz, Claudius Peruyn et Johannes Figuey, de Croy; Claudius Besson, Johannes Guyon, Anthonius Marchand, Johannes Fovy, Claudius Marchiand et Nycodus Besson, de Bofflens; Aymo Crostel, Claudius Crostel, Petrus Morel, Hugonetus Huguet, et Aymo Gilliard, de Agie; et Johannes Cristinet, Petrus Jolivet, Nycodus Gilliard, Amedeus Gosel, Claudius Grobet et Cristinus Guey, de Arnex; cum Villicis locorum prædictorum et tam suo quam aliorum hominum et totius Universitatis Terræ et potestatis Romanimonasterii nominibus tamquam ad hoc missi 1. Promictentes pro se et suis heredibus, juramentis suis ad sancta Dei Evangelia corporaliter prestitis et sub expressa obligatione omnium et singulorum bonorum suorum et dictæ Universitatis contra præmissa numquam facere, dicere vel venire, sed eadem actendere, complere et observare, cunctis et singulis exceptionibus etc. juris et facti cessantibus et remotis. - Protestantur tamen ipsi Jurati, probi homines et Villici recognoscentes, quod si forte aliquid recognoverint /800/ vel declaraverint quod recognosci vel declarari non deberent, aut si forte erraverint in recognoscendo, vel etiam obmiserint aliquid aut forte sit aliquid scriptum quod male intellexerint, quod illud erroneum debeat corrigi et emmendari, aut pro non recognito habeatur. De quibus præmissis omnibus et singulis voluerunt dicti Jurati et probi homines recognoscentes fieri duo instrumenta; unum ad opus sui et pro interesse dictæ Terræ sive Universitatis hominum prædictorum, sigillo curiæ Lausann. si neccesse sit, eciam sigillo dicti Romanimonasterii si opus sit sigillandi. — Datum et actum quoad illos de Brethoneres et de Prumyer die septima mensis Februarii, anno domini millesimo quatercentesimo nonagesimo septimo: quoad vero illos de Juriens, die quatuordecima mensis Januarii, anno domini millesimo quatercentesimo nonagesimo octavo; et quoad illos de Romanomonasterio die quatuor mensis Octobris; quoad vero illos de Croy, die decima sexta mensis Novembris; quoad vero illos de Agie, die vicesima sexta mensis prædicti Novembris; et quoad illos de Bofflens die vicesima octava dicti mensis Novembris; et quoad illos de Arnex die decima septima mensis Decembris; et quoad illos de Vaullion die penultima mensis Decembris anno domini millesimo quatercentesimo nonagesimo nono, ab annunciatione dominica secundum stilum curiæ Lausannensis sumpto. Unde nos officialis curiæ Lausann. ad preces et requisiciones dictorum recognoscentium, nobis oblatas fideliter et relatas per providum virum Aymonetum Pollens cognominatum Bessonis burgensem et notarium publicum villæ Romanimonasterii, curiæ nostræ Lausann. juratum, coram quo velut mandato nostro præmissa fuerunt acta, et cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus, sigillum dictæ nostræ curiæ presentibus licteris duximus apponendum in testimonium veritatis, præmissorum. Et nos Prior et dominus Romanimonasterii ad preces equidem dictorum recognoscentium nobis oblatas fideliter et relatas per eundem Aym. Pollens notarium publicum curiæ nostræ Romanimonasterii juratum, commissarium extentarum dictæ Ecclesiæ Romanimonasterii, coram quo velut mandato eciam nostro /801/ præmissa fuerunt acta et cui super hiis vices nostras commisimus et eidem fidem plenariam adhibemus sigillum itaque curiæ nostræ Romanimonasterii presentibus litteris, salvo semper jure nostro, duximus apponendum in robur et testimonium præmissorum. Datum diebus et annis supra scriptis.
Duplum pro dictis recognoscentibus et ad opus eorum et ipsorum interesse.

Idem Aymonetus Pollens, Commissar

(Avec paraphe)


LXXI.

Les Francs de la Terre de Romainmotier 1.

fin du XVe siècle.

(Arch. de Romainm. ancienne Grosse 2).

Franchi sunt sexdecim numero: quorum primus Villicus Romanimonasterii, qualis est nobilis Nycolaus de eodem Romanomonasterio, cujus officium est audire causas ante domum suam, prout supra designatur; recipere juramenta a burgensibus, scindicis villæ Romanimonasterii et messelleriis parrochiæ dicti loci; recipere sponsas et conducere pro stipendiis consuetis, et gerere vices Castellani et ejus locumtenentis quando tempus exiget, et procurare utilitatem Ecclesie. Et debentur pro represia sexaginta solidi, quando videlicet mutatur per alienationem, vel in personam devenit alienam.
II. Villicus de Croy, qualis est Johannes Coschet de Juriens, cujus est officium gerere vices Castellani apud Croy quando tempus exigit, et obsequi domino tamquam officiarius, procurando /802/ utilitatem Ecclesiæ et dominorum ejusdem. Et debetur pro represia sexaginta solidi ut supra.
III. Villicus de Brethonnieres, qualis est modo Petrus Arnodi domicellus, tamquam administrator Petri Maioris, cujus officium est audire causas ante domum suam apud Brethonnieres, prout ante est designatum, recipere sponsas et conducere pro stipendiis consuetis: recipere juramenta scindicorum et messelleriorum de Brethonnieres; exercere jurisdictionem loco Castellani Romanimonasterii super extraneos nomine et ad opus Castellani Cletarum; procurare utilitatem Ecclesiæ et dominorum ejusdem et incomodum evitare atque signifficare pro posse; et debetur pro represia sexaginta solidi ut supra.
IV. Villicus de Agie, qualis est Amedeus Thomasset domicellus, cujus officium est simile illi de Brethonnieres, et debet præesse falcatoribus et fenatoribus et curribus in prato de Agie, cum stipendiis consuetis, et debentur pro represia sexaginta solidos (sic) ut supra.
V. Villicus de Arnex, qualis est Nycodus Villicus modernus, cujus officium est simile illi de Agie, et debet præesse falcatoribus, fenatoribus et curribus fenando pratum dou Brueulx, quando dominus tenet ad manus suas, pro stipendiis consuetis; et debetur ut supra.
VI. Villicus de Vallorbes, qualis est Nycodus Manovrey de Premyer, cujus officium simile est cæteris præcedentibus; et debetur pro represia ut supra.
VII. Villicus de Prata, qualis est Aymonetus Poget de Premyer, cujus officium simile est præcedentibus; et debet præesse falcatoribus et fenatoribus et curribus in prato Calcis, si sit necesse; et debetur pro represia ut supra.
VIII. Salterius, qualis est Aymonodus Regis de Premyer, cujus officium est gerere vices Castellani Romanimonasterii, si tempus exigerit; et assignationes facere tamquam nuncius domini si necesse esset; et præesse atque precipere fenando pratum de laz Bussinaz, falcatoribus, fenatoribus et curribus, colligere pro Villico de Romanomonasterio tamquam sabaternius corvatas debitas Castellano Cletarum, et procurare utilitatem /803/ et evitare incomodum dictæ Ecclesiæ suo posse; et debetur pro presia ut supra.
IX. Villicus de Moeryer, qualis est modo Petrus Vallient de Romanomonasterio, nomine Colletæ eius uxoris filia, quondam Petri Chableti, cujus officium est exigere censos domini debitos apud Moeryer tanquam receptor domini et reddere citatos eos qui non solverunt; et præterea procurare utilitatem et evitare incommodum atque significare, pro posse, dictæ Ecclesiæ; et debetur pro represia ut supra.
X. Marescallus, qualis est modo Aymo Pribelli, nomine Guillermæ filia Jacobi Jaquineti, uxoris ejus de Arnex, cuius officium est parere Castellano Romanimonasterii in admissionem alicujus malefactoris, et in executione justicia eidem Castellano assistere cum nunciis; et procurare utilitatem et evitare incommodum Ecclesiæ; et debetur pro represia ut supra.
XI et XII. Duo Foresterii, quorum primus est Blasius Mayor de Bofflens, nomine Anthoniæ ejus uxoris neptis et bonatenentis quondam Johannis de Lanfrey, cujus officium est, cum alio socio suo, servare nemora domini, vadiare scindentes et inducentes ligna vetita, reportare reteisas, facere assignationes coram Castellano et executionem passamentorum velut serjani et clientes; parere Castellano velut nuncii et procurare etc et debetur etc. – Alter est Johannes de Monte de Romanomonasterio cujus officium est simile alteri, velut socius, et debetur pro represia ut supra; percipiuntque pro eorum officiis certa stipendia de quibus alibi.
XIII. Sommerius, qualis Aymonod Curtet de Juriens, cujus officium est ducere loz bahu domini quando vadit ad capitulum Clugniacensem vel alibi; et debet dominus eundem sumptuare de omnibus; ipse autem debet servare loz bahu in hospitio, et obsequi domino in itinere tanquam servus; et debet procurare utilitatem etc, et debetur etc.
XIV. Matercularius Ecclesiæ, qualis est Petrus Escuyer de Envy, cujus officium est portare vas aquæ benedictæ ante processionem dum contingit fieri per conventum in claustro diebus solempnibus, et extra monasterium quotiens vadit; et in ebdomada /804/ sancta providere de tabussetis; et providere de aqua ad faciendum aquam benedictam, et ad loca solita ecclesiæ et debita eamdem aquam benedictam imponere; ymo etiam utilitatem etc et debetur propter represiam sexaginta solidos ut supra.
XV. Porterius seu Janitor, qualis est Petrus Mono de Romanomonasterio, cujus officium est custodire januam anteriorem, claudere de nocte et aperire de die et servare taliter quod de nocte nichil vi extrahatur vel intretur; et procurare etc; et debetur ut supra.
XVI. Cocus conventus dicti Romanimonasterii, qualis est Aymonetus Bessonis, cujus officium est coquere, parare et appuntuare escas in coquina dicti conventus pro eodem conventu, assistente sibi tamen et famulando Solliardo, quem dominus tenetur sumptuare; et eciam procurare etc et debetur ut supra 1.
Prædicti sexdecim franchi, pro eorum officiis, percipiunt diversa stipendia de quibus infra habetur in designatione onerum consuetorum. Indifferenter tamen debentur cuilibet eorumdem per annum in cellario domini sex poti vini, videlicet: /805/ in festo omnium sanctorum duo, in nativitate domini duo, et reliqui in carnisprevio.
Franchi sunt de omnibus clamis et charreagis vini, corvatis carrucæ, nemoris et orti, et jornatis falcis et fenatoris, capponeria et marescallia, helemosinaria, charreagiis marrinorum pro edifficiis, vendis et messeleria debita in parrochia Romanimonasterii liberi et exempti, et de censa Cletarum, ratione et causa officiorum suorum; dicunt etiam se pro Elemosyna non teneri nisi ad sexaginta solidos.


LXXII.

Charges du Couvent 1

Fin du XVe siècle.

(Même Grosse 2).

Mentio de principalibus oneribus consuetis.
Primo, ad esum Conventus dicti Romanimonasterii, videlicet, ad panem sibi necessarium desunt per ebdomadem duodecim cupas frumenti vel circa et sic pro quinquaginta duabus ebdomadis existentibus in anno eduntur quinquaginta duo modia frumenti mensuræ Romanimonasterii. — Et præterea sunt tria prandia solempnia in quibus intersunt Conventus, cappellani, nobiles, clerici, franchi et officiarii domini totius Terræ Romanimonasterii, videlicet: die dedicationis Ecclesiæ, et die jovis sancta, et die festi sanctorum Petri et Pauli, in Junio, /806/ pro quibus de pluri implicantur quatuor modia frumenti. — Et ad confectionem panis puri seu manuliæ 1 qui debetur etiam dicto Conventui implicantur per annum, ultra loz repreyns, viginti quatuor modia ordei et quatuor modia siliginis, mensuræ Romanimonasterii, vel circa.
Et pro pane duorum donorum generalium quæ fiunt, videlicet: prima die carnisprevii et die jovis sancta, implicantur octo modia ordei dictæ mensuræ Romanimonasterii, et sex cupæ siliginis vel frumenti.
Donum generale seu helemosyna solita fieri die vigiliæ sancti Martini yemalis, in qua donatur cuilibet dimidium potum vini mensuræ Romanimonasterii, implicat aliquando duodecim sextaria vini, aliquando plus, et sæpe duodecim 2 sextaria.
Die Jovis sancta donatur in claustro cuilibet masculo duo denaria et solent implicari circa sex florenos.
Die carnisprevii laycorum solet donari cuilibet venienti in porta Prioratus una pecia carnis de pondere unius libræ, nunc dantur fortes, cuilibet unum fortem, et potest ascendere ad decem florenos.
Desunt ad usum Conventus et coquinæ Conventus, quolibet mense octo sallanyon, tam pro coquina quam salsando carnes in estate et quasi dietim. — Et pro salsatura carnium porcorum et bovialium implicantur circa sex costæ salis.
Desunt ad usum Conventus, tam in advent quam septuagesima quadragesima et certis aliis diebus, circa viginti quatuor cupas pisorum et quatuor cupas lentium vel circa. — Et ad usum collomborum desunt duodecim cupas pesetorum 3.
Ad sumptus Conventus et præbendarum quotidianarum tam ordinariarum quam extraordinariarum sumitur circa unum sextarium vini mensuræ Romanimonasterii, per diem 4. - Et /807/ pro tribus prandiis supra designatis sumitur de pluri circa sex sextaria vini.
Debentur Curato de Vallorbes de pensione per annum, octo sextaria vini mensuræ Romanimonasterii in celario Romanimonasterii. — Debentur Franchis per annum, ut supra, tria sextaria vini. — Duobus Foresteriis, cuilibet pro medietate, duodecim sextaria. — Materculario debetur præbenda panis et vini, in cellario, quando processio geritur solempniter diebus festivis, et quando exit portas, etiam quamvis non sit dies solempnis dummodo sit ordinaria. - Item etiam gerenti vexillum et crucem in Rogationibus 1.


LXXIII.

Notice du Commissaire Aymonnet Pollens sur le Monastère de Romainmotier 1.

Fin du XVe ou premières années du XVIe siècle.

(Collection Gillieron. Tome V).

Sicut de antiquis libris et documentis didisci, Romanum monasterium fuit erectum vel inchoatum per duos venerabiles et beatos viros monachos nigros Romanum et Lupicinum, a quo /808/ Romanum nomen accepit, adeo ut dicitur Romanum monasterium. Fuit autem initium circa annum Domini quatercentesimum, tempore Innocentii primi. Sed tamen erat sicut eremus et vivebant ibi monachi de eleemosynis et laboribus manuum suarum. Postea fuit ædificata Ecclesia per quemdam Regem Burgundiæ Flodoveum et dedicanda per beatum Stephanum papam secundum, circa annum domini VIIcL cum iret ad Pipinum regem Francorum, quia ibi voluit locari eundo, et ideo eundem monasterium et pertinentias et servos retinuit sibi in protectionem sedis apostolicæ. Deinde tamen, asperitate guerrarum, ustum fuit monasterium et adhuc sunt menia ecclesiæ rubra.
Et locus remansit vacans donec ad tempus Rodulphi regis Alemanniæ et Adelaidis reginæ, comitissæ hujus Patriæ Vaudi et Reginæ Burgundiæ, quæ ex ardenti devotione locum restauravit et quicquid habebat prope ipsum locum illa donavit ipsi ecclesiæ et dotavit eam terris, prædiis et habitatoribus circumcirca degentibus. Et similiter idem rex munera contulit de suis bonis. Et tunc fuit ipsum monasterium commendatum ad regendum venerabili Abbati beato Oddoni Cluniacensi, ut ipsum monasterium reformaret. Et ab inde tenuerunt ipsum et rexerunt Abbates Cluniac. constituentes ibi Priores, quales sunt post dictum Odonem, beati viri Odido, Mayo, Hugo, et alii successive qui venerunt Abbates.
Medio tempore, Papa Clemens secundus, iter faciens, visitavit eundem Romanum monasterium et edoctus de præmissis, rescripsit benedictionem et gesta domini Papæ Stephani secundi, unde restat ejus vera bulla in eodem loco. Et fuit circa annum MXXXIII.
Et similiter Conrardus Imperator primus, ipsum locum visitavit et exemptatum fecit ab omni Ducatu, Comitatu et dominatu quorumcunque procerum, retinens ad se tantum rem fisci sui, ut patet carta ejus evidens, in eodem loco existente.
Et postea etiam Henricus IV Imperator præmissa confirmavit, et deinde Fredericus et postea Albertus Imperatores similiter /809/ confirmaverunt, et ex dono eorum Prior dicti Romani monasterii consuevit exercere jurisdictionem et omne dominium super suos subditos et in terra sua.
Similiter ex privilegiis summorum Pontificiorum tam Stephani quam Clementis præscriptorum et Leonis noni, qui in eodem Romano monasterio missam celebravit, Prior obtinuit facultatem jurisdictionis ecclesiasticæ in terra sua et super suos exemptos; et similiter ab omni exemptu et archiepiscopatu, sicut patet per bullas.
Dono igitur fundatorum, habet prioratus Romani monasterii, primo: directum et utile et dominium.
Dono autem Imperatorum habet exemptionem a quocumque dominatu principis et facultatem exercendi jurisdictionem temporalem sive secularem in sua terra et super suos … ... omne dominium.
Dono autem summorum Pontificum habet exemptionem a quocumque dominatu et superioritate episcopi et archiepiscopi et facultatem exercendi jurisdictionem ecclesiasticam in sua terra et super suos, et punitionem excessuum in clericos.
Item, etiam habet jus parochiale et facultatem instituendi rectores in ecclesiis parochialibus in sua terra et capellis … et per quem voluerit antistitem, ordines sacros invito Episcopo Lausanensi facere potest …
Jurisdictionem autem temporalem exercere facit per castellanum suum vel locumtenentem in foro seculari consueto et per villicos locorum qui in suis bonis sunt judices subalterni et alios suos officiarios seculares. Jurisdictionem vero ecclesiasticam exercere facit per suum vicarium in foro Ecclesiæ consueto … et decidere omnes causas et creare juratos in terra sua et sigillare contractus et tractatus ligare et cohercere per censuram ecclesiasticam et absolvere ab eadem, dispensare de tempore vetito, celebrandi nuptias et alias prout hactenus consuevit.
Ex illis tribus fontibus sive principiis supra designatis competunt ipsi Ecclesiæ jura et proprietates quæ sequuntur.
Et primo, a primo, videlicet dominio directo et utili qui procedit a fondatoribus, competunt et pertinent jura proprietatis /810/ et allodii, domus, ædes, grangiæ, terræ, vineæ, prata, nemora, sylvæ, pascua, aquæ, aquarum fluxus, terragia, census, redditus, usagia annuales, annuali homagia, servitutes, manusmortuæ, excheutæ, corvatæ, charragia et alia hujusmodi etc. etc. A secundo fonte vel principio, pendent clamæ, banna, vendæ, pænæ maleficiorum etc, etc.
NB. Après ce long préambule, le commissaire de Pollens établit très en détail quelle est la condition des hommes taillables, mainmortables, liéges, etc. de la terre de Romainmotier. C'est une espèce de code féodal qui n'a rien de particulier ni d'intéressant 1, seulement à l'occasion de ceux qu'il appelle Grangerii perpetui, il donne pour exemple noble Guillerme de Arnex domicellus, residens Orbæ, qui habet ab antiquo et franco allodio unum casale domus et grangiæ cum certis hortis, ochiis et terras quas abbergat et tradit duobus fratribus pro se et suis heredibus legitimis in emphyteosim perpetuam, etc. etc.
Ce code de Romainmotier, dressé par le dit de Pollens, a été copié sur l'original par le notaire Stephanus de Marthereto, et c'est de cette copie que j'ai tiré ce qui est dit ci-dessus.
Ce 2 juin 1815.

(Signé) H. Gillieron (mort pasteur à Cully).


Sur les origines de Romainmotier et les premiers siècles de sa vie.

Nous reprenons ce sujet difficile avec le désir d'y porter quelque jour. /811/

Après avoir examiné deux mille chartes peut-être de notre couvent sans rencontrer le nom de Saint-Romain ni la moindre allusion à son sujet, nous pensions être fondé à soutenir 1 que la tradition de sa fondation par lui était erronée: mais la notice d'Aymonet Pollens vient infirmer notre conclusion. Il y avait donc des documens antiques à Romainmotier même qui attribuaient sa première origine à Saint-Romain et Saint-Lupicin. En regard de ce fait, le témoignage de Grégoire de Tours 2 se présente sous un jour nouveau: « Accedentes simul (Romanus et Lupicinus) inter illa jurensis deserti secreta, quæ inter Burgundiam Alamaniamque sita Aventicæ adjacent civitati 3, » tabernacula figunt, prostratique solo Dominum diebus singulis cum psallenti modulamine deprecantur, victum de radicibus quærentes herbarum. »

La localité ainsi désignée, a paru à plusieurs 4 devoir être Romainmotier: Aujourd'hui cependant on s'accorde à y reconnaître Condat, Saint-Oyens ou Saint-Claude, premier établissement des deux saints, dans la chaîne du Jura qui séparait la Bourgogne des Helvétiens. Bientôt et à mesure qu'ils s'attiraient des disciples, cet établissement fut suivi de plusieurs autres. /812/

Grégoire de Tours ajoute: « Sed et hoc deinceps cum Dei adjutorio ampliato, tertium inter Allemaniæ terminum monasterium locaverunt. » — Et ce troisième couvent pourrait bien être Romainmotier situé au pied du Jura et près de la Bourgogne. Si Grégoire de Tours dit qu'il était situé en Allemanie, cela ne forme point une difficulté: On pouvait d'autant mieux donner alors ce nom à la Civitas Aventicensis que les Allemans s'étaient emparés d'une grande partie de l'Helvétie et ne furent absolument défaits que par Clovis. — Bien plus, quelques traces de cette ancienne dénomination d'Allemanie appliquée au pays de Vaud, se retrouvent encore au XIVe siècle 1.

Enfin, la chronique en vers latins du monastère de Saint Claude, postérieure, à la vérité, de plusieurs siècles à la fondation qui nous occupe, et qui n'est point toujours une autorité sûre, mais qui témoigne de la tradition de ce couvent: cette chronique, disons-nous, après avoir rapporté la fondation par Saint-Romain et Lupicin des couvens de Condat ou St-Claude, de Saint-Romain de la Roche et de Lauconne, ajoute:
« Quartum quoque cænobium sancti leguntur fundasse
Romanum monasterium infra Pagum Lausanense, /813/
Et monachos in numero magno ibi ordinasse,
Magnumque patrimonium illis ibi adquisisse 1

Cela est explicite. — Les documens antiques qu'Aym. Pollens, dit avoir rencontrés sur ce fait à Romainmotier même, sont, nous l'avouons, le poids qui semble faire pencher la balance. Nous admettons donc que la première origine de Romainmotier est due à Saint-Romain et St-Lupicin, bien que cette opinion soulève de graves difficultés. Pollens ajoute: que ce couvent s'appelle Romanum monasterium du nom de son fondateur; mais pourquoi n'écrit-on pas alors: Romani monasterium, le monastère de St-Romain 2? Selon lui, enfin, la fondation en remonte à l'année 400 environ, au temps d'Innocent I: Ce pendant, dit-il, il n'était encore qu'un ermitage (sicut eremus) où les moines vivaient d'aumones et du travail de leurs mains. Il faut donc reculer de deux siècles l'origine de Romainmotier, et la placer dans la première moitié, non plus du VIIe mais du Ve siècle, c'est-à-dire à peu près à l'époque de l'invasion des Burgondes 3. Romain mourut à Condat environ l'an 460, à l'âge /814/ de 70 ans (Dunod). On peut donc douter qu'il y ait dans toute la Suisse un monastère aussi ancien. Et, en effet, Sigismond fonda l'Abbaye d'Agaune en 515 seulement, et Gall, Columban, Siegbert, etc. vivaient plus tard encore.

Lupicin et Romain étaient deux saints anachorètes, frères, natifs d'Isernore en la province Sequanaise (la Franche-Comté) 1. Suivant Grégoire de Tours ils se signalaient par leurs révélations et leurs miracles. Lupicin était sombre et sévère; il ne voulait souffrir la présence d'une femme sous aucun prétexte, et se livrait à de grandes austérités jusqu'à passer souvent deux jours entiers sans prendre de nourriture. Romain au contraire était doux et indulgent. Lupicin étant venu visiter le couvent d'Allemanie (Romainmotier) arriva vers le milieu du jour, tandis que les frères étaient encore au travail des champs. Il vit dans la cuisine de grands préparatifs de divers mets, beaucoup de poisson surtout: « Il ne convient pas, se dit Lupicin, que des moines qui mènent une vie solitaire, fassent une si folle dépense. » Puis ayant fait mettre sur le feu une grande chaudière pleine d'eau, il y fit jeter pêle-mêle, viandes, poissons, herbes et légumes: « Voilà, dit-il, le ragoût dont il faut que les frères s'accommodent, au lieu de s'arrêter à des délicatesses /815/ qui les détournent du service de Dieu. » Le dépit des moines, à leur retour, fut si grand que douze d'entr'eux s'enfuirent dans le désert. Romain reprocha à son frère sa sévérité et pria Dieu pour la conversion de ces douze. Sa prière fut exaucée, les moines revinrent, firent penitence, et leur zèle s'accrût au point qu'ils fondèrent plus tard de nouveaux couvents. Le fond de ce récit de Grégoire de Tours renferme probablement de la vérité; et peut-être que tel de ces couvents apporta la lumière de l'Evangile en quelque localité de l'Helvétie romande. — Les deux premiers disciples de Saint-Romain étaient de Nyon 1.

Une conjecture serait-elle permise sur le choix de l'emplacement de Romainmotier? En vaillants soldats du Christ, les missionnaires du temps attaquaient en général l'ennemi dans ses forteresses. Or, selon toute apparence, les forêts de la vallée du Nozon étaient consacrées au culte des Druides 2 et en grande vénération parmi le peuple. Ne se pourrait-il, qu'en fondant un ermitage en cet endroit, Romain et Lupicin eussent voulu utiliser ce respect, et le détourner, en quelque sorte, au service de la vérité?

Suivant la légende, Lupicin aurait encore fondé sur l'emplacement actuel des bains de St-Loup, près de La Sarraz 3 un autre ermitage longtemps fréquenté par les pèlerins.

Peut-être les noms de deux des abbés de Romainmotier, au /816/ VIe siècle, sont-ils parvenus jusqu'à nous 1? Dans le recueil des anciens historiens de France, se trouve une lettre adressée par Florien « Abbas de Monasterio Romano, » à Nicetius Archevêque de Lyon qui vivait vers 570. Florien y rappelle: qu'Ennodius évêque de Pavie 2, la foudre de Nestorius et l'extincteur d'Eutychés, comme il l'appelle, a été son parrain: Qu'il a appris les élémens de la langue latine sous St-Césaire évêque d'Arles 3, et qu'il a étudié l'Ecriture sainte sous Theodatus, son abbé, à qui il donne de grandes louanges. Il se recommande aux prières de Nicetius. On voit dans la Bibliothèque Ecclésiastique de Du Pin qu'Ennodius, Evêque de Pavie, était d'une naissance illustre et comptait parmi les grands seigneurs de sa parenté un Florien, qui pourrait bien, lui-même, avoir été de la famille de l'abbé qui nous occupe. C'était une grande abnégation, sans doute, pour un homme de si haute naissance, que de vivre dans un couvent pauvre, isolé et soumis à une règle sévère; mais ce dévouement n'était pas sans exemples: Et où trouver, en Europe, au VIe siècle, un Monasterium Romanum, autre que celui du Pays de Vaud? — Probablement donc Theodatus et Florien, succédèrent à Romain et Lupicin.

La fondation de notre couvent, par saint Romain, soulève de graves difficultés, avons-nous dit:

Et d'abord pourquoi ne trouvons-nous aucun autel sous le vocable de Saint-Romain dans le temple de Romainmotier, s'il en fut le fondateur? Pourquoi nulle mention n'est-elle faite de lui dans les nombreuses fondations pieuses, qui nous sont parvenues? /817/ Pourquoi surtout n'est-il rappelé ni dans le Cartulaire, ni dans les bulles de Papes, du XIe siècle, qui donnent au couvent un tout autre fondateur? N'est-il pas bien étrange que celui-ci n'ait pas revendiqué l'honneur de remonter jusqu'à Saint-Romain, et comment expliquer ce silence? Il y a plus: Dunod fait observer que Romainmotier aurait dû dépendre de St-Claude, comme fondé par lui, et qu'il n'y a nulle trace de cette dépendance. On ne le trouve point nommé parmi ses annexes dans un diplôme de l'empereur Lothaire de 855. S'il en eût dépendu, en effet, c'est à saint Claude que la comtesse Adélaïde eût dû le restituer, en 927, au lieu de l'unir à Cluny? — Ces objections ont de la couleur et nous ne pouvons y répondre qu'en supposant la première fondation de peu de conséquence et comme anullée par la fondation royale et ducale qui suivit.

Un auteur contemporain, le moine Jonas, né vers 599 et qui vivait encore en 665, dit dans sa vie de Colomban, dont il était disciple 1: « Ipse (Ramelenus) in amore beati viri (Colombani) in Saltu Jurensi super Novisonam fluviolum, Monasterium ex ejus regula construxit, in quo Siagrium Abbatem præfecit. » — Comment ne pas reconnaître ici Romainmotier! Le témoignage de Jonas contemporain et véridique, quoique crédule en fait de prodiges et de miracles, est trop explicite pour le révoquer en doute. Colomban doit être mort en 615; Ramelene Duc ou Patrice de la Transjurane, lui survécut de longues /818/ années, et la seconde fondation de Romainmotier pourrait être fixée à 646 d'après un mot du Cartulaire de Lausanne 1.

D'autre part le Cartulaire de Romainmotier et la notice d'Aymonet Pollens indiquent pour fondateur Flodovée (Clovis II) qui fut roi de Bourgogne de 633 à 656.

Les deux traditions se peuvent accorder: le roi sanctionna sans doute la fondation de son Patrice et enrichît le monastère nouveau. Probablement même la maison religieuse existant près de la Baumette de St-Didier (St-Loup) fut transférée alors à Romainmotier par le Prince.

L'éclat de cette nouvelle fondation laissa dans l'ombre le modeste ermitage de St-Romain, qui peut-être même n'existait plus 2. Le nouveau couvent ne soutint plus aucun rapport avec Saint-Claude. Fondé en souvenir de Colomban, il suivit sa règle monastique jusqu'à son union à Cluny. Cette règle un peu spartiate, qui, par exemple, punissait de six coups de fouet celui qui rompait sans nécessité le silence pendant le repas 3, était appropriée sans doute à l'esprit de ces temps de violence. La vie de Colomban a donc ce nouveau point de contact avec nos antiquités ecclésiastiques. Romainmotier est comme un rejeton de l'œuvre du missionnaire Irlandais qui se développe sur sa tombe.

Les grands couvens de cette époque étaient, en général, des foyers de lumière et de vie chrétiennes; et nous aimons à nous /819/ représenter celui de Romainmotier, dissipant, sous son Abbé Siagrius et dans un rayon étendu, les traditions du paganisme, nombreuses, sans doute, encore en Helvétie. Un témoignage honorable de la ferveur du couvent renaissant est parvenu jusqu'à nous: Saint-Vandrille, premier Abbé de Fontenelle au Diocèse de Rouen, s'arrêta à Romainmotier à son retour d'Italie, en 667, et y resta dix ans parce qu'il trouva que la vie régulière y fleurissait 1.

Romainmotier dût à sa position, sur la route d'Italie dans la Gaule franque, bien d'autres illustres visites qui influèrent grandement sur son sort. Le pape Etienne II y séjourna en 753; l'empereur Conrad le salique en 1038; le pape Clément II en 1047 et Léon IX deux ans plus tard; St-Vincent Ferrier y prêcha en 1417; Philibert, duc de Savoie, et Marguerite d'Autriche y vinrent célébrer leur mariage en 1501. Et combien d'autres grandeurs y ont passé sans laisser de traces?

Etienne II pressé par les redoutables Lombards, vint auprès de Pepin-le-bref solliciter un secours efficace. Dans son voyage, après avoir passé le Mont-jou (St-Bernard) et visité l'Abbaye d'Agaune, il se fit préparer un logement dans un monastère du pied du Jura, où, en reconnaissance de l'accueil qui lui fut fait, il consacra des églises en l'honneur des apôtres, et ordonna qu'il serait appelé désormais le monastère romain (romanum monasterium vocavit); le déliant de tout joug royal, épiscopal, ou autre, l'appuyant de son autorité et le retenant sous la protection du siége apostolique: mais, ajoute Pollens, la barbarie /820/ des guerres qui survinrent fut telle que le monastère fut brûlé et aujourd'hui encore les murailles de l'église portent l'empreinte du feu.

Ce fait de la consécration d'Etienne II, en 753, a été révoqué en doute 1, mais sans raisons suffisantes à ce qu'il nous paraît.

Le voyage du Pape à Paris est avéré, en effet: Romainmotier était sur son passage: s'il y a logé, ce qui est tout à fait dans les usages du temps, la circonstance était trop rare pour n'en profiter pas pour l'inauguration d'églises nouvellement construites: Or il est bien remarquable que celles-ci ne démentent point une si haute antiquité par le style de leur achitecture. La nef du temple de Romainmotier est en partie lombarde 2.

Pourquoi, d'ailleurs, repousser les mots: romanum monasterium vocavit? Pourquoi le Pape qui, s'alliant à Pepin étroitement, sanctionna son usurpation du trône, n'aurait-il pas /821/ pris sous sa protection immédiate un couvent de ses états, où il avait reçu l'hospitalité? Le plan de domination universelle des Papes ne se dessinait-il pas alors de plus en plus en relief? Nous ne savons rien voir d'improbable dans cet essai d'empiétement sur l'autorité des Evêques. Ce ne fut, sans doute, qu'au onzième siècle que ces tentatives obtinrent un plein succès dans les Gaules; mais ne pouvaient-elles exister en germe déjà au huitième? N'a-t-on pas souvent remarqué l'étonnante persévérance des Pontifes dans le développement, la réalisation d'une même pensée? Il paraîtrait, il est vrai, que le nom de Romainmotier, quelle qu'en fut l'origine, existait avant la consécration d'Etienne; mais nous nous représentons le Pontife jouant sur le nom du monastère et disant virtuellement: « Il s'appelle romain et il sera vraiment romain; nous le prenons sous notre protection apostolique; à nous seul de régler désormais ce qui le concerne. »

Il est hors de doute que cette tradition existait déjà au commencement du XIe siècle. Dans une bulle (de 1002 prob. ) du Pape Grégoire, en faveur de Cluny, la fondation de Romainmotier par Flodovée et sa consécration par Etienne sont rapportées incidemment (p. 425) aussi bien que plusieurs donations impériales en faveur de Payerne. — Il n'y a, que nous sachions, aucune raison de suspecter cette bulle. — Une autre bulle de Clément II (de 1047) rapporte cette confirmation d'Etienne avec beaucoup plus de détails. Cette bulle, qui se trouve dans le Cartulaire 1, et qui existe en original aux archives cantonales, /822/ paraissait douteuse à Ruchat à cause de son style. Suivant Aym. Pollens, Clément il visita dans un voyage le monastère romain, et instruit de son passé, il confirma par écrit la bénédiction et les actes du Pape Etienne II, dans une bulle véritable qui est demeurée. — Cette visite, ignorée jusqu'ici, de Clément II à Romainmotier, peut expliquer bien des choses. Si le style de cette bulle n'est pas absolument celui des autres bulles papales, c'est que sans doute Clément II ne voyageait pas avec toute sa chancellerie: peut-être l'écrivit-il lui-même à Romainmotier. Si la visite d'Etienne est racontée avec détails, Clément tenait ceux-ci des moines du couvent sans doute. Nous ne voyons réellement pas de raison suffisante pour en nier l'authenticité. Mais, fût-elle fabriquée, cette bulle prouverait encore l'existence au XIe siècle de la tradition qui nous occupe: ainsi en jugeait Muller 1. Il fallait même que cette tradition fût bien vivante en 1049, puisque alors le Pape Léon IX, après avoir célébré la messe à Romainmotier, confirma solennellement l'antique autorité de ce couvent et excommunia ses déprédateurs 2. Et si elle existait alors que comparativement elle était récente, et appuyée selon toute apparence de monumens aujourd'hui perdus, pour quoi la rejetterions-nous légèrement au XIXe siècle? Nous sommes mal placés pour le faire. — Pourquoi encore, et ceci mérite attention, cette tradition aurait-elle été imaginée alors que Romainmotier était incorporé à Cluny, et participait à son immédiateté, à son privilége de ne dépendre que de Rome? C'était peine bien inutile: Là se trouve un indice de réalité. — Mais sans doute que dans la détresse qui anéantit ensuite le couvent, /823/ l'immunité papale resta couverte de poussière, et qu'elle n'existait plus qu'en souvenir lorsque Rodolphe Ier le donna à sa sœur.

L'objection la plus spécieuse de M. H … y contre cette confirmation, est le silence apparent que garde la comtesse Adélaïde à son sujet dans sa donation de Romainmotier à Cluny (p. 420 et suiv. ). Nous ne trouvons point cependant cette objection décisive: « Quod monasteriun … olim in honorem apostolorum principum Petri scilicet et Pauli … fuerat constructum sed modo ab eorum habitatione privatum, » y est-il dit. — Pierre et Paul étaient donc les patrons du couvent, et ils l'étaient aussi de Rome! Leur effigie, qui accompagne toutes les bulles, se retrouve aussi sur le sceau du couvent. Cluny leur était consacré lui immédiat à Rome! — « Transfundo in dominium Odonis et monachorum … ut in priorem studeant reformare statum, » ajoute la comtesse. — Comme justement alors une règle nouvelle importée de Cluny 1, remplaça la règle de Colomban à Romainmotier, il ne saurait ici être question du rétablissement d'une règle ancienne, comme le croit M. H … y, mais ce mot s'explique fort bien par une allusion à la protection de Rome, qui de nouveau allait couvrir le couvent annexé à Cluny. — Le testament d'Adélaïde confirme donc, à notre avis, la tradition du Cartulaire: et si celle-ci n'y est pas mise plus en relief, c'est que la désolation du couvent était profonde: Un mendiant couvert de haillons ne met pas volontiers en avant des prétentions à une grande autorité. Il devait en coûter d'ailleurs à Adélaïde de rappeler expressèment une tradition qui accusait d'usurpation sa famille, alors même qu'elle réparait cette injustice; car c'est là le vrai sens de sa donation à Cluny. /824/

Jusqu'au testament d'Adélaïde de Bourgogne, Romainmotier avait été une Abbaye; dès lors il ne fut plus que Prieuré: car chez les Clunistes, le chef de l'ordre seul portait le titre d'Abbé. Nombre d'Abbayes en titre n'avaient cependant pas à beaucoup près l'indépendance et la puissance du simple Prieuré de Romainmotier. —

Sous la direction intelligente et dévouée des premiers Abbés de Cluny, et sous la protectien bienveillante des Rodolphiens, le Monastère-romain prospéra.

St-Mayeul († en 994) fut confirmé par le roi Conrad et la reine Mathilde son épouse, dans sa possession, et par leurs soins, le moutier recouvra une vie honorable sous le point de vue temporel et sous le rapport monastique.

Le saint Abbé Odilon (994 à 1049) ne travailla pas moins en sa faveur: — Tantôt il négociait auprès du saint siège pour la conservation de son antique privilége, et alors il obtenait la bulle de Grégoire, que nous avons vue 1. Tantôt il agissait auprès des princes séculiers: Alors Rodolphe III faisait au couvent de nombreuses restitutions de biens, à Ferreyres, à Moëryer, à Ornyer, à Orbe, Agiez, Bofflens, Wufflens, Bursins, etc. , etc. Puis aussi des dons à Bannens, à Apples 2. Plus tard, Odilon s'opposait avec succès aux envahissements des sires de Salins, et, par son excommunication, frappait cette redoutable maison d'une terreur religieuse durable. — Il obtenait aussi à Salins même plusieurs restitutions de la part de personnes moins éminentes 3. — Sous lui, enfin, l'empereur Conrad-le-salique /825/ visitait Romainmotier et lui accordait, vers 1038, un diplôme d'immédiateté, où, réservant son fisc, il le déliait de la jurisdiction de tout duché ou comté et de la puissance des grands qui l'entouraient quels qu'ils fussent.

Toute l'histoire du Moutier-romain est écrite sur les murailles de son temple. La nef, avons-nous dit, est en grande partie lombarde et ne dément point la haute antiquité que suppose la consécration d'Etienne II (753); le Choeur, en échange, est gothique et ne paraît remonter qu'à Jean de Seyssel; le Portail, enfin, est le passage du plein-cintre à l'ogive, et ses sculptures sont remarquables: On y voit une suite de têtes couronnées, qui sont probablement celles des Rodolphiens bienfaiteurs du couvent: Adélaïde, Conrad, Mathilde, Rodolphe III; et sans doute aussi celle du premier fondateur Flodovée. — Parmi les signes divers, hiéroglyphes véritables, sculptés sur ce portail, on remarque de nombreuses fleurs de lys ou fers de lance. Jamais cependant la troisième race des rois de France ne régna sur nos contrées. Serait-ce un souvenir de Flodovée? Ou faudrait-il y voir un appui à l'opinion de quelques savants que la famille des Rodolphiens était celle du fameux comte de Paris 1?

D'après un mot de la Bibliothéca Cluniacensis, le monastère aurait été reconstruit sous Odilon; le portail de l'église pourrait donc remonter jusqu'à lui. Peut-être cependant date-t-il de /826/ son successeur St-Hugues qui s'occupa, lui aussi, de l'embel lissement du temple de Romainmotier 1.

Ce fut St-Hugues qui y conduisit le pape Léon IX, pour confirmer l'antique autorité du lieu et excommunier ses déprédateurs, en 1049. Et sous lui, l'empereur Henry (IV) confirma, en 1078, le privilége de Conrad; ce que firent plus tard encore les empereurs, Frédéric (Barberousse), en 1178, et Albert, en 1304.

La Notice du commissaire Pollens confirme pleinement, d'ailleurs, toutes les conclusions auxquelles nous sommes parvenus, sur les immunités temporelles et ecclésiastiques qui faisaient de Romainmotier un véritable petit état souverain, affranchi en droit, de la suzeraineté de la Savoie, et ressortissant nuement et sans intermédiaire à l'empereur et au pape. Ce témoignage contemporain et inattendu est donc précieux pour nos recherches.


LXXIV.

Arbitrage sur l'usage des bois de la vallée de l'Abbaye.

Ao 1513.

(Arch. de Romainmr. Vol. du Plaid général, fol. LXXXIX).

Noverint universi et singuli presentes et posteri quod cum differencia et questio mote essent et verterentur inter rever. patrem dominum Jacobum Varnuer modernum Abbatem et eciam conventum canonicorum Abbacie lacus jurensis premonstratensis ordinis lausann. dioc. actores, ex una, et communitatem hominum et habitancium villagii de Vaullion in terra Romanimonasterii defendentes, partibus ex altera, de et super /827/ quod ipsi dominus Abbas et conventus dicebant et asserebant quod dudum defuncti domini Sarrate fondatores dicte Abbacie, fondando dictam Abbaciam ipsam dotaverunt de tota valle in qua est sita, videlicet de lacu et aquis, aquarumque decursibus, pratis, terris, silvis, pascuis, nemoribus, juriis, aliisque omnibus infra dictam vallem existentibus, inquantum ipsa vallis se extendit ad cacumen moncium existencium a parte Waudi usque ad cacumen montis du Riso qui est a parte Burgondie, transversando eandem vallem, et a loco qui dicitur Petra fulli tendendo de longo vallis contra ventum usque ad unam leucam vulgalem citra lacum Quinczonet inquantum aque possunt a cacuminibus moncium predictorum et aliorum tangencium dictam vallem fluere in lacum, donando et relinquendo Deo et religiosis dicte Abbacie directum et utile dominium dicte vallis, cujus donacionis vigore, ymo pretextu eciam certarum composicionum dudum factarum cum reverendo et ven. religioso Abbate et conventu sancti Eugendi, qui in eadem valle jus proprietatis calumpniabatur et tandem ipsam et quicquit juris, proprietatis in eodem loco dompni Poncii, tractatu certorum magnatum eidem Abbacie lacus guerpiverunt et relinquerunt, de quibus extant lictere auctentice que eciam decreto Frederici Imperatoris sunt confirmate; astinebant 1 non licere eisdem hominibus de Vaullion nec aliis ligna aliqua infra dictos confines nec inducere ultra eorum velle. Et preterea inserebant quod eciam quod defuncti nobilis Stephanus de Vianna et Marguerita de Jour ejus uxor domina Sarrate et nobilis Aymo dominus Sarrate et dicte Marguerite tun ejus ux, in augmentum fondacionis sive dotationis, dicte Abbacie donaverunt et remiserunt eidem Abbacie juridicionem et seygnyoriam quam habebant in eadem valle maxime circa lacum ab ea parte in qua ipsa Abbacia sita est, hoc est a parte orientis seu Waudi; cujus donacionis pretextu Abbates ipsius Abbacie semper ab inde per suos officiarios exercuerunt justiciam et usi sunt jure et dominio juridicionis. Et quia ab antico ipsi conventuales dicte /828/ Abbatie erant in usu et possessione percipiendi et recuperandi ab illis de Vaullion pro quolibet rasello punarum quem solent conducere per supra lacum a loco dou Chinit usque ad finem lacus, quinque solidos lausann. hoc est pro dicto rasello continente quinquaginta punas, ipsos quinque solidos potuerunt et possunt eosdem de Vaullion barrare et arrestare eorum punas et alia marrina ad solucionem dictorum rasellorum consequend. unde petebant sibi de retentis satisfiri contradicentes ne in futurum audeant in eadem valle et infra dictos confines quecumque ligna scindere.
Ad quod respondebant illi de Vaullion: quod hiis donacionibus, composicionibus et juribus supra narratis non obstantibus, illi de Vaullion et alii de terra Romanimonasterii potuerunt et possunt impugne scindere quecumque ligna infra dictam vallem Abbacie et dictos confines ad necessaria et marrina et alias suum libitum faciendum, cum jure nigre et silve sint communes et ubi ipsa vallis est de soverinitate illustrissimi principis domini nostri Sabaudie ducis et ipsi de Vaullion et alii de terra Romanimonasterii degunt sub eadem superiorate et solvunt per annum in castro Cletarum grande censum, ideoque sint ejus Avoerii 1 possunt ideo in illa scindere. — Et eciam quod ipsi et sui predecessores sunt et fuerunt in usu et possessione paciffica per tanti temporis spatium quod de inicio non extat hominum memoria scindendi quecumque ligna infra dictos confines ad marrinum et alias eorum libitum faciendum, eademque ligna inducendi quando, quociens et per ubi voluerint. — Et quoad rasellos de quibus supra eciam respondebant quod licet forte reperiatur ipsos de Vaullion solvisse aliquando pro aliquo rasello aliquam quantitatem argenti, pro eo quod transibant eosdem rasellos punarum suarum per supra lacum, non tamen solverunt ex debito sed dono gratuito unde trahi non debent neque debet ad consequenciam, et sic dicebant ad petita non teneri, ymo petebant barras et causas ventillantes removeri et cassari.
Cumque diu de et super ipsis questionibus disceptatum fuisset /829/ et plures et diverse raciones exceptiones et defensiones dicte fuissent, tandem fuerunt ipse questiones sopite et partes ad concordiam redducte tractatu et ordinatione venerabilis et discreti viri domini Johannis de Borra canonici Lausanne pro parte dictorum de Vaullion, eciam de scitu illustris et reverendi domini Michaëlis de Sabaudia commendatarii moderni dicti Romanii, electi et n. et potentis viri Johannis domini de Collombie supra Morgiam pro parte dictorum domini Abbatis et conventus lacus juriensis eciam de scitu nobilis Huguete de Sancto-Triverio domine Sarrate moderne tamquam advoerie pro presenti dicte Abbacie parimodo nominati. Quiquidem dominus Johannes de Borra canonicus et nobilis Johannes de Colomberio arbitri seu arbitratores dictarum parcium in oppido Cossoniaci constituti et actributa sibi per ambas partes, videlicet religiosos viros dominos, Petrum Vannodi, priorem, Ludovicum Tavernerii suppriorem, Michaelem Remondi, Johannem Puctodi et Jacobum Acterii canonicos dicte Abbacie agentes tam nomine dicti eorum Abbatis quam tocius conventus dicte Abbacie pro eorum parte actrice, et probos viros, petrum Marugley, Nicolletum Martignyer, petrum Bignyen, Claudium Cusel, Petrum Pollen et Sulspicium Jacco, agentes tam suo quam aliorum de Vaullion nominibus pro eorum parte, ut decuit potestate et per eos assumpta: Auditis hinc inde ipsis partibus et visis juribus et titulis suis de quibus se juvare pretendebant; ad suam arbitratoriam ordinacionem et sententiam devenerunt, quam in presencia quorum supra promulgarunt pro bono pacis et evidenti utilitate utriusque partis in hunc qui sequitur modum:
In primis quod bona pax et tranquillitas sit et remaneat inter dictas partes et omnes calumpnie querele et cause hac occasione orte et ventillantes a modo sint casse et nulle et expense compensate.
Item quod tam illi de Vaullion quam alii omnes subdicti de terra Romii presentes et futuri a modo in futurum possint et valeant quando et quociens sibi placuerit scindere quecumque ligna ad marrinum seu alias libitum suum faciendum per totam vallem dicte Abbacie et infra confines supra scriptos, et eadem /830/ ligna inducere quocumque voluerint impugne absque eo et preter id quod deinceps debeant inquietari.
Item, quod tam illi de Vaullion quam alii quicumque a modo in futurum teneantur solvere et solvent eisdem Abbati et conventui seu vid. cujus intererit et ab antico spectat, pro qualibet puna et quolibet billiono rondo quem unus equus trahere poterit, quam et quem conducent per supra lacum sicut solet fieri per rasellum vel per latus ejusdem lacus a parte orientis tam trenando quam charreando, transsierintque per Abbaciam seu citra ripariam de la Lyonnaz, unum obolum lausann. tantum, quia pro aliis ubicunque scise sint et undecumque et per quocumque adducent ad nichil tenebuntur 1. /831/
Quaquidem pronunciatione sic facta in auribus et presencia dictarum parcium, ipse eedem partes nominibus quibus supra, eandem pronunciationem ratam habuerunt et approbaverunt, ipsamque scripto redigi ad futuram rei memoriam postulaverunt. Et ipsi domini arbitratores per notarios subscriptos ibidem presentes norii. et ad opus cujuslibet partis unum instrumentum publicum cum similis tenoris fieri mandaverunt. In quorum notariorum manibus dicte partes ipsam ordinacionem ratifficando promiserunt etc. et ratifficari facere, dicti videlicet religiosi per eorum Abbatem et dicti de Vaullion per communitatem totius villagii quando fieri potuerit et requisiti fuerint. Renunciantes etc. In quorum omnium et singulorum fidem robur et testimonium premissorum, nos officialis curie lausann. ad preces et requisicionem dictorum dominorum arbitrorum et ipsarum parcium nobis oblatas fideliter et relatas per providos viros Johannem Gigniliati clericum Lausanne et Aymonetum Pollens de Romanomonasterio notarium curie nostre juratos, coram quibus velut mandatis nostris premissa fuerunt acta et quibus super hiis vices nostras commisimus et eisdem fidem plenariam adhibemus, sigillum dicte nostre curie presentibus litteris duximus apponendum.
Datum et actum in eodem oppido Cossoniaci, in domo prioratus ejusdem loci, die tercia Novembris anno domini millesimo quingentesimo decimo tercio: presentibus ibidem venerabilibus viris dominis Stephano de Sancto Simphoriano decano et Francisco Munereti infirmario dicti Romii, providis viris petro Mono burgense Romii, nec non Johanne Richardi clerico de Balmis et pluribus ibidem astantibus, — Ay. Pollens. Joh. Gigniliati.
Pro copia a suo vero originali extracta.

J. Maioris. 1


/832/

LXXV.

Règlement sur l'intérieur du Couvent 1.

Ao 1513 vidimé en 1522.

(Archives cantonales, Romainmotier. I No 136).

Nos officialis curie Lausannensis universis et singulis harum serie notum fieri volumus atque manifestum: Quod nos hodie date presencium sedentes pro tribunali in loco audiencie causarum consueto, certum codicem papireum sive quernetum recepimus de manu providi viri Glaudii Gumini procuratoris in hac parte venerabilis Conventus Romanimonasterii, in quo vidimus et legimus acque palpavimus designationem certorum onerum ad que tenetur dominus Prior eidem Conventui et certis particularibus ibidem nominatis, et deinde designationem aliorum onerum ad que tenetur ipse Conventus et certi particulares ibidem descripti, olim per quondam venerabilem dominum Glaudium Michaudi tunc Camerarium dicti Romanimonasterii, et providum virum Aymonetum Pollens commissarium extentarum dicti Romanimonasterii, ad hoc deputatos, factas et manu eiusdem comissarii scriptas et per ipsum Camerarium et ipsum commissarium maxime primam subsignatam, et aliam per ipsum commissarium subsignatam acque impressione sigilli dicti Romanimonasterii sigillatas, datas die decima mensis maii anno domini 1513; non viciatas nec aliqua sui parte suspectas. Et quia, prout eiusdem procuratoris expositio subjungebat, dubitandum est ne ipse quernetus papireus successu temporis et ex nimia attrectatione deleri contingat vel /833/ corrumpatur: ymo etiam nec tamen erit forte de eadam utraque designatione diversis in locis fidem fieri et ad diversa loca transferri; supplicavit ideo a nobis et officio nostro eandem utramque designationem et alia in dicto querneto contenta transcribi et exemplari, transcriptumque et transcripta unum et plura in pergameno vel etiam similibus quernetis fieri ad opus omnium quorum interesse poterit, et ipsis fidem indubiam adhiberi, litteras desuper opportunas concedendo; Quo audito et supplicatione ejus attenta, cupientes eisdem contingenciis quantumcunque possumus subvenire, eundem quernetum sive utramque designationem in eodem descriptam, exemplari et transcribi mandavimus per scribam nostrum et curie nostre subscriptum et transumpta et transumpta (sic) fieri prout petitum est, decernimus. Tenor vero ejusdem utriusque designationis sequitur et est talis:
In nomine domini amen. Hujus presentis publici instrumenti serie cunctis evidenter appareat et sit manifestum, quod cum de et super certis questionibus tunc existentibus inter reverendum et illustrem dominum Michaelem de Sabaudia sedis Apostolice protonotarium et Prioratus Romanimonasterii, ordinis Cluniacensis, et in Lausann. diocesi, ejusdem sedis auctoritate commendatarium modernum ex una; et Conventum et conventuales monachos ejusdem Romanimonasterii, partibus ex altera, nuper in eodem Romanomonasterio per venerabiles et egregios viros dominos, Michaelem de Barra Priorem Loci Dei, et Maximum de Bruello, Camerarium Nantuaci, dicti Cluniacensis ordinis, ambo in decretis licentiatos, reverendi patris in Christo domini Abbatis Cluniacensis, per Diffinitores capituli visitatores delegatos; adjuncto ipsis nobili et generoso milite Francisco de Cholao Magistro hospitii serenissimi principis domini nostri Sabaudie Ducis, per eundem dominum nostrum Ducem etiam tanquam gardianum 1 deputato, declaratum fuit et pronunciatum, constantibus litteris per venerabilem virum Vitalem Pellicerii, ipsius domini Abbatis Cluniacensis /834/ secretarium, et providum virum Aymonetum Pollens notarium publicum receptis et signatis datis decima mensis ultime fluxi Marcii anno ab incarnatione tunc currente 1512 1. Et inter cetera que in eisdem litteris continentur, etiam talis articulus in fine legitur, videlicet: Et quoad residuum ut deinceps ipse dominus et sui successores sciant in quibus et de quibus tenebuntur eidem Conventui et conventualibus acque familiaribus, tam in generali quam in particulari, ordinamus et precipimus acque jubemus de omnibus et singulis fieri descriptionem per eundem vicarium et comissarium subsignatum secundum quod in scripturis antiquis vel relatione anticorum proborum hominum, seu alias, melius sciri poterit, in uno rotulo vel querneto, et eidem vel querneto ut supra fiendo, stari debeat et ordinamus esse standum per dominum et Conventum imperpetuum. Hinc est quod nos, frater Claudius Michaudi Camerarius ejusdem Romanimonasterii, vicarius in spiritualibus et temporalibus ejusdem domini Comendatarii moderni et Aymonetus Pollens cognominatus Bessonis commissarius extentarum dicti Romanimonasterii subsignati onus et commissionem nobis ut prefertur datam quantum melius fieri potest exercentes, visis prius per nos certis antiquis documentis et scripturis et matura deliberatione cum senioribus habita, uno et eodem animo acque consensu declaramus, dicimus et designamus, prefatum dominum Comendatarium modernum et suos successores teneri, quodque ejus predecessores tenebantur Conventui et familiaribus prout inferius particulariter describitur. Et ut designatio sequens aliquod subsistens heat fundamentum, imprimis dicimus et declaramus quod in eodem Prioratu Romanimonasterii, sunt officia et beneficia claustralia que sequuntur:
Et primo, Decanus, cui incumbunt certa onera; Camerarius cui incombit solvere vestiaria; Magnus Celerarius, cui incombit providere de caseis et ovis acque certis comestibilibus Conventus; Sacrista, cui incombit servare sacra et libros et indumenta /835/ Ecclesie, providere de hostiis; Elemosinarius cui incombit elemosimam cothidie distribuere; Infirmarius cui incombit infirmos, in infirmaria, regere et administrare; et Cantor, cui incombit libros religare, corum regere et intonare: Que omnia sunt beneficia perpetua, et tenentur ad premissa et certa alia onera consueta.
Sunt preterea et solent esse ibidem: Supprior cui incombit correctio in capitulo et gerere vices Prioris in ecclesia, claustro, refectorio et alibi, super religiosos dicti Romanimonasterii; Et Magister noviciorum cui est onus erudiendi novicios in grammatica et musica. Que duo officia, Supprioris et Magistri noviciorum, sunt ad nutum Prioris. — Sunt etiam familiares, videlicet: Cocus et Matricularius, qui sunt ad perpetuum, et deinde famulus coquine, vulgaliter dictus Solliard, et Barbitonsor Conventus qui sunt ad nutum domini.
Sane hoc in primis dicimus et declaramus, quod Dominus Romanimonasterii tenetur manutenere suis expensis omnia edifficia dicti Prioratus, tam in Ecclesia quam alibi, exceptis cameris dictorum officiariorum, videlicet: Decani, que est prope cimiterium, Camerarii, que est prope Capitulum, Magni Celerarii, que est prope dormitorium, Elemosinarii, que est prope coquinam Conventus, Infirmarii, que est ibi prope contigue, et Cantoris, que est supra dictam infirmariam. Et si alique camere commictantur cuiquam, ille camere per eos qui tenere voluerint manutenebuntur et manuteneri solent.
Dominus tenetur providere in Ecclesia, de libris, vasis, utensilibus, cappis et aliis indumentis necessariis. Quolibet anno tenetur facere quatuor albas novas, et Sacrista duas, et Infirmarius duas. — Item tenetur et solet sumptuare et sumitur in celario vinum ad missas in eodem Prioratu celebrandas, et ad altaria lavandum die Sancta Jovis et omnia alia officia et sacrificia faciendum, excepto vinagio reliquiarum quod Sacrista sumptuat.
Dominus tenetur facere venire aquam ante plateam Conventus in bachali solito et manutenere bachale suis expensis.
Dominus tenetur providere coquinam Conventus de vasis /836/ necessariis, uti potis cupri vel metalli, patellis pendente et frissoria, craticula, capite spumatorio, coperculis, landeriis, veru, pala, seytulis et aliis vasis nemoreis ad gerandum aquam et salsas faciendum. Item de vassella stangnea, videlicet: duodecim discis, duodecim scutellis auriclatis et totidem plactis et duodecim catinis stangni et aliis necessariis, exceptis lechifreis, cutellessa et stamina que cadunt oneri Coci.
Dominus tenetur administrare Coco ligumina necessaria in Conventu, ad coquendum in coquina, tam pro adventu quam quadragesima et aliis diebus quibus solent edi lugumina, videlicet: mercurii, veneris et sabati, presertim quando jejunatur et maxime quando rape et olera non inveniuntur. — Et solent librari decem octo cupe pisorum et sex lentium pro toto anno vel circa. — Dominus tenetur facere coli et seminari ortum Conventus situm prope grangiam de Preel, ad ibi accipiendum per coquum Conventus et colligendum olera, sepia, allia, porros, lactucas, salviam, petrossillum, et alia cultiligia ad coquinam necessaria, aut alias provideri facere de predictis ad sufficientiam.
Dominus tenetur administrare coquo sal necessarium ad coquinam conventus, et ad escum comedentium in conventu, videlicet, ad epulum et epulas aptandum, et ad carnes tam in estate quam yeme salsandum; et solent implicari in coquina unus sallanion per ebdomodem et aliquando plus. In quadragesima autem unus sallanyon cum dimidio; et ad sallsandum carnes in estate ne corrumpantur solet implicari unus sallanyon per ebdomadam et aliquando minus; et ad salsandum carnes porcinas et bovinales, solent implicari due coste cum dimidia salis, et aliquando tres coste et aliquando minus.
Dominus tenetur sumptuare et sumptuat totum vinum et totum verjutum et totum accetum necessarium in coquina Conventus, ad salsas et cinapium et epulas faciendum et pisces coquendum, ymo etiam ad gelu faciendum in duobus carnipreviis, videlicet: adventus et septuagesime, et solent accipi in celario pro dicto gelu, quolibet die, septem vel octo poti vini, et ad salsas faciendum diebus solempnibus duo poti vini; /837/ et ad pisces coquendum et epulas aptandum, duo poti vini. Aliis autem diebus solet accipi qualibet vice dimidium mirale vini seu boni verjuti cum accete necessario. — Item, tenetur dominus sumptuare et sumptuat panem necessarium ad dictas salsas faciendum, videlicet, diebus sellempnibus et in carnipreviis et epulas aptandum, tam in quadragesima quam aliis diebus quando contingit, et solent accipi et librari qualibet vice due miche albe panis conventus. — Dominus tenetur ministrare coquo duodecim gallinas in quolibet dictorum carnis previorum, de gallinis debitis per Terram Romanimonasterii.
Dominus tenetur provideri facere per suum aurigam de lignis necessariis ad coquinam Conventus, et ad calefaciendum stupham dicti Conventus, a die festi Omnium sanctorum inclusive usque ad diem Pache exclusive.
Dominus solet et tenetur tenere unum pincernam qui gerat claves celarii; et, cum juramento prestito, tenetur regere vinum et panem debite, et premissa et infra scripta librare et actendere. — Prebenda vini unius religiosi sacerdotis est unum mirale in prandio et totidem in cena; et tria miralia sunt duo poti mensure Romanimonasterii. Prebenda unius novicii est unum mirale per diem, videlicet media prebenda. — Vinum debet limphari in brocheto, dempto tempore vindemiarum quo vinum novum potatur et usque ad Martini inclusive, et etiam festis solempnibus de quibus infra fit mentio. In brocheto tenente decem potos vel duodecim, solet poni unus potus aquæ et aliquando plus et aliquando minus, secundum vires et valitudinem vini, ad taxam tamen et ordinacionem supprioris et Conventus in eodem Conventu existencium. — Pincerna non debet extrahere vinum a dolio nisi presente uno novicio aut religioso dicti Conventus, vel alio nuncio eorumdem, nec minus limphari vinum. Et quando dolium est medio vacuum, medietas aque taxate tollitur; et quando dolium retro levatur, tunc amplius nulla aqua poni debet. — Tempore adventus et quadragesime et diebus quatuor temporum et vigiliarum quibus solent jejunare, vinum libratur purum, videlicet, unus potus per diem in prandio cuilibet sacerdoti, et novicio medius. Coquus accipit sicut unus /838/ sacerdos et solliardus sicut unus novicius prebendas suas panis et vini.
Et quod panem prebendarum sicut sequitur designatur, videlicet: quod dominus tenetur et solet facere fieri panem in furno suo dicti Prioratus. Et debent fieri miche panis Conventus mere albe de puro frumento, et in cupa mensure Romanimonasterii debent fieri viginti septem miche bene aptate et bene cocte, sicut jam in predicta pronunciatione cavetur. Et quoad micas panis familie, que vulgaliter solent dici miche pure, sic ab antico solebant et debent fieri, quod, videlicet, fiant de ordeo saxiato et siligine saxiata et du reprin, ita quod ponantur due cupe farine ordei saxiate par le passavan, et due cupe farine siliginis saxiate ut supra, et due cupe de reprin puri frumenti, et simul misceantur et bene empastentur, et ex illis sex cupis fiant novem viginti et decem octo miche ad rationem triginta trium pro qualibet cupa, et de plus plus, et de minus minus. — Cuilibet religioso sacerdoti debentur due miche in prandio et due in cena, una panis albi et alia panis familie de quibus supra fit designatio; novicio autem et Coquo coquine totidem, demptis diebus adventus et quadragesime et quartis temporibus et vigiliis quibus solet jujunari, quod tunc non debentur cuilibet predictorum nisi due miche albe et una mica panis familie videlicet una mica pura per diem cum vino ut supra; solliardo autem debentur due miche pure per diem tantum.
Barbitonsor solet facere rasuram hoc est coronas, in yeme, videlicet, a festo omnium sanctorum usque ad Pascha, de tribus ebdomadis in tres ebdomadas; et a Pasca usque ad omnium sanctorum de quindecim diebus, et tunc debetur eidem unus potus et unum mirale vini, et tres miche panis Conventus et due miche panis familie pro sua prebenda illius diei qua facit predictam rasuram.
Matricularius solet gerere aquam benedictam ante processiones quando diebus sollempnibus fit per claustrum, et in Rogacionibus et in Ascencione domini et in Festo Dei et in Ramis palmarum, et quando exit portam Prioratus, et tunc debetur eidem in celario domini unum mirale vini et una mica /839/ alba. - Duobus gerentibus vexillum et crucem in Rogacionibus, qualibet die, debetur totidem.
Quociens Pidanciarius Conventus occidi facit pro Conventu unum grossum animal, puta bovem, vacam vel porcum, debetur macellario qui mactat illud animal, sive sit Cocus Conventus sive alius, in celario domini unum mirale vini et una mica panis Conventus. Si tamen Cocus vel ab eo deputatus macellat duos porcos vel tres una die, non debetur eidem pro illa die nisi tantum unum mirale vini et una mica panis Conventus.
Cuilibet mercerio extendenti mercerias suas ante Conventum debetur pro qualibet vice unum mirale vini et una mica panis Conventus — Et similiter cuilibet verrerio ut supra. — Et cuilibet pessonerio gerenti et extendenti pisces infra dictum Prioratum venales, debetur totidem. — Et cuilibet religioso Mendicantium et ordinis Cluniacensis et Rotulario quando accedunt debetur totidem. — Si Sacrista faciat refici albas vel indumenta Ecclesie, debetur Saltori unum mirale vini et una mica alba pro prebenda sua quamdiu vacabit. — Si Cantor faciat religari libros Ecclesie debetur ut supra religatori prebenda sua panis et vini quamdiu vacabit in opere.
Si quis claustralium infirmatur et ad infirmariam ducatur, idem solet accipere ultra prebendam ordinariam unam micam albam. — Si quis claustralium fleubomatus fuerit, solet accipere ultra prebendam ordinariam unum mirale vini ipsa die qua fleubomatus fuerit. — Medico sive sit Fisicus sive Cirugicus visitanti infirmum in infirmaria unum vel plures, debetur a domino prebenda panis et vini sicut uni sacerdoti, et famuli suo sicut uni novicio quamdiu ibi stabunt. — Et tenetur dominus sumptuare equum Infirmario ad adducendum medicum quando opus est; et etiam paleam in grangia de Preel ad lectos in infirmaria faciendum. — Et solent acque possunt omnes religiosi accipere paleas in eadem grangia pro suis lectis.
Decanus et Camerarius solent tenere famulos, et debetur eisdem famulis cuilibet prebenda panis et vini sicut solliardo. — Infirmarius solet habere famulum et illi debetur prebenda panis sicuti solliardo tantum. — Supprior solet accipere ultra /840/ prebendam ordinariam, unum mirale vini per diem et totum vinum suum purum sine aqua.
Si quis religiosus licentiatus a Suppriore vel vicario exeat Prioratum et vadat extra post matutinas, illi debetur prebenda panis et vini pro prandio. — Et similiter, si exeat postquam inceptum est pulsare vesperas, accipiet prebendam pro cena, revertatur vel ne. Et si quis revertens ab extra ante meridiem, intraverit Prioratum, accipiet prebendam prandii; si vero in estate revertatur post meridiem pincerna sibi dare in celario unum frustrum panis et unum vitrum vini pro ejus gustatu. — Si quis autem revertatur ante mediam noctem, debetur illi prebenda pro cena; et quod venerit ante mediam noctem credendum est Janitori vel Coquo, in domo cujus hospitari debet ipsa nocte, si nequeat intrare Prioratum, et in crastinum accipere debet prebendam debitam pro cena precedenti.
Dominus tenetur facere tria prandia generalia Conventui et famulis suis, curatisque, cappellanis, presbiteris, clericis, nobilibus, officiariis, franchis tocius Terre Romanimonasterii, videlicet: primum, die dedicationis Ecclesie que est duodecim januarii; secundum, die jovis Sancta; et tercium die festi sanctorum Petri et Pauli penultima Jugnii, quibus diebus nichil libratur in prandio. — Et similiter, si aliquis novus religiosus in introitu suo prandium faciat, dominus in prandio ipsa die nichil panis et vini librat. — Elemosinarius colligere solet et potest reliquias panis in illis prandiis, videlicet omne quod est minus dimidie miche ad dandum pauperibus.
Dominus seu pincerna providere habet de parvis panibus ad benedicendum die jovis sancta in refectorio et de duobus potis vini ab ibi bibendum faciendo cenam more solito. — Et etiam solet accipi una mica de festi sancte Aggathes in celario ad benedicendum more solito.
Die veneris sancta nichil vini libratur Conventui in prandio, quod prandere debent in refectorio in pane et aqua cum lactucis aggrestibus.
Preterea debet dominus eidem Conventui qualibet die totius /841/ anni post cenam unum potum cum dimidio vini puri, de vino quo librantur prebende pro collatione Conventus; et solet librari per pincernam alicui novicio vel nuncio Conventus, hora sexta post meridiem, ad potandum in Conventu. — Et die Vigilie sancti Martini yemalis, et die qua ad magnifficat, cantatur: O sapientia, debet librare pincerna collacionem vini ad velle Supprioris, et in crastinum pro Decano similiter; qua die de ô sapientia, solet et debet Conventui et societati dragias pro ipsa collacione juxta solitum. — Item debet dominus et solet pincerna librare Conventui etiam singulis diebus sollempnibus collacionem post prandium, videlicet: unum potum cum dimidio vini puri prout supra, videlicet: Nativitatis domini, Epiphanie, Purifficationis, Pache, Ascensionis, Penthecostes, Eucaristie Christi, Johannis Baptiste, sanctorum Petri et Pauli, Assumptionis beate Marie Virginis, Omnium sanctorum et dedicationis Ecclesie. — Et similiter qualibet die qua processio exit portas Prioratus, exceptis tribus diebus Rogationum, et ita hactenus solitum est fieri. Diebus autem sollempnibus predictis vinum non debet limphari per totam diem nec in crastinum in prandio. — Dominus tenetur et pincerna solet librare singulis diebus sollempnibus, videlicet: Nativitatis domini, Circomcisionis domini, Epiphanie domini, Purifficationis, Annunciationis dominice, Pache, Ascensionis domini, Penthecostes, Trinitatis, Eucaristie Christi, Nativitatis Johannis Baptiste, sanctorum Petri et Pauli, Assumptionis beate Marie, et Nativitatis beate Marie, Omnium sanctorum, dedicationis Ecclesie, et in duobus carnipreviis adventus et septuagesime pro jentamine Conventus quod solet fieri in Conventu ante magnam missam quinque micas panis Conventus et duos potos vini puri, de vino quo prebende librantur.
Debet preterea ipse dominus dicto Conventui ad opus eorum pidancie; Primo, viginti solidos per annum de redditu in festo beati Martini yemalis, pro anniversario condam domini Gaufridi Prioris Romanimonasterii qui primo edificavit ferreriam de Vallorbes. Item, duos modios frumenti ad mensuram Romanimonasterii ad opus pidancie in eodem termino jam diu est /842/ acquisitos, sicuti in litteris habetur. — Item, eciam, pensiones sequentes personis et officiis infra particulariter designatis, ad supportationem onerum officiorum suorum, ultra alios fructus ipsorum officiorum: Primo, Decano, quatuor modios frumenti et quatuor modios avene, ad mensuram Romanimonasterii, in Nativitate domini, una cum feno equo suo necessario. — Item, Camerario, fenum pro suo equo necessarium. — Item, Elemosinario, quatuor modios et quatuor cupas frumenti, ad mensuram predictam, in eodem termino, et unum bichetum lencium ad coquendum et librandum in claustro die jovis sancta pauperibus. — Item, Sacriste, duas cupas frumenti ad faciendum hostias in eodem termino. — Item, Infirmario, unum modium frumenti, ad eandem mensuram, in eodem termino. — Item, Magistro Noviciorum, duos modios frumenti et duos modios avene, ad dictam mensuram, in eodem termino. — Solliardo coquine, tres cupas frumenti et decem septem cupas ordei, septem cupas siliginis, et tres cupas pisorum, ad dictam mensuram, pro ejus salario, tam serviendi in coquina quam calefaciendi stupham in hyeme. — Item, cappellano capelle de Monrichier, site in claustro, duos modios frumenti, ad dictam mensuram, in eodem termino, qui sunt assignati sicut in litteris super hoc confectis apparet. — Item, Procuratori ipsius domini et Conventus in curia officialatus Lausannensis Capituli, de pensione per annum, unum modium frumenti, ad mensuram Lausanne, pro ejus pena patrocinandi in eadem curia; et solet solvi apud Voufflens-villam.
Item, tenetur eciam ad ea que in dicta pronunciatione expresse sunt designata; et diversa alia de quibus alibi estat designatio. Hec autem, cum factum Conventus concernant et famulorum per nos dictos commissarios sunt ibi prout supra designata sunt, et ex commissione nobis facta designavimus et attestamur fore vera et ita fieri debere, et Dominum ad ea teneri. In quorum testimonium presentes litteras manu dicti commissarii scriptas signis nostris manualibus signavimus. Datas in eodem Romanomonasterio die decima mensis Maii, /843/ anno domini 1513, Idem Glaudius Michaudi Commissarius, Idem Aymo Pollens commissarius.
Et quia de hiis in et de quibus dominus tenetur in Conventui, tam in generali quam in particulari et etiam famulis et famulantibus dicti Prioratus seu Conventus ante facta est designatio; subsequenter, etiam, infra designantur ea que ipse Conventus in universali, et certi ex conventualibus et officiariis et famuli, facere tenentur et consueverunt prout hactenus visum est.
In primis tenetur Conventus officia divina in Ecclesie celebrare, videlicet, horas canonicas suis temporibus solitis, secundum institutionem regularem ordinis et loci, alta voce et devote. Item, tenetur dictus Conventus celebrare cothidie tres missas, videlicet: Missam de beata Maria in cappella ejusdem hora sexta, que est pro fondatoribus 1; et missa ultima que dicitur Maior missa, que dicitur post tertiam (sic) super magno altari, et responditur in choro cum dyacono et subdiacono: que maior missa et ordinaria pro toto ordine et benefactoribus; et tercia missa dicitur Matutinalis, que solet celebrari super altari matutinali retro magnum altare, pro defunctis benefactoribus, subdictis et famulantibus, et sepe dici solet alta voce de Requiem pro defunctis, secundum tamen statuta /844/ ordinis et antiquam consuetudinem, et respondetur a Conventu in choro. Alias autem missas, plures habent dicere et tenetur Conventus, cothidie, que fuerunt fondate per certos dominos dicti loci et plures alios, tam in magno altari, que dicitur missa de Seyssello quamdiu, prima, pulsatur, quam in capella sancti Gregorii eodem tempore vel circa et in diversis aliis locis secundum formam fondacionum, et, celebrantur per Conventum gradatim ut moris est. Et si, quis sit defectus in premissis tam horis quam missis, judicio Supprioris emendatur et reparari solet acque debet.
Et quia de officiis et officiariis ante fit mentio, et ibi de oneribus dictorum officiorum aliqualis tangitur designatio; hic tamen ut expediencius de omnibus ad plenum informari possit, gradatim fit repetitio.
In primis Supprior qui in Ecclesia super Conventum gerit vices domini, interesse debet et solet ad omnes horas et missas ordinarias ut videat et corrigere possit defectus et deficientes. Et preterea exhortare habet conventuales ad omnia instituta regularia observandum et religiose vivendum; ad ipsumque spectat judicium correctionis in cappitulo et causarum civilium inter conventuales, licentiare volentes exire monasterium et alia facere que dominus Prior, si presens esset, in et de hiis facere et exercere posset.
Decanus debet tenere secum unum famulum et unum equum ad equitandum pro domino ubi duxerit mictendum; qui super equo suo tenetur equitare, sumptibus tamen domini, et gerit etiam vices domini ubi fuerit necesse, pro quibus percipit ea de quibus supra fit mentio cum certis aliis bonis et fructibus sui officii.
Camerarius debet vestiaria religiosis conventualibus claustralibus, videlicet: cuilibet religioso sacerdoti residenti in eodem Romanomonasterio, sexaginta decem solidos bone monete, in festo beati Michaelis Archangeli; Noviciis autem qui nondum celebraverunt debentur tantum quadraginta octo solidi dicte monete. Et est sciendum quod singuli religiosi percipiunt vestiarium ut supra, demptis Camerario, Decano, Sacrista, /845/ Elemosinario, Magno Celerario et Infirmario, et si quis fuerit Prior de Bevex vel de Corcellis, vel alterius loci, aut alias alibi beneficiatus. Hiis enim exceptis alii omnes et Supprior et Cantor et Magister noviciorum quamvis sint officiarii percipiunt vestiaria, videlicet, quicunque habet ordines presbiteratus, in festo Michaelis quamvis nondum celebraverit. Hoc addito quod si quis beneficiatus fuerit Supprior, percipit tamen medium vestiarium ratione oneris sui officii Supprioratus. Et similiter, percipiunt Novicii eorum vestiaria si sint extra monasterium residentes in scolis, ex licentia sibi data. Solliardo autem et Janitori debentur vestiaria solita, videlicet, cuilibet, in dicto termino, viginti octo solidi.
Magnus Celerarius debet et tenetur providere Conventui de caseis et ovis acque admigdalis et certis aliis in recognitione ejusdem Magni Cel(er)arii alias in manibus Polleni commissarii facta, ad plenum designatis, ad quam recursus si et quando opus fuerit habeatur.
Sacrista habet onus clavium Ecclesie et custodie sacrorum; debet enim claudere portas et aperire, custodire, tractare, exhibere et retrahere acque recondere omnia vasa, indumenta et libros Ecclesie; reliquias et reliquiaria servare, lumen, ceram, cereos faces et alia ad divinum officium necessaria sumptuare; oleum in lampadibus Ecclesie et cappelle beate Marie et dormitorii solitis, administrare et lumen accendere et nutrire juxta solitum; indumenta, albas, mappas, mantillia, corporalia mundare et servare, cappas, casulas, tunicas, stolas, manipula, custodire et recondere; libros chori servare; missale magni altaris et Matutinalis et beate Marie, religare; candelas de suppo tempore yemali in vespere sumptuare, videlicet: cuilibet religiosorum unam candelam sufficientem qualibet die, et quod in libra non sint nisi quindecim candele, hoc salvo quod edentibus in Conventu, debentur duobus religiosis una candela tantum, Coquo autem debentur; dominica, lune, martis et jovis, debetur una candela, cum qua solent librari carnes super buffeto, et residuum remanet dicto Coquo. Solliardo debetur qualibet die una candela. Et pro collatione /846/ bibenda in Conventu, singulis diebus due candele. Idem Sacrista debet domino ducentum libras suppi et quinquaginta libras cere pro ejus luminario, de quibus extat recognitio manu Polleni commissarii. Et preterea debet idem Sacrista supportare et supportat diversa alia onera de quibus alibi extat designatio, ad quam recursus haberi poterit si et quando opus fuerit. —
Elemosinarius tenetur facere elemosinam et librare eam cothidie 1 post prandium, ad sonum campane, in porta Prioratus, videlicet: cuilibet unum frustrum panis agricolarum usque ad valorem dimidie miche, panis familie vulgariter dicte miche pure. Et debet viginti quatuor solidos bone monete barbitonsori pro ejus salario solito; Et debet die crastina Omnium sanctorum duplicem prebendam pidancie Conventui, et certa alia onera alibi designata.
Infirmarius tenetur gubernare infirmos in infirmaria per se et suum famulum et sibi administrare necessaria, et adducere medicum sumptibus domini; Et debet facere quolibet anno duas albas pro Ecclesia et alia onera habet sufferre de quibus alibi habetur plenior designatio.
Cantor debet et solet tenere et regere chorum, intonare, libros chori religare, officia in solempnitatibus ordinare, et alia in choro facere solita prout moris est.
Conventus tenetur religare et manutenere religatos missales cappellarum conventualium et alii capellani quilibet suum missale, /847/
Magister noviciorum tenetur erudire novicios tam in musica quam gramatica in eodem Romanomonasterio residentes. Is qui habet officium Pidancie habere providere Conventui de hiis que ad ejus officium incombunt, de quibus alibi habetur.
Matricularius tenetur administrare et providere de aqua ad benedicendum ante magnum altare singulis dominicis et festis solemnibus. Deinde postquam est benedicta deportare in vasis solitis in Ecclesia, et ante processionem ipsam aquam benedictam deferre, et de tabussetis quatuor die jovis sancta ad tunc loco campanarum ut moris est tabussandum providere.
Cocus tenetur escas Conventus in coquina eorumdem aptare, coqui facere et aptare; salsas facere, epula et epulas componere et librare, animalia comescibilia per se vel per alium macellare et alia facere, sicut solet ab antico.
Solliardus seu famulus coquine tenetur providere in coquina de aqua, ignem componere, accendere et nutrire, vasa mundare, coquinam et stupham scobare, animalia occidenda pro Conventu a quocunque loco Terre adducere, fornetum scuphe calefacere, Coquo et ejus preceptis parere et alia solita facere prout hactenus solitum est.
Et quia de oneribus ad que dominus tenetur Conventui et conventualibus acque famulis et familiis dicti Conventus ante facta est designatio per nos commissarios in presenti querneto; etiam de premissis oneribus ad que Conventus et famuli acque famulantes tenentur ultra ea que in dicta pronunciatione nuper facta manu domini Vitalis Pellicier secretarii Cluniacensis et Polleni commissarii Romanimonasterii recepta et signata designatur, hic facimus nos ipsi vicarius et commissarius ad hec deputati supra scriptam designationem. In quorum omnium testimonium, nos propriis manibus nostris subscripsimus die decima Mensis Maii Anno Domino 1513. Idem Aymon Pollens.
Cuiquidem presenti transcripto collacionato et concordanti cum vero originali fidem indubiam adhiberi volumus et decernimus, absentia ejusdem originalis non obstante. In quorum /848/ visionis vidimus litterarum et transumpti testimonium, nos ipse officialis presentes litteras manu nostra propria et per scribam nostrum subscriptum signatas eciam sigilli curie nostre appensione duximus communiri. Datas in auditorio dicte curie nostre die decima quarta mensis Novembris, anno domini millesimo quingentesimo vicesimo secundo.

(Sceau pendant de l'official).


LXXVI.

Installation du Commendataire Claude d'Estavayer 1.

Ao 1521.

(Arch. de Romainmotier).

In nomine domini amen. Hujus presentis publici instrumenti serie cunctis pateat et sit manifestum quod anno ejusdem domini currente 1521, indicione nona et die 24 Mensis Novembris, constitutis personaliter venerabili et egregio viro reverendo domino Francisco de Lustriaco, jurium professore, sedis apostolice prothonotario, canonico Lausannensi, Vicario et procuratore reverendi in Christo patris, domini Claudii de Staviaco, Episcopi Bellicensis, Abbaciarum Altecombe, Lacus juriensis et Prioratus Romanimonasterii Commendatarii perpetui, ex una, et venerabilibus religiosis viris patribus Theodolo de Rida Decano, Mammerto Michaudi Camerario, Anthonio de Bignyn Magno celerario, Anthonio de Cholao Sacrista, Claudio de Treytorens Infirmario, Petro de Muris Cantore, Georgio de Livrone, Johanne de Gruffiaco, et Ludovico Coenderii, /849/ claustralibus Conventus dicti Romanimonasterii, partibus ex altera.
In medio cori ipse venerabilis dominus Franciscus vicarius et procurator qui supra tenens in manibus suis litteras unionis dicti Romanimonasterii ad Abbaciam Lacus juriensis per sanctissimum dominum nostrum Leonem Papam modernum facte, ejus vera bulla plombea bullatas, incipientes: « Leo Episcopus etc.; et fidem faciens de commenda ipsi reverendo domino Glaudio Episcopo per eundem sanctissimum Papam modernum facta de eadem Abbacia Lacus juriensis et omnibus pertinenciis suis, cujus commende pretextu ipse reverendus dominus Glaudius Bellicensis Episcopus, jam diu est verus possessor dicte Abbacie, exhibens. Itaque procuratorium sibi dicto Francisco factum ad eodem reverendo domino Episcopo ad adipiscendum possessionem ejusdem Prioratus pridem ut prefertur uniti et noviter per obitum reverendi domini Michaelis de Sabaudia ultimi Commendatarii ejusdem ipsi Abbacie annexi, per Stephanum Michallet ducalem secrestarium signatum, datum Cargniani die 16 mensis Novembris, anno domini 1521, eisdem religiosis dicti Conventus exposuit: quod licet ipse jam die lune festi sancti Martini yemalis undecima Novembris nuper lapsa, virtute dictarum litterarum unionis et commende adeptus possessionem corporalem dicti Prioratus Romanimonasterii, sicut patet instrumento per Rosseti notarium publicum recepto et signato; et deinde fuerit eadem possessionis adeptio per nobilem Aymonem Pellis Vicecastellanum Cletarum, tamquam gardianum et custodem dicti Romanimonasterii nomine illustrissimi principis et domini nostri Ducis Sabaudie, accepta et ratifficata die ipsa 11 Novembris lapsa sicut patet littera per Durandi signata. Nichillominus inherendo pre tam actis ut dicta possessio efficacior sit et magis nota, etiam possessionem in coro et aliis locis quibus opportet a dicto Conventu sibi quamtum opus est dari postulavit; se offerens idem dominus procurator debitum juramenti et alia facere que in talibus opportet et solent fieri.
Quo audito et omnibus premissis ad plenum mature consideratis, /850/ uno et eodem assensu, prefatum reverendum in Christo patrem dominum Glaudium Episcopum et Commendatarium authoritate apostolica dicti Romanimonasterii, sicut per exhibita apperte videtur, actenta etiam possessione prius adepta et per gardianum acceptata, tamquam verum dominum Commendatarium ipsius Romanimonasterii et pertinenciarum ejusdem, jam preactis inherendo et quantum opus erat, in personam dicti domini Francisci procuratoris sui posuerunt et induxerunt, dictus, videlicet, Theodolus Decanus nomine aliorum presentium et id fieri volentium: Et hoc, primo, per sessionem in stallo Prioris in coro; et deinde per accessum ad magnum altare et obsculum ejusdem, nemine contradicente. Quibus omnibus sic actis, requisito eodem domino Francisco procuratore de sollemnitate juramenti prestanda juxta solitum; Idem dominus Franciscus Vicarius et procurator prelibati domini Glaudii Episcopi Commendatarii dicti Romanimonasterii, ante eundem magnum altare, genibus flexis et elevatis manibus juravit super sancta Dei evangelia et sacrum canonem, tangendo litteras sanctas, et in animam ipsius domini Episcopi commendarii, et ad delacionem dicti Decani, prout et quemadmodum sui predecessores juraverunt, videlicet: Jura, immunitates et bona Ecclesie et Prioratus dicti Romanimonasterii manutenere, Conventui et aliis juxta solitum necessaria administrare, et eosdem Conventum et subdictos atque familiares Ecclesie, preservare, tuheri et manutenere atque deffendere; juraque, libertates, bonos usus et consuetudines ipsorum Conventus et subdictorum ac totius Terre Romanimonasterii, scriptos et non scriptos, servare, actendere et numquam violare; et alia facere que sui predecessores domini Romanimonasterii hactenus fecerunt et facere soliti sunt. Quoquidem juramento sic prestito, promisit idem dominus procurator, cum juramento ad hoc prestito, eundem juramentum ratificari facere cum effectu per eundem reverendum, dominum Episcopum Commendatarium quam primum hic accedere continget.
De quibus premissis petierunt ipse procurator et Conventus /851/ fieri instrumenta 1 … ad perpetuam rei memoriam per me notarium subscriptum. Presentibus discretis viris, dominis, Aymoneto Monodi et Guilliermo Cornuti, cappellanis dicti Romanimonasterii, et nobilibus viris, Bartholomeo Challon de Cullie et Glaudio Martignier castellano Insule.
Presentes, autem, aderant cum dicto Conventu, providi viri, Mammertus Badelli notarius, Johannes Maioris, Anthonius Carra, clerici, etc. etc. burgenses Romanimonasterii, cum pluribus aliis ex hominibus Terræ Romanimonasterii, hec videntes et audientes atque acceptantes.
Postea vero, videlicet: dominica Vigilis Epiphanie domini, quinta mensis Januarii, anno a nativitate 1522, indicione decima cum eodem anno sumpta, et circa horam tertiam post meridiem, personaliter constitutus, reverendus in Christo pater, dominus Glaudius de Staviaco Episcopus Bellicensis et Commendatarius perpetuus Abbaciarum Alte Combe et Lacus juriensis et presentis Prioratus Romanimonasterii, ante magnum altare ejusdem postquam devotionem suam genibus flexis fecisset, in presentia venerabilis et circonspecti viri domini Francisci de Lustriaco, canonici Lausannensis, ejusdem reverendi domini Episcopi et Commendatarii procuratoris, et venerabilium conventualium dicti Romanimonasterii, et grandis copie populi Terre Romanimonasterii, in hec verba seu in effectu consimilia: « Ego nuper ministerio et per personam dompni Francisci de Lustriaco procuratoris mei, ibi presentis, possessionem accepi hujus monasterii, sed nunc ego actualem et corporalem accepto, et quia idem Franciscus procurator meus in animam mei juramentum prestitit solitum, et promisit eundem juramentum per me ratifficari facere, sicut in instrumento super hoc facto per Pollens signato legitur contineri; eundem juramentum per dictum procuratorem meum prestitum et de quo sum certus, ex nunc et per presentes approbo et ratum habeo; ymo de novo et actualiter eundem juramentum presto, et in /852/ verbo prelati observare promicto » … 1. Presentibus ibidem, religioso viro domino Petro de Dulicio, Priore de Cossonay, discretis viris domino Guilliermo de Bugiaco curato de Cuarnens, Claudio Pollent curato Sancti Desiderii 2; nobilibus, Jacobo de Gallera de Ligneroules, Benedicto de Gallera de Ferreres, Anthonio Bessonis condomino de Ligneroules et pluribus aliis pro testibus sumptis et vocatis.

Duplum ad opus ville et Terre Romanimonasterii.

(Signé) Abel Major, notarius Romanimonasteri et Commissarius prothocolorum quondam Aymoneti Pollens.


LXXVII.

Usages de la commune de Vallorbes 1.

Ao 1530.

(Arch. de Vallorbes, Grosse Bessonis).

Quia villa de vallorbes antiquitus subjiciebatur prioratui dez Vallorbes et Priori ejusdem aliqualiter dicebatur et adhuc dicitur esse aliena et dissimilis conditionis residui Terre Romanimonasterii in aliquibus passibus; ideo et demanium et recognitiones homagiorum censuum, servitiorum annualiumve et usagiorum per habitatores dicte ville dez Vallorbes facte hic ad partem designantur. — /853/
Et primo Demanium … Tenet dominus ad manus suas in villa et territorio dez Vallorbes res et possessiones sequentes: — Primo, casale Prioratus situm juxta et subtus ecclesiam parrochialem dez Vallorbes, cum pertinentiis suis ubi olim erat domus predicti Prioratus. — Item, domum quadratam sitam in villa dez Vallorbes … que solet admodiari … per annum circa 4 florenos p. p. Sabaudie, et minime tenentur qui in ea resident ad quecunque tributa molendini, furni, nec ad alia … Item, ripariam Orbe que est bampnita nec debet quis in ea piscari cum retibus sub bampno, salvis illis de Vallorbes qui cum linea et trobla piscari solent, et curatus qui solet habere nansam … - Item, molendinum domini situm in fluxu Orbe prope pontem, in quo tenentur molere omnes habitatores de Vallorbes. Ipsum tamen molendinum tenet communitas dez Vallorbes ad firmam perpetuam; pro quolibet autem foco tenetur solvere unam cupam ordei ad mensuram Romanimonasterii. Et non comprehenditur Curatus, seu Vicarius nec qui resident in domo quadrata (vs). — Item, furnum dez Vallorbes … quem tenet dominus Curatus ipsius loci nomine Ecclesie sue loco mense sue quam habebat cum Priore. In quoquidem furno tenentur et solent coquere omnes habitatores de Vallorbes, exempti sunt tamen residentes etc. — Item, Ferreriam sitam in fluxu rivi dicti fuma prope aquam Orbe et ad eam labentis, cum pertinenciis suis ac 5 falcatis prati et 9 posis terre contiguis. Quam tenet … Magister Stephanus dez Franquefort alias Matthey ad certum terminum pro viginti florenis p. p. cum certis prout infra recognitum est. — Item, decimam bladi videlicet ordei, avene, leguminum et omnium aliorum bladorum quando ibidem contingerent seminari. Que valet nunc comuniter circa decem octo modia mensure Romanimonasterii per annum. Hoc tamen dignum est scitu quod totum ordeum dicte decime quantum excuti potest primo expeditur; et deinde legumina quantum haberi possunt et residuum ejusdem decime solvitur in avena. Que vero decima se extendit in confinio de Jogniis videlicet tertia pars decime de Jogniis. /854/
Recognitio gubernatorum universitatis et hominum dez Vallorbes de usagiis suis facta. —
In nomine domini, Amen. Hujus publici presentis instrumenti serie cunctis appareat evidenter … quod anno a nativitate Domini sumpto currente 1530, indicione tercia cum eodem anno sumpta et die 9 mensis Marcii. In mis Glaudii Bessonis de Luyns in Costa Montis Patrie Vuaudi Gebennensis diocesi auctoritatibus apostolica et imperiali notarii, commissarii … extentarum et recognitionum insignis Prioratus seu Ecclesie sancti Petri de Romanomonasterio, ac testium subscriptorum presencia personaliter constituti, Glaudius Glardon junior et Johannes Jaquet dez Vallorbes velut gubernatores et eo nomine ville et communitatis dicti loci dez Vallorbes non decepti … nec cohacti … ymo scientes … confitentur et recognoscunt palam et publice tamquam si essent in vero judicio coram eorum judice ordinario hac de causa evocati, se et alios homines habitatores dicte ville dez Vallorbes presentes et futuros licet affranchitos esse, velle esse et esse debere atque esse et fore constituunt homines ligios et justiciabiles condicionis manusmortue 1 dicte insignis Ecclesie et Prioratus Romanimonasterii ac reverendissimi in Cristo patris domini domini Glaudii de Staviaco permissione divina Bellicensis Episcopi, inclitarum que Abbatiarum Altecombe et Lacus juriensis ac dicti Prioratus Romanimonasterii commendatarii perpetui et etiam venerabilis conventus dominorum religiosorum ejusdem Romanimonasterii Clugniac. ordinis in Lausann. diocesi licet absentium tamquam presencium, meque jamdicto notario et Commissario … stipulante solempniter … ad opus … commendatarii et conventus et successorum suorum … se que ac dictos homines et habitantes dez Vallorbes presentes et futuri tenere et possidere ab eadem Ecclesia et predictis dominis suis de ipsius Ecclesie allodio et antiqua proprietate: videlicet, omne id et quicquid tenent et possident seu colunt et colere atque extirpare possunt et poterunt in futurum; in villa et toto territorio dez Vallorbes in /855/ quantum confines territorii et Maiorie ejusdem loci se extendunt, ymo etiam usum suum pascuorum, charreriarum, aquarum, silvarum et aliorum communium dicte Maiorie dez Vallorbes, tenent inquam sub onere dictorum suorum homagiorum et certis annuis censibus particulariter ab antico recognitis et etiam sub censu annuo et perpetuo viginti librarum bone monete cursabilis in Vuaudo in dicto affranchimento 1 reservatarum et sub aliis oneribus, usagiis et conditionibus solitis et infra scriptis. — Et est sciendum quod licet viginti libre annuales non fuerunt antiquitus equate, nec super rebus et prediis imposite, sed tantum solebant equari per probos dez Vallorbes, tamen cum debeantur ad rationem rerum immobilium, de communi consensu eorumdem proborum in precedenti extenta per egregium virum Aymonetum Pollens de Romanomonasterio notarium quondam et olim hujusmodi recognitionum receptorem et commissarium confecta, super rebus et prediis equate et imposite atque per singulos homines et quemlibet eorum quoad ipsum concernit cum rebus quas tenebant et aliis censibus recognite, in presenti enim extenta unusquisque hominum et habitancium dicte ville dez Vallorbes, quamvis antiquitus non nisi res pro quibus parvi census debebantur recognite inveniantur, omne id et quicquid tenet et possidet recognoscit et declarat speciffice cum rata sibi contingente de dictis viginti libris cum parvis censibus et prout in recognitionibus eorumdem particulariter postea descriptis ad mentem quidem et formam precedentis extente describitur.—

Preterea autem cum in supra dicto affranchimento reservata sint usagia, charreagia, carreagia, corvate et alia onera solita, nec alia designatio de eisdem adhuc facta reperietur, ideo in presenti prout et in precedenti extenta recognitione declarantur et declarant dicti gubernatores nomine et consilio atque consensu quorum supra hominum dez Vallorbes, hic pro majori /856/ parte presencium eadem usagia fuisse et esse atque esse debere et ad ipsa se teneri confitentur ut sequitur.
In primis debent … corvate carruce tempore veris, videlicet quelibet carruca integra debet domino Romanimonasterii unam carrucam fiendam in terris domini aut pro eadem carruca debentur tres solidos et sex denarios Lausann. que solent solvi in festo beati Michaelis Archangeli, optione tamen dicto domino vel ejus receptori remanente.
Item debent ut supra charreagium quod solebat fieri pro Priore dez Vallorbes adducendo vinum suum ad Vallorbes, et solebat fieri per eos qui equum vel equam habebant trahentes, adhuc in presenti levantur a quolibet habitante in villa dez Vallorbes equum vel equam trahentem habente tres solidi bone monete pro eodem charreagio, jam diu est ad tantum arrationato, et solvuntur in festo beati Michaelis archangeli. — Et prepterea [sic] tenentur facere charreagium de loco de Vallorbes ad Romanummonasterium de doliis, cerculis et situlis tempore vindemiarum vel ante quando requiruntur. Nec aliud homagium soliti sunt facere quod clarius appareat.
Item debent corvatas falcis et rastri in pratis domini sitis in confinio dez Vallorbes et que solebant fieri Priori dez Vallorbes, et levari solebant a quolibet homine uxorato habitante apud Vallorbes et focum faciente tres solidi per annum, et a quolibet homine viduo et muliere vidua faciente focum decem octo denarios pro dicta corvata falcis et rastri. Nunc autem eo quod contingit in uno domicilio esse plura conjugia et plures personas viduas et prout jam hactenus solitum est levantur a quolibet focum faciente viduo vel conjugato etiam si plures ibi degant conjugati tres solidi tantum qui solvuntur in festo beati Michaelis. Si autem ibi non sit nisi una vidua non tenetur nisi ad decem octo denarios. Debent propterea 1 helemosinas prout ceteri de terra Romanimonasterii.
Item debent decimam bladorum, liguminum atque canabis dicto domino Romanimonasterii, cum certis terragiis in terris /857/ certis de quibus in recognitionibus particulariter expressa fit mentio. Quod terragium remissum fuit olim ad certum censum argenti de quo in dictis cavitur recognitionibus 1. Confitentur etiam quod dictus dominus Romanimonasterii habet in et super omnes et singulos habitantes 2 dicte ville et territorii dez Vallorbes et eorum bonis quibuscunque manummortuam, ex qua competit eidem domino Romanimonasterii excheta omnium bonorum residentium in eodem loco et sine heredibus naturalibus vel legitimis indivisis decedentium, prout hactenus consuetum est. De quibus exchetis judicium et reportum competit juratis dicte ville dez Vallorbes prout in residuo dicte terre. — Possunt etiam prout ceteri Romanimonasterii, vendere, invadiare, permutare vel alias alienare alter alteri de terra et non cuiquam extraneo prout ceteri de terra Romanimonasterii et in placito generali vel recognitione describitur.
De aliis usagiis in eadem generali recognitione placiti generalis descriptis confitentur uti et recognoscunt quod in loco dez Vallorbes utitur consuetudine Melduni, et etiam jure proximitatis prout in villa Romanimonasterii, clame Villici et audientia ejusdem prout de aliis Villicis; ab eodem Villico appellatur ad audienciam Mistralis et ab audiencia Mistralis ad Castellanum Romanimonasterii, in Romanomonasterio. Clame Mistralis valent duodecim denarios.
De furno et de molendino dicunt se teneri ad jus fornagii et eminam molendini prout illi de Romanomonasterio.
Et de hiis qui recedere volunt et de licentia petenda , et de residencia non fienda extra, et de hiis qui recedunt paupertate vel guerra, et aliis qui recedunt superbia vel divitiis; et de hiis qui contrahunt matrimonium cum aliquo vel cum aliqua qui vel que non sit liber vel libera; et de burgensia non fienda, /858/ nec salvagardia impetranda confitentur et recognoscunt prout in dicta generali recognitione usagiorum declaratur.
Item debent eorum Curato messem et decimam nascentium et agnorum prout hactenus solitum est.
Etiam tenentur ad ventas prout ceteri de terra Romanimonasterii.
De aliis autem charreagiis, oneribus et usagiis contentis in dicta usagiorum recognitione, et per alios homines dicte terre debitis, de quibus supra nulla fit mencio, dicunt se non teneri nisi ad ea que supra per eos sunt recognita. — Tenentur tamen eisdem domino et Conventui ad omnia onera, auxilia et servitia ad que homines ligii sue condicionis domino suo et sicut ceteri de terra dicti Romanimonasterii.


LXXVIII.

Don d’une maison à la commune de Romainmotier.

Ao 1539.

(Arch. de Romr vol. du Plaid-général fol. LXVII).

Nous Adrian de Bumbemberg gentilhome de Berne de la part de nous magnifiques et tres puissans Seigneurs Messeigneurs de Berne deputer et ordonne balif de Romainmostier, Fransey Mugneret Sopprieur et Aulmonnyer, Claude de Treytoren enfermyer, Pierre de Mur chantre, Meyre Tissot, Jehan Martignerii et Anthoyne de Bignym grand célérier, jadis religieux 1 du dit Romainmostier, feisons scavoyr a tous present et advenir que comme ainsi soyt que nous magnifiques seigneurs Messeigneurs /859/ Michiel Ouspurger bourcier, Hans Rudolff de Graffenried et Sulpicius Haller banderet, tous troys conseillers de la ville de Berne, commis deputes et deleguer par nous tres redoubtes seigneurs nous dits seigneurs de Berne pour l'expedicion des negoces urgentes en lheurs pays nouvellement conqueste, et a ycelluy non ayent donne et remis a la ville et borgeys dudit Romainmostier la meyson que jadis estoyt à la cure 1 de Romainmostier ainsi que se conste la lectre de la dicte meyson signée par le secreteyre de nousdits seigneurs les commis données audit Romainmostier le 17e jour du mois de Janvyer lan de grace notre Redempteur courant mil cinq cens et trente neuf et du seaulx du dit Monsr le bourcier séelée. Laquel meyson appertenait aus di religieux et couvent, du dit Romainmostier a cause de la cure du dit Romr qui leur appertenoyt, ainsi est que nous saiges et bien advise representant a présent Prieur et Couvent dudi Romr de nous droyts bien a plein informe , Et nous et ung chescungs de nous, cedons quittons et remectons en contemplacion de la dicte donacion et nous avoir ainsi quicte ceder et remis lealment le confessons a la dicte ville borgeys et communaulte du dit Romr Estienne Chambretaz gouverneur de la dicte ville présent et stipulant pour eux, c’est assavoyr la dicte meyson grange et corti et ses appertenanses a lenvyron contigue sise à la dicte ville de Romainmostier Assommostier qui thouchent la charrière publique devers vent, la roche de forel devers bize, affronte a lhochiz de noble Jehan de Romainmostier devers orient et a lhochiz de Jehan Majoris noteyre et borgeys dudi Romr devers occident, avec ses fonds droyts et tiltres que nous avons pouvons et doyvent avoyr en la dicte meyson grange corti et toutes ses appertenanses sus escriptes et se pour et mean de soyxante sols de bonne monnoye que la dicte communaulté poyeraz de cense tous les ans audi couvent de Romainmostier tandiu que le di Couvent dureraz soyent peult soyent proupt au terme et nativité notre Seigneur Jésus Crist et pour et mean ung banquest cest assavoyr ung disne que le di /860/ gouverneur feraz ou feyraz affeyre honnestement quand y nous pleyraz. Devestissans nous de etc. Lesquelx chouses sur escriptes je le dit Estienne Chambretaz gouverneur dessusdi du loz et consentement de la dicte ville confesse estre vray et cognois et confesse au non que dessus, de deboyr au di couvent tandiu quamdiu y dureraz et qui de present se trouveraz ung 1 et second le contenu des lectres feites par Messeigneurs les commis, les di soyxante sols de cense annuelle, laquelle je promest etc.
En tesmoinage desquelx chouses et a la corroboration d'icelles, je Adrian de Bumbemberg balif dessus nomes les presentes recehues par le noteyre soubsigner et signées les ay de mon seaulx seelées , données le unziesme du moy de may lan de grâce mil cinq cens et trente neuf. Présent Anthoyne Carradi et Claude Monodi tesmoings a se demande et requis.

Jo. Maioris.


LXXIX.

Droit de défrichement de la commune de Vallorbes 1.

(Après 1552).

(Grosse aux Arch. de Vallorbes).

Ont aussi les dits de Vallorbes puissance et faculté de pouvoir extirper et cultiver les esserts de la montagne d’Orseyres, sans contredit, et sans leur imposer aucune cense, en vigueur de certains droicts qui furent par eux produicts le 13 Juin 1552, /861/ lorsque Monsieur le boursier Hans Steiguer voulloit aberger les dicts esserts par devant noble Andrey Mayor (Commissaire) ainsi qu’il a esté laissé par escript par le dict Mayor ung billet daté du predict jour suyvant quoi la dicte communauté et village du dict Vallorbes peuvent extirper et cultiver rière leur confin et Mayorie, tout ce qu’ils pourront sans ce quon puisse leur augmenter censes dessus ny autres charges sinon celles devant escriptes. Car ils en payent desja les mêmes censes et vingt livres comme amplement en est déclairé en leurs recognoissances. Or pour obvier aux pertes que pour ce adviendroyent ils ont de coustume de toute ancienneté que aucung d’icelle commune ne doibt extirper sus les commungs que ce ne soit par le consentement d’icelle communauté, car le dict village est en lieu estroict, enclos entre les roches et montagnes, dont si quelcung avoict puissance d’extirper sur les commungs, les pacquiers se perdroyent, et ne pourroyent paistre leur bestail, que leur seroit gros préjudice et grande perte, veu que le nourrissage du bestail est le plus fort et meilleur de leurs biens; Et bien a esté regardé cella de bailler ainsi liberté à la dicte communaulté pour tenir main sur ce. Or quand ce vient à extirper par quelcung et ce n’est préjudiciable , la communaulté lasche pour extirper moyennant récompense pour cela faire en commandent lectres comme accensement qui porte maintenance, car ceux qui prennent des dits commungs à extirper, ne veulent pas extirper qu’ils n’ayent lettres pour maintenance qui est bien raisonnable; Cela n’emporte aucung préjudice aux droits du seigneur, veu que la dicte communaulté a tel droict d’extirper et de cultiver tout ce qu’ils pourront, car le dict seigneur a le diesme et ja les charges et censes prédictes pour telle liberté anciennement données et ordonnées; et si on leur imposait autre cense sur cela qui serait extirpé on entendroit estre double cense. Pour plus grande vériffication de quoy se consteront lectres anciennes d’anciens accensemens par la dicte communaulté a des particulers faicts sans point de contredite ny du seigneur, ny d’autres, ja çoit que recognoissances ayent esté faictes despuis pour la part du seigneur de Romainmotier; /862/ combien que pour cella ne voudroyent alléguer prescription ains plustost le droict escript, car de seigneur à subject n’y a poinct de prescription.


LXXX.

Extrait d’un procès en matière d’injures 1

A° 1565.

(Arch. de Romainmotier, papiers dits inutiles).

A. (9e de mars 1565).

Et sur ce qu’il 2 persiste toujours son allegacion nestre injurieuse vehu comme il dict que combien les dits de Romainmstier et autres seroyent hommes de mainmorte voire taillables voire expectables voire censitifs 3 ne resterait portant quils ne fussent gens de bien  … 
Dient les dicts acteurs que d’aultant les dits hommes de Romainmostier /863/ ne sont de telles serves condicions ils ne veullent permettre en estre intitulés, ains s’en tiennent blessés en leurs honneurs et intéressés en leurs biens  … 

B. (16 de mars 1565).

Duppliques d’egregie Pierre Barrilliet rée.

Quant à ce que les acteurs repliquent n’estre de telle condicion … ne veulliant estre intitullés tels, se sentants blesses en leurs honneurs. Dupplique le dict rée que pour une franchise qu’ils ont il vouldroyt qu’ils en heussent cincquante .... et s’ils ne sont de mainmorte il n’en est point marry … Et pour havoir dict quil ha entendus quils sont de telle condicion, ils ne sont point blasmes en leurs honneurs. Et combien quils seroyent et dautres de telle condicion si est-ce pourtant quils ne seroyent point meschants ny moendres en leurs honneurs: Car il y en a plusieurs, au pays, de mainmorte, voire taillables qui ne restent pourtant quils ne soyent gens de bien d’honneurs et doffices admis en toutes choses de preudhommie comme les aultres hommes francs.
Et quant aux ouffertes (l’adverer ce fait de mainmorte) sus lesquelles ils se veullent arrester, le dict ree les entent sy le dict du Nant 1 vouloyt nier que la fame ne soyt telle que les hommes du dict Romasmotier ne soyent de telle condiction que venant a morir sans enfans et indivis, mes dicts seigneurs ne prengnent le bien de tel comme commis et excheuts. — Aussy a il entendu que ung chiefs de mayson venant à moryr laissant des enfans et indivis avecq luy, tels enfans ou indivis 2 lievent /864/ la meilleur des bestes de la mayson de tel decedant et puis mes dicts seigneurs ou leurs officiers laultre quelle quil leur plaict. — Aussy a il entendu que ung compagnon venant a se marier, dempuys quil est marie il poye au seigneur cense de bled et la femme cense davoenne durant leur mariage. — Aussy a il entendus que ung daultre condiction que eux ne peult tenir bien riere le dict Romasmotier sinon quil alle fayre residence sus le lieu: Quelles condictions et abstrictions ne sont eys aultres subjects de ce pays, a tout le moens que le dict ree aye entendus 1 — … Aussy doyvent-ils scavoyr sils sont rien abstraincts a charrier le vin de Messieurs, de la Coste par debvoir.
Concluant le dict rée que combien que les dicts acteurs et aultres seroient de mainmorte et taillables et sy quelcung les y nomme, sils le sont, il dict vérité, et sils ne le sont pas, ils ne sont pas pourtant blessés en leurs honneurs. Les quelles condictions dhommaiges ne rendent point ceulx qui en sont meschants: Car nos dicts princes et plusieurs seigneurs et gentilshommes en hont qui sont de telles condictions. Il ne reste pourtant quils ne les tiennent pour gens de bien, les tenants de leurs justices et offices 2. — Le dict ree esbahy que les acteurs veullent fayre injure de tels propos … il demande victoyre de tous despents.


/865/

LXXXI.

Extrait d'un proces en matiere d'injures 1.

(Ao. 1582 environ).

(Arch. de Romainmotier, Papiers dits inutiles).

Double des responses d'égrége George Darbonnyer, levé pour les procureurs 2 de la terre de Romemotier.

Pour le tier il confesse (le rée) s'estre trouvé en bonne et honorable compagnie en l'hostellerie par eulx (les acteurs) alléguée, mesme le jour que le frère des dicts Pierre et Olivier Thomasset faisait le banquet de sa réception en la bourgeoisie de ceste ville, y estant de sa part invité plus d'une fois. Pour le quart confesse que au dict banquet fust parlé et devisé de quelques causes, mesme de celle intentée a Yverdon par le commissaire de Romemotier contre les hoirs de noble Jehan de Romemostier, mais dénégue d'en avoir parlé à forme par les acteurs proposée, moings par gravité téméraire …
Et non par haine ou mauvaise affection contre personne de la dite terre, mais avec une modestie telle qu'il s'asseure que tous ceulx qu'estoyent a la même table ne peurent entendre … ainsin que sen suit:
« J'ay souventes fois ouy parler de ceste cause mesmes a Monsieur le Chastellain mon compère sans en avoir vehue demande responce n'y desduicte quelconque par escript, pourquoi si jen dicts trop ou peu je me remects a ce quen est. /866/
J'ay entendu qu'il y a trente ans ou plus 1 que feu noble Jehan de Romemostier estoit decede sans enfans voyre hors le lieu de mainmorte. Et que les biens mainmortables avoyent estez adjuges a Messeigneurs sellon lusance et coustume du dict Romemostier. Mais les (biens) francs existans hors le lieu de mainmorte avoyent este paisiblement tenus et possedes le dict terme sans aulcune recherche tant par sa relaissée 2 et héritiers que admodiatayres d'iceulx. Mainctenant lon dict que le dict commissaire demande les dits biens francs et existans hors le lieu de mainmorte debvoir estre adjuges a Messieurs par vertu de telle mainmorte: chose que me semble estrange s'il n'y aultres droicts et deffaut. Sy ainsin est et il n'y a aultres droits que ce quil estoit sorty de mainmorte, et le dict commissayre obtient sentence a forme dicelle, vous aultres de Romemostier, qui estes de semblable condition, on vous pourroit dire que seriez non seullement mainmortables mais aussi talliables 3, veu que ce seroit vos personnes qui assubjectyroyent les biens francs a telle condicion. Et sur tous vous seigneur Pierre qui aves beaucoup de biens et en lieux francs, y debves penser: Car jestime que n'estes pas plus noble ny franc. questoit Jehan de Romemostier. Que si Dieu vous appeloit sans enfans on pourroyt faire la mesme recherche de vos biens: car de semblable cause semblable jugement. Estimant que puis le dict de Romemotier pourtoit le nom et les armes 4 du lieu, qu'il estoit bien des plus francs. »
Et le tout nestoit sinon par forme de divis declayrant ce que luy sembloit sans prétendre prejudicier au droict de personne ny infférer aulcune injure.
Et pour ce que les dits acteurs … disent que le dict ree fust reprys par quelcung, le rée le dénégue expressement: Car s'il /867/ fust esté repris par le moindre de la compagnie, ou que quelcung heut seullement faict semblant den estre marry, l'heust contente de raison. Et tant sen fault quil fust reprys que au contrayre espere se trouveraz par la deposicion des tesmoings, que le dict Pierre Thomasset dict sur ce:
« Vous dictes verite, nous en avons desja parle au Commissaire quil se dheut desporter de telle poursuitte; mais il dict quil le faict par commandement de Messieurs.
Lhors icelluy rée dict: Quels droicts avez vous pour vous défendre? - Respondit le dit Thomasset: — Le Plaid général. — Et le rée dict: - Jay veu le Plaid général, mais est-il approuve et authorise par Messieurs? Et n'avez vous poinct daultre tiltre darrest ou contracts faicts avec les Prieurs anciens? — Dict le dit Thomasset: — Je ne scay et croy bien qu'ouy: Et le Plaid général nest-il pas assez approuve et aucthorize vehu que lon nen a jamais use aultrement que sellon le contenu dicelluy? »
A tant finirent leurs propos, le tout amiablement et diviserent daultres choses et a fayre bonne chère. La fin fust que le dict Thomasset fist les remerciations aux invitez de l'honneur quon avoit faict a son frère, le recommandant a iceulx: Priant prendre le dict repas en bonne part. Et se despartirent, graces estant rendues, tous en bonne paix, tellement quil ne fust mention que aulcung fisse semblant de se douloir des dicts faicts ny propos y tenus, fors de l'escot de l'hoste qui sembloit excessif. Le ree sen rappourte a la desposicion de tous tesmoings non suspects, veu que tant au dict banquet que au poille il y avoit cinq ou six tables plaines de personnes ou envyron.

Quant a ce que les dicts acteurs advancent que le ree les vouldroit rendre en tant que lui seroit possible talliables; le rée le denegue et na jamais tendu a ce but: Et ce quil sest oppose a ceulx qui faisoyent les recherches des talliables à bien monstre le contraire.


/868/

Autre était la servitude territoriale et autre la servitude personnelle. — La servitude territoriale n'excluait pas le possesseur (usufruitier) de biens mainmortables de la liberté personnelle, il pouvait être de franche et libre condition, mais il n'était en principe que fermier héréditaire de ses biens mainmortables. Il pouvait, en revanche, posséder en toute propriété des immeubles en lieu où la mainmorte n'existait pas, sans que le seigneur de ses biens mainmortables pût élever aucune prétention sur ses biens francs. — Telle était généralement la condition des hommes de la Terre de Romainmotier. Leur liberté personnelle est expressément reconnue déjà dans le Plaid-général en 1266, mais, à peu d'exceptions près, la mainmorte était la condition des immeubles de cette Terre. Plusieurs hommes de Romainmotier, cependant, possédaient des biens francs hors de la Terre, et le Prieur n'y avait aucun droit: ainsi noble Jean de Romainmotier et noble Pierre Thomasset, etc. — Et que penser de cette prétention élevée par le commissaire de Berne sur les biens laissés par Jean de Romainmotier, non-seulement en lieu de mainmorte mais encore en lieu franc? C'était considérer noble Jean de Romainmotier, mari de noble dame Claudaz de Wuippens, comme serf de la glébe!!! Le serf de la glébe, en effet, portait partout avec lui la tache de sa naissance; son ombre apportait la servitude; il communiquait sa condition à ses propriétés et une terre franche de mainmorte acquise par lui, devenait aussitôt mainmortable à son seigneur, qui pouvait s'en saisir en cas de décès sans héritier direct. Il nous avait paru étrange, déjà, de rencontrer à Romainmotier des familles nobles mainmortables pour leurs propriétés (p. 299 et 300). Mais que dire de cette prétention de Berne de traiter noble Jean de Romainmotier en serf de la glébe!!! En vérité, si les pièces étaient moins explicites, une telle prétention nous eût-elle paru possible? — Rien, ce nous semble, ne montre mieux combien d'ombres couvrent encore le moyen-âge, et combien peu son esprit nous est connu.
Il est bon de remarquer, enfin, qu'en dépit de la condition mainmortable de la Terre de Romainmotier, les possesseurs /869/ (usufruitiers) d'immeubles pouvaient en faire des donations pures et simples; on en trouve plusieurs exemples.


LXXXII.

Modification de l'impôt dit de la Moisson 1 ou de la Gerbe d'été.

Ao, 1583.

A.

(Arch. de Romainmotier. — Translation de l'allemand) 2.

L'Advoyer et Conseil de la ville de Berne, nos salutations prémises. Tres cher et féal Ballif, nos subjets de nostre Bailliage de Romainmotier nous ont fait voir tant présentement que desja par cy devant par leurs supplications, la charge insupportable, occasion de la cense annuelle qu'ils doivent, dicte de la Gerbe d'Esté, laquelle leur avoit eté imposée anciennement par leurs supérieurs les religieux du dict lieu, occasion le droict de mariage qui provenoit du droict de la première couchée, lequel fut changé en cense de bled. Dont par cy devant ils requeroient en estre acquittés; mais à présent ils requièrent qu'il soit changé et intitulé d'un autre nom et manière. Or jusques à présent ayant trouvé la chose difficille, d'enlever tel droict et jouissance et de les en acquitter; mais ayant de près considéré l'origine de cette cense et impôt, et d'ou ce nom est dérivé, sur leurs humbles requestes avons arresté de changer la dite cense et luy donner un autre nom, en la façon la plus commode /870/ que faire se pourroit. C'est pourquoi nous témoignons de choisir des honnêtes gens et principalement nos commissaires, pour consulter avec eulx comment et par quel moyen la dicte cense des mariages pourroit être enlevée et mise sur les frestes, et combien chescune payerait; et combien tel impôt pourroit rapporter annuellement, pour être égancé avec la vieille cense dans le montant. Dont tu nous en feras le rapport à ta première arrivée pour la reddition annuelle de tes comptes, pour consulter la dessus affin de faire un addoucissement charitable envers nos subjets.

23 Février 1583.

B.

(Arch. de Romainmotier, reconnaissance d'usages).

Si les peuples, lesquels Dieu tout puissant Créateur de toutes choses a soubmis à la sujection de princes crestiens humains et benings, venoyent à considérer les misères qu'adviennent ordinairement aux subjets étant à la subjection de princes cruels et tirants; ils ne sauroyent assez rendre graces d'un tel bien et remercier l'Eternel de la grace et faveur qu'il leur a faite plus qu'aux autres nations. Cecy bien considère les hommes et habitans de l'universelle Terre de Romainmotier, ont juste occasion de recognoistre le bien que Dieu leur a fait d'avoir été réduits soubs l'obéissance de nos tres redoutés seigneurs et princes de Berne, et le prier pour la prospérité de Leurs Excellences, heu esgard à lumain, benin et favorable traictement qu'ils en ont receu et reçoivent tous les jours, au grand soulagement tant des petits que des grands. Car, outre les bénéfices précédents, la vérité est qu'ayants, nos seigneurs, esté informés de la recognoissance faite es mains de moy Isaac Grineri comissaire soubsigné, avec noble André Mayor, par les gouverneurs et conseillers, au nom de la dite Terre de Romainmotier, des usages qu'ils doivent et payent à iceux nos dits seigneurs, causant leur maison du dit lieu de Romainmotier; notamment en /871/ l'article où ils recognoissent la Moisson et les censes d'heues pour icelle. Trouvans telles censes estre rudes et avoir esté imposées par les Prieurs du dit Romainmotier au grand désavantage des hommes de la dite Terre, pour estre presque insupportables si la rigueur estoit tenue, selon que tant la dite recognoissance que autres prédittes disposent: de leur bénignité, grace, faveur et bonté accoustumée, ont modére la dite cense tant pesante qu'ils se payoit par mariage à une autre perception de cense, selon quest contenu aux lettres de leur part esmanées à noble, sage et prudent seigneur Ludovich de Diesbach, Ballif pour Leurs dites Excellences au dit Romainmotier, desquelles la teneur s'en suit:
« L'Advoyer et Conseil de Berne, notre amiable salutation prémise! Bien aymé Ballif nous avons receu ton information et la déclaration faite par nos comissaires du moyen par lequel ceste cense à nos subjets tant pesante alias imposée en la Terre de Romainmotier sur le mariage, assavoir: pour un chescun homme un bichet de froment, et pour une chescune femme autant d'avoyne, pourroit estre en partie ostée et le reste par autre plus honneste moyen et nom changée et convertie. Et ayant le tout bien entendu et pondéré, leur avons de grace gratiffié et accepté, comme par cestes nous sommes résolus: Et ainsi l'establissons et ordonnons, que dores en advant, au lieu de telle cense et astriction du mariage, un chescun homme faisant feu et focage en la seigneurie de Romainmotier, qui aura et tiendra, pour labourer, charrue entière, doibge annuellement un bichet de froment; et la femme, tenant aussi charrue entière, autant d'avoyne. Et celuy qui ne tiendra charrue entière et ne semera plus de six poses, payera seulement la moitié: l'homme le froment et la femme l'avoyne. Les pauvres qui n'ont ny charrue ny biens, ou qui ne sémeront plus de trois poses, soit homme ou femme, ne payeront sinon dix huit deniers. Et ainsi par cy après se debvra la dite cense recognoistre et payer annuellement pour les maisons, à raison du focage, et selon que un chescun semera, comme devant êstre déclaré: De quoy debvra advertir nos comissaires et leur commander qu'il ayent /872/ à insérer en nos recognoissances ceste nostre mitigation et changement pour perpétuelle mémoire et souvenance; comme de mêsmes à nos recepveurs, que telle cense ne doibvent plus, sinon à forme du changement prédéclairé, recouvrer et recepvoir; et d'icelle nous en rendre bon et loyal compte. Sur ce te scaches conduire.
Donné le dernier jour de May, l'an mil cinq cents octante trois. »
Effectuans doncq la teneur des dittes lettres, etc.


LXXXIII.

Modification de la Cense des Clées 1.

Ao. 1589.

(Archives de Romainmotier).

Nous l'Advoyer et Conseil de la ville de Berne sçavoir faisons à tous. Comme soit que par transact de l'an 1272, fait entre jadis, de heureuse mémoire, Philippe Comte de Savoie et de Bourgogne, d'une, et les jadix prieur et Couvent de Romainmotier, d'aultre part, tous les hommes de la Terre et puissance du dit Romainmotier, soyent demeurés attenus et astraints au dit Comte, comme leur souverain 2, au payement et sactisfaction annuelle des censes, debvoirs et tributs portés en ses droits, tout ainsi qu'il en avoit et ses prédécesseurs du temps passé, jouy; et comme suivamment les dits droits ont été spécifiés: /873/ Notamment en une recognoissance faite au prouffit d'Amé Comte de Savoie, es mains d'egregie Jehan Chalvyn son Commissaire, par les lors Prieur, religieux et Couvent du dit Romainniotier; ou c'est qu'ils ont actesté: que le dit Comte percevoit et debvoit percevoir, en vertu des transacts anciennement faicts entre les prédécesseurs du dit Comte et ceulx des religieux, assavoir: D'ung chescung homme de la puissance du dit Romainmotier ayant maison à freste; nommément de la ville du dit Romainmotier, le Lanfray, de Vaullion, de Juriens, de Envy, de Lapra, de Premier, de Brethonieres, de Agiez, de Croyes, de Bofflens, de Vallorbes et d'Arnay, une coppe de froment, deux coppes d'avoine et ung chappon, solvables es Clées, assavoir: la graine en chescune St-Martin d'hyvert et le chappon à caresme-prenant. Et les non ayant maison à freste, ains seulement des cabornes, n'estoyent tenus qu'au payement d'ung chappon; adjoinct touttefois que si en la dite caborne residoit quelque laboureur qui y fyt focage, seroit tenu en six deniers annuels pour toutes corvées, charroys et bastiments, payables au dit jour St-Martin es mains des Mayors ou officiers des dits villages, au prouffit du Comte. Mais les femmes n'ayant laboureurs, en leurs maisons, a rue, pareillement, les Mayeurs des lieux prédésignés, le Saultier, le Maruglier, le Sommelier, l'Officier de la Mareschaussé, le Portier et ceux de la Combe de Romainmotier qui n'avoyent accoustumé de payer les corvées et bastiments, estoyent aussi des dits six deniers quittes et francs. Sous condition touttefois qui si aulcung des dits hommes ou femmes de la dite puissance de Romainmotier, avoit caborne excédante dix et huit pieds en largeur, en quelle il fit residance et feu, tel seroit (pour la dite caborne), de la condition de ceux ayant maison à freste, et en conséquent soubmis au payement des dits graines et chappons. Et finalement auroyent confessé et recogneus appartenir au dit Comte, en toute la dite Terre de Romainmotier, toute seigneurie, mere, mixte impire, omnimode jurisdiction et souveraineté 1. Lesquels droicts et recognoissances /874/ auroyent esté depuis confirmées et renouvellées diverses fois; singulièrement l'an 1446, et après en 1527, et finalement l'an 1571. Pareillement le payement des dits tributs continué d'an en an à teneur des rentiers faits et prins sur la recognoissance de 1446.
Seroit advenu, que egregie Anthoine Monnier de Vallaires nostre recepveur et Chastellain des Clées, ayant heu communication des tiltres devant désignés, auroit estimé nostre droit estre aulcunement altéré, en ce qu'il sembloit estre par iceux porté, que tous hommes ayants maisons à freste ou caborne excédante dix huit pieds de largeur, estre au payement entier des dites graines, chappons et argent, tenus, par chefs de famille. Et touttefois sous prétexte que deux ou trois des dits chefs de famille, residoyent en une seule maison d'une freste ou caborne excédante dix huit pieds en largeur, ils refusoient le payement des dits tributs par chefs et ne voulloient payer que par freste ou caborne. Dont luy aurions fait commander de les rechercher et interpeller par le droit à la satisfaction d'iceulx jouxte le sens de nos dits droits.
Mais les dits de Romainmotier, Terre, district et ressort d'iceluy, nostres chers et bien aymés soubjets, pour lesquels ont comparu, nobles et prudents, Olivier Thomasset, Jérosme Mayor et Josue Martignier, leurs ambassadeurs et députés, ne voullant contester contre nous, ains avec toute révérence et humilité pryer d'entendre leur juste refus et contredicte faicte a nostre recepveur. Nous auroient exhibé plusieurs droits: Entre aultres les doubles et copies des nôtres, avec les anciennes /875/ explications d'iceux, usance et pratique continuée l'espace d'environ 300 ans; par quels clairement est apparu: n'avoir oncques payé es Comtes et Ducs de Savoie, n'y a nous dempuis l'heureuse conqueste du pays, les dits tributs par chefs de famille ou focage, ains seulement par chescune maison à freste ou caborne etc habitées par hommes ou femmes, selon que bien au long nous est apparu par le rapport du thesaurier Tachselhofer et général Morattel, commis pour la vision et intelligence d'iceulx.
Et apres, nous avoir non seulement requis les retenir en la dite usance sans avouer la nouvelle interprétation; ains en considération des aultres grandes charges et condition de mainmorte, en quoi leurs biens et héritaiges sont à nostre Estat affecté, à cause du Prioré du dit Romainmotier, qui sont quasi insupportables. Et que le tribut, dont est question, à nous à cause des Clées, procédant anciennement de droit souverain desus, se payoit et se paye affin d'estre conservés, gardés et deffendus en leurs personnes et biens; présentement soubs le régime du dit Romainmotier réduits, ou c'est qu'ils rendent semblable debvoir real et personnel que nos aultres bons et feals subjects du pays de Vaud. Il nous pleut leur conférer, résigner et remettre les dits tributs de froment, avoine, chappons et argent, sous quelque honneste et médiocre forme.
A quoi benignement annuants, désireux de les gractifier pour regard de leur fidélité et mérite. Leur avons cédé, remis et transféré, comme par icestes de nostre commandement faictes, pour nous et les nostres: cédons, remettons, baillions et transférons à toute perpétuité pour eux et leurs successeurs au dit Romainmotier, district, villages et ressort prédésignés, assavoir: les dits tributs de la coppe de froment, des deux coppes d'avoine mesure des Clées, d'ung chappon et six deniers à nous dheus par tous les hommes des lieux prédésignés de la Terre de Romainmotier ayans maisons à freste ou caborne en la forme et manière ci devant désignée, leur conférant toute omnimode puissance et faculté de les exiger, percevoir /876/ et recovrer à leur bonne volonté, tout ainsi que nos recepveurs ont fait et pu faire. Et c'est pour et moyennant six muids de bon froment, douze muids d'avoine belle et recepvable graine, mesure des Clées, cent chappons et soixante sols Lausannois d'argent. Le tout payable et rendable es mains de nos recepveurs ou officiers présens et futurs au dit lieu des Clées, par les Syndiques et Gouverneurs générals du dit Romainmotier et district d'iceluy devant nommés, ensemblement sans aulcune division, sur chescung jour St Martin d'hyvert; sous l'obligation de tous les biens commungs de tous les dits lieux, et de tous ceux des particuliers, bourgeois et habitans en la dite Terre, présents et futurs quelcomques. Avec promesse nous en prester recognoissance touttefois en seront requis, sous les astrictions et obligations premises. Et a peyne de tous intérets, dommages et despends survenants par l'inobservation des choses premises. N'entendants en cecy comprendre les nobles des dits lieux, les Mayors et autres d'antiquité exempts ou affranchis. Ains par exprès les réservants chescung jouxte son légitime droit. Comme aussi nous réservons les Ministres et serviteurs d'Eglise, nos Chastellains, recepveurs et officiers batonniers, pendant le tems et service d'ung chescung et non plus oultre, car décédans ou estans privés des dits offices et charges, telle immunité et franchise sera conférée aux successeurs ou soubrogés en icelles. Le tout de ce que dessus en bonne foy, sans aulcune fraude. Dont leur avons oultroyé les présentes soubs notre scel pendant. Le 19 Décembre l'an de grace nostre Seigneur et seul Sauveur Jésus Christ courant 1589.

(sceau pendant de Berne)


/877/

LXXXIV.

Affranchissement de la Mainmorte des propriétés, des aumônes et des charrois de dixme 1.

Ao 1591.

(Arch. de Romainmotier).

Nous l'Advoyer et Conseil de la ville de Berne: Sçavoir faisons par ces présentes: que s'estants nos tres chers et féaulx les nobles et bourgeois de Romainmotier et de toute la Terre et district du dit lieu, en la personne des nobles et honorables, André Mayor Chastelain, Josué Martignier conseiller du dit Romainmotier et Olivier Thomasset Mayor d'Agiez, leurs députés et ambassadeurs, présentés devant nous: Exposans, comme les hommes et habitants de la dite Terre soyent et se recognoissent, de nous et de nostre Estat, francs et libres, et d'aultre costé tous leurs biens ou la pluspart d'iceux de condition mainmortable; et neantmoins en puissance et faculté de les vendre, engager, eschanger et ailliener à leur bon plaisir et volonté sans charge de lods ni ventes, à personnages de leur condition seulement 2. De quoy s'ensuyt, que leurs voisins et /878/ aultres plus eslogniez n'estant, pour la diversité de leur condi tion, capables de posséder des dits biens de mainmorte, refu sent de leur impartir de leur abondance, et faire prests d'argent, ou autrement paschier avec eulx, ensorte que de la, mainte. fois, ils sont contraints souffrir disette de choses néces saires à leur nourriture, et en oultre, grand dommage et recu lement en leurs biens. Dont et pour à cela pouvoir prévenir, nous auroient humblement requis, nous pleut, en changeant leur dite condition de mainmorte et de toutes les aydes qu'en dépendent; pareillement de l'ausmosne que soulloient payer les successeurs des chefs de maison décédans, en la dite Terre, et ayans bestes tirans à la charrue; aussy du charroy des gerbes de dixme; imposer laods et ventes sur tous leurs biens de dicte condition; nous persuadants que les dits lods reussiroient à plus grand prouffit et utilité de nostre dicte république et Estat que les escheutes de dicte mainmorte. Sur quoy dési reulx les gratifier et spéciallement descharger de la dite condition /879/ de mainmorte, et de les tenir en égal respect à nos aultres subjects du pays de Vaud, au regard de leurs dicts biens, pour librement en disposer avec tous indifféremment, aurions donné charge à Vincent Dachsellhofer nôtre trésorier, et à nôtre Commissaire général Nicolas Moratell, de visiter nos droicts et d'heuement examiner le sens d'iceulx; et nous faire déclaration sous quelles conditions le dict changement seroit à faire. Ce qu'ayants sogneusement exequuté, à leur relation, et d'aillieurs à la continuelle requeste de nos dits feaulx et subjets de Romainmotier; en contemplation des offertes d'iceulx et la condition à quelle veulent submettre leurs dicts biens pour obtenir affranchissement de la dicte mainmorte, aulmosne et charroy prédict des gerbes de dixme. N'enportent grand intérest à nostre dict Etat: parce que les laods annuels peuvent esgaler et parfois excéder les dicts escheutes, auhmosne et charroy; joinct que, au dict charroy des gerbes de dixme, se peuvent commettre de grandes fraudes, en ce que nos dicts subjets les charroient en leurs granges avant que les rendre es nostres; tellement qu'en les déchargeant et rechargeant, oultre les changemens qui pourroient advenir, se faict grande diminution de grain à nostre préjudice 1: A ces causes et aultres notables considérations; signament les voyans requérir et rechercher ce dont nous et nos prédécesseurs les auroient mainttefois exhortés: Nous avons benignement annué à leur requeste. Et sur icelle, tant pour nostre utilité que bien des supplians, affranchissons, quittons et libérons à perpétuité de la dite condition mainmortable et aides qu'en dépendent: comme sont les procès, tempestes, acquisitions, réemptions, sortie de la Terre de Romainmotier pour aller résider ailleurs, et jurer bourgeoisie; Parellement de la dicte aumosne et charroy des gerbes de dixme. Les tenants, de tout ce que des sus, entièrement libres et exempts; les rendans pleinement déchargés de la dicte servitude et astriction à quelle leurs dicts biens étoient affectés et submis. Les déclairans d'esgalle condition /880/ à nos aultres subjets libres du pays de Vauld, sous les charges et conditions suivantes. Assavoir, quils confesseront et recognoistront, en général tous et chescungs, leurs terres, leurs biens, leurs possessions privées ou particulières et communes, estre mouvantes de nostre directe seigneurie, à cause de nostre maison du dit Romainmotier, emportant lods et ventes en toutes alliénations et devestitures, à raison du huictième denier du pris et valleur du bien aliéné. Oultre neantmoins les censes, charges et debvoirs reals et personnels portés par nos recognoissances et documents que expressément nous reservons à debvoir estre payés et rendus comme du passé. N'entendants toutesfois les exclure de la participation de la grace et libéralité qu'usons coustumièrement envers aultres nos subjects de nostre pays de Vauld, du tiers denier d'iceulx lods. Et quant aulx aultres biens, existants en la dite Terre, qui ne se trouveront chargés d'aulcunge cense ou debvoir annuel: iceulx demeureront en leur nature et qualité et sans aultre tribut, ny charge; en ce comprenant les terres appelées des dominures jadix extirpées et toutes celles que cy après s'extirperont; desquelles nos dicts subjects useront comme d'ancienneté de la puissance d'icelles, sans contradiction, fors les dits lods et ventes en cas d'aliénation, et le diesme annuel accoustumé. De quoy se feras recognoissance générale par tous nos dits sujets sans exception. Bref, seront tous les biens de la Terre tellement assubjectys et submis a lods et diesmes qu'aulcunne aultre réserve n'en est faicte en leur faveur sinon les biens et possessions tenues jusques aujourd'hui de franc a lod, desquelles est parlé au Plaict général et en la recognoissance générale qu'ils nous en ont prestée; et de celles que desja ont été par nous affranchies, lesquelles demeureront aussy jouxte leur pristine nature. Et de mesme, iceulx nos subjects et les leurs à perpétuité demeureront, nonobstant le présent affranchissement, chargés et redevables de tous les aultres debvoirs, censes et tributs reals et personnels, comme sus est dict. Mandants et commandants à tous nos Ballifs et officiers, médiats et immédiats, présens et futurs qu'ils ayent à maintenir, protéger /881/ et défendre les dits de la Terre de Romainmotier et leur postérité, jouxte le présent affranchissement, qui a esté faict et passé le 15 may, et accepté par les dits de Romainmotier le 27 may, et sur ce corroboré au dict jour par nostre scel pendant, l'an 1591 1.

(Grand sceau).


LXXXV.

Réglements de l'Abbaye des Arquebusiers de Romainmotier 1.

Ao. 1596: vidimus de 1770.

(Arch. de Romainmotier, Papiers dits inutiles).

Nous l'Advoyer et Conseil de la ville de Berne savoir faisons par ces présentes: Que nous ayant été exposé de la part de nos chers et feaux sujets les Arquebusiers de notre ville de Romainmotier: Comme pour bon respect et entretient de leur tirage et de quelque bon réglement en iceluy; Aussi pour avoir tant mieux en nécessité de guerre, de la quelle Dieu nous veuille préserver, ou autrement, quelque bon épargne pour suivre /882/ plus outre: ils auroyent dressé une confrairie et Abbaye d'Arcquebusiers, avec quelques ordonnances et lois à la maintenance et bon règlement d'icelle, qu'ils nous produisoyent. Et a ces fins nous suplioyent humblement icelles leur confirmer; et retenir celuy d'entreux qui annuellement sera Roy de leur tirage, en même liberté et franchise que les autres de nos villes du Pays de Vaud; pour leur donner de tant plus courage à s'exercer aux armes, pour nous servir tant mieux au besoin. Nous benignement annuans, pour plusieurs raisons et bonnes considérations, à leur requête, afin de les rendre de tant plus affectionnés à nôtre service. Avons non seulement confirmé, rattifié et homologué, comme par icestes confirmons, rattifions et homologuons les dittes lois et ordonnances; ains aussy laissé et retenu, comme laissons et retenons, leur Roy annuel en même liberté et franchise que les autres de nos villes du Pays de Vaud, comme de Moudon, Yverdon et Morges, l'année qu'il sera Roy durant seulement 1. Et c'est pour le tems et terme qu'il nous plaira et bon nous semblera, et tandis qu'ils s'y comporteront duement et honnêtement. Des quelles loys et ordonnances la teneur s'en suit:
Premiérement; que tous et chacun des dits confrères de la dite Abbaye, aye sur toutes choses en recommendation l'honneur et la gloire de Dieu et de ses Princes et supérieurs.
Item, que une fois l'année sur la première dimanche du mois de may, s'assembleront les dits confréres, pour tirer à l'arcquebuse et pour aviser aux affaires de la ditte compagnie. Et celuy qui tirera le mieux et le plus près de la broche, aura l'honneur d'être Roy, et sera franc des boîtes, tant du prix du tirage qu'ailleurs.
Item, que le dit Roy, par l'avis des dits confréres, puisse élire un Recteur d'entreux, qui aura la charge et maniance des affaires de la dite compagnie en ce qu'il promettra d'en rendre bon et loyal compte.
Item, que nul ne sera reçu de la dite confrérie qu'il ne soit /883/ arcquebusier; et avant qu'être reçu devra icelle faire assembler pour composer premièrement avec elle.
Item, que quand il sera question de mettre quelque chose en avant, et résoudre des affaires de la dite compagnie, le Roy aura la première voix et l'Abbé ou Recteur la seconde.
Item, que quand le dit Abbé ou Recteur commandera au dits confréres se trouver, soit pour répondre de quelque chose ou autrement, celuy qui défaudra sera tenu à l'amende d'un pot de vin ou à la valeur d'iceluy, réservé causes légitimes.
Item, que un chacun d'eux, aprés le commandement a luy fait de la part du dit Recteur de se trouver en dite compagnie, soit tenu y venir avec son épée en bon ordre, à peine de 6 sols de bamp, applicables au proffit de la dite confrérie.
Item, que si quelques différens survenoyent entre les dits confréres, pour l'égard des affaires de la dite confrérie; sera par icelle apointé, et le refusant condamné à 10 sols d'amende aplicables comme dessus: l'autorité et droicts de nos souverains seigneurs réservés.
Item, que tous les ans se levera et prendra de l'argent de la ditte compagnie pour l'exercice du jeu de l'arcquebuse autant que par le Roy et la compagnie sera ordonné.
Item, que décédant l'un des dits confréres, tous les autres soyent tenus aller à son ensevelissement s'ils sont avertis, à peine d'un florin d'amende applicable comme dessus.
Item, que décédant quelqu'un d'entreux ayant enfant mâle, le plus âgé lui succédera pourvu qu'il soit arcquebusier; si moins, un autre exerçant cet état. Et n'ayant point d'enfant mâle, un sien frére indivis ou non, savoir le plus aîné, en payant un quarteron de vin.
Item, que quicomque blasphémera, jurera ou dépitera le nom de Dieu en manière que ce soit, étant de la dite confrairie assemblée, ou au tirage de l'arcquebuse, sera puni de 3 sols de bamp, applicables comme dessus.
Item, que celui qui se remplira de vin et de viande plus que nature ne peut porter, étant la compagnie assemblée, sera, /884/ outre le chatiment et punition du magistrat, tenu à 12 sols d'amende applicables comme dessus.
Quiconque sera convaincu de larcins ou se laissant appeler méchant homme ne s'en faisant pas purger, sera déjetté de la dite compagnie. Et celui qui orra médire ou mal parler des dits confréres et confrérie, soit tenu le rapporter au Recteur, qui le debvra révéler à tous; et ne le faisant sera demis.
Celuy qui tirera sans bale sera condamnable à 3 sols de bamp à la dite confrérie. — En outre tous ceux qui tireront au Roy, soit qu'ils soient de la ditte confrérie ou non seront tenus au boëte des prix; jaçoit qu'ils ne tiroyent que le dit jour.
Item, quicomque rompra un verre en la dite compagnie payera un pot de vin et le verre.
Quant à l'argent de la ditte Confrairie, a été arrêté, qu'ils le feront valloir, soit en marchandises ou pret entre ceux de la dicte compagnie, à intérêt honnête entreux; et que nul d'iceux n'en puisse ni doive emprunter deux sommes, ains se contenter d'une seule, afin qu'il aye tant meilleur moyen la rendre au terme: Et pour meilleure assurance sera tenu donner caution suffisante de la compagnie, à contentement d'icelle.
Item, que celui qui ne payera au jour et terme statué, et qu'il sera obligé, sera privé et demis de la dite confrérie et non pourtant exempt du debts.
Item, que advenant quelqu'un de la ditte compagnie vint à raporter ce qui seroit été fait et passé en ditte confrérie méritant tenir secret, sera tenu à amende arbitraire à la volonté d'icelle.
Finalement a été ordonné qu'on donnera tous les ans aux pauvres, pour l'honneur de Dieu, le jour de leur assemblée, selon le moyen et pouvoir qui leur sera donné de Dieu.
En foy et pour corroboration des choses sus écrites avons fait mettre aux présentes nôtre sceau. Donné ce lundy dernier de may l'an de grace nostre Seigneur Jésus Christ ayant cours, mille cinq cent nonante six.

(Copie vidimée, du 8 avril 1770, signée: CHANEL).


/885/

LXXXVI.

Berne permet aux villages de la Terre de se réunir par députés et d'élire un Banderet 1.

Ao. 1653.

(Arch. de Romainmotier).

Nous l'Advoyer, petit et grand Conseil de la ville de Berne sçavoir faisons: Que à l'humble requeste et supplication par devand nous présentée par les commis et charge ayants de nos chers et feaulx subjects des douze villages dépendants d'ancienneté du domaine de nostre Abbaye de Romainmotier, sçavoir: Romainmotier, Vallorbes, Vaullion, Arnex, Juriens, Bofflens, La Praz, Premier, Croy, Brethonnières, Agiez et Envy; qu'il nous pleut leur permettre de se pouvoir assembler par leurs députez, pour traicter de leurs affaires communes; comme aussy de pouvoir restablir et eslire un Banderet pour chef des dits douze villages, excepté Vallorbes; le tout selon l'ancien us et coustume. Nous en considération du communage qui est entre ces dits lieux, dans les bois, pasturages et entretien des chemins publics; et veu que par leurs registres se conste semblables assemblées avoir esté tenues desia devant cent ans et après, par licence, voire en présence de nos Ballifs; estants icelles mesmes concédées par le Coustumier. Leur requête bénignement annuants, permettons à nos dits subiets de se pouvoir cy après pour faicts dépendants de leurs dictes affaires communes, assembler et convenir par moyen de deux personnes de chasque commune et non plus, au lieu de Romainmotier, et non ailleurs, en présence de nostre Ballif.
/886/ Et pour l'autre poinct, concédons aussi hormis Vallorbes, n'y ayants voulu participer la susdemandée élection et establissement d'un Banderet pour leur chef pour s'adresser à lui ez affaires entreux exbeantes; et par iceluy présenter leurs griefs à nostre Ballif ou nostre audience magistrale. Leur défendants en ce par exprès de n'attirer a soy des autres communes circonvoisines, ou de traicter d'autres faicts que des susdicts dépendants de leur communage. Le 5 Septem bre 1653.


LXXXVII.

Consultation sur la Sorcellerie 1.

Ao 1653.

(Registre du ci-devant Colloque de Romainmotier).

9 Février 1653. Le vénérable Colloque a esté assemblé extraordinairement pour donner nostre advis sur l'intention de leurs Excellences, qui veulent s'informer des seigneurs Ministres touchant les moyens d'extirper le règne de Satan, et obvier à ses efforts par lesquels il ravage parmi leurs sujets, et notamment en induit plusieurs au crime de sorcellerie; et après avoir, Leurs Excellences, receu le sentiment des cinq vénérables Classes du pays de Vaud, touchant les causes et remèdes d'un si grand mal, ils ont de rechef proposé les deux questions Suivantes.
La première: Si on doit tenir pour une marque de réalité /887/ et raison suffisante de la sorcellerie, quand telles personnes sont accusées d'avoir comploté et tenu discours ensemble de ce vice et des actions en dépendantes, et ce, de jour, non pas de nuict, à la seite, quand les illusions diaboliques se font? — Sur quoi nous sommes d'advis que voirement on peut parler en compagnie de la sorcellerie, pour en chercher les causes et les remèdes, sans que de tel discours on puisse avoir juste sujct de soubsçonner ceux qui en parlent ainsi d'estre atteints de ce crime, veu que nous mesmes sommes expressément assemblez pour en conférer. — Mais si, de jour, des personnes en parlent ensemble par complot, se déclarant d'avoir fait pacte avec le diable, pour le recognoistre comme leur maistre et obtempérer à ses comandemens; et advouent d'avoir comis des actes de sorcellerie, et fait mourir gens ou bestes par les poisons et selon les instructions du diable, ou vouloir comettre tels actes à l'advenir; en tel cas nous ne doutons point que ces personnes ne soyent atteintes du dict crime. — Quant à la preuve que tels complots et conférences ayent esté tenues: Nous sommes d'accord, qu'un seul accusateur ne suffit pas, surtout si lui-même est coulpable de crime, comme étant indigne qu'on adjouste foy à sa déclaration, voire à son serment; mais que deux ou trois témoins sont requis; et que leur témoignage soit bien pesé et examiné, puisqu'il est question de ce que l'homme a de plus précieux: qui est sa vie, son honeur et celui de ses parens. Neantmoins nous sommes d'advis, que, combien qu'une seule accusation ne soit pas suffisante pour convaincre un homme, toutesfois elle l'est assez pour obliger les juges à l'examiner en présence de l'accusateur, notamment si l'accusé est de mauvaise vie, veu que telles confrontations, comme on appelle, sont quelquefois efficacieuses à amener les coulpables à confession.
La seconde: Si la marque au corps sondée avec une eppingle, dans icelle plantée sans qu'il en sorte du sang et que la personne le sente, doit estre tenue pour une réalité et raison suffisante de la sorcellerie? — Sur cette question nous sommes d'advis, que les marques telles quelles sont spécifiées en la /888/ dernière question de Leurs Excellences, ne sont pas des preuves asseurées de sorcellerie, veu qu'elles peuvent estre faites par la violence de Satan, sans le consentement des marquez, comme il appert en des enfans, et peut arriverà d'autres. Néantmoins estant conjoinctes avec des accusations et une mauvaise vie, elles donnent poids pour examiner et presser plus sérieusement les personnes qui en sont atteintes.


APPENDIX.

Le Prieur de Romainmotier use de la haute juridiction, du droit de grâce, etc. 1

Ao 1374 (v. s. )

(Arch. cant. Romainm. No 176, papier).

Secuntur quidam testes producti per religiosum virum et ho(nestum) 2 fratrem Henricum de Sivirie priorem prioratus Romanimonasterii nomine suo et dicti prioratus sui et conventus e(jusde)m 3 loci in causa que coram viro venerabili et discreto domino Guid. de Prangino utriusque juris professore preposito lausann. et Anthonio Championis castellano Morgie commissariis in hac parte a magnifico principe ac domino domino Amedeo comite Sabaudie inter ipsum priorem ex una parte et nobilem dominam dominam Lucam de Balma dominam de Mont et Galesium de Viriaco eius filium ex altera vertitur; qui testes examinati fuerunt sexta decima die mensis /889/ februarii, anno domini ab annunciacione ejusdem sumpto Mo CCCo LXXo quarto.
Unde Perodus dictus passerat de romano monasterio etatis LXa annorum vel circa, primus testis productus, juratus, interrogatus et diligenter examinatus super primo articulo intencionis dicti domini prioris qui sic incipit: In primis proponit et probare intendit quod dictus prioratus etc. sibi testi lecto et declarato: dixit dictum articulum totaliter esse verum et quod dictus dominus prior et sui predecessores habuerunt et habent in loco de Brussins et tota terra sua banna LXe solidorum super gentes suas et habitantes in terra sua et quod dictus prior et sui predecessores habuerunt et habent omnimodam juridicionem et cognicionem in rebus et possessionibus gencium suarum et habitancium, predictorum. — Interrogatus de mero et mixto imperio, dixit quod verum est et quod vidit quod tempore quo dominus Vuillermus de Monte richerio erat prior romani monasterii quidam qui vocabatur, Magister Johannes minestrerius 1 familiaris tunc temporis dicti domini prioris, fuit inculpatus de morte Perrete filie dicti Vaniriquier de Brussins et fuit captus et detentus per castellanum Montis, cujus castel. nomen ignorat, tamen dictus Vuillermus prior de ipso magistro Johanne peciit sibi fieri recredenciam et remissionem, qui per cognicion. remissus fuit dicto priori et dictus prior tunc temporis de gracia speciali et ad requisicionem quorumdam nobilium ipsum Magistrum Johannem licenciavit et habire permisit 2 inhibendo sibi me ab illa hora intraret terram dicti prioratus, et predicta uti vidit spacio quadraginta annorum et ultra.

Interrogatus super quinto articulo qui sic incipit: Item, quod dicta domina Luca et dictus Galesius etc.: dixit ipsum esse /890/ verum et dixit quod vidit et quod erat in clauso vinee dicti prioratus de Brussins et quod ibi erat Thomas Gottofloz de Vallorbes qui percussit et vulneravit de quodam baculo quemdam hominem de Marchissie hominem de Mont, qui Thomas ab hoc detentus fuit per castellanum de Mont, tamen de quo Thoma dominus Arthaudi tunc prior romanimonasterii peciit sibi fieri recredenciam, qua recredencia petita castellanus de Mont ipsum Thomam dicto priori remisit. Item vidit quod quidam qui vocabatur frater Johannes clericus vulneravit de gladio apud Brussins perronetum de Subtus ecclesiam, qui frater Johannes captus fuit per dictum castell. de Mont et ductus apud rotulum, tamen idem dominus Arthaudus de ipso peciit fieri recredentiam, qui dicto priori remissus fuit per dictum castell. et ipso remisso dictus prior ipsum duci et detineri fecit in potestate sua apud Romanummonasterium et apud Vallorbes quousque dictus Peronetus fuerit sanatus.

Interrogatus super VIIo articulo qui sic incipit: Item quod dictus prior et sui predecessores sint etc.: dixit ipsum articulum esse verum dicendo quod per totam terram suam dictus prior dat orphanis et pupillis tutores et quod vidit quemdam orphanum dey Verney cui predictus Artaudus prior dedit tutorem.

Interrogatus super XIIo articulo qui sic incipit: Item quod Fredericus 1 etc.: dixit quod audivit legi litteras super ipsis confectas.

Interrogatus quam partem parcium mallet causam lucrari: dixit quod partem jus habentem. — Interrogatus utrum predicta disponat prece, precio, timore vel amore: dixit, quod non sed pura veritate tantum. Die nona, marssii dictus prior interrogatus per consilium domini confitetur quod dictus testis est de sua juridicione. /891/

Item, Johannes Bessons de Brussins etatis quadraginta annorum vel circa, tercius testis …
Interrogatus super IXo articulo predicto: dixit ipsum esse verum penitus et quod vidit quod Bersetus minvuillet de Yvernay invenit quamdam securim quam tradidit nuncio Altaudi tunc temporis prioris.

Interrogatus super XXIIo articulo predicto: dixit ipsum esse verum et scit quod dictus Vuillermus in dicto articulo contentus erat homo ligius dicti domini Henrici prioris et super ipsum Vulliermum dictus dominus prior habebat omnimodam juridicionem et vidit quod quadam vice dictus Vuillermus ruppit quamdam litteram in dominio de Mont 1 in quadam vinea quam colebat a religiosis Bonimontis et bannum dicte littere dictus prior habuit et recuperavit.

Interrogatus super XXVIo articulo predicto: dixit ipsum articulum et quod multociens vidit casum et dixit quod semel ipse testis qui loquitur de Roleto de Chinaul de Brussins in manibus domini Reydi. curati de Brussins tunc nuncii domini Altaudi tunc temporis prioris predicti et quod idem testis ab audiencia dicti nuncii appellavit apud romanummonasterium ad audienciam dicti domini prioris vel sui locum tenentis.

Item dominus Nicholaus Bertholecii curatus Romanimonasterii etatis quadraginta annorum vel circa quartus testis …
Interrogatus de mero et mixto imperio: dixit quod vidit quemdam qui vocabatur Perretus de Grens qui interfecit aliquem hominem apud Brussins propterea quod idem Perretus fuit fugitivus, tamen ad preces quorumdam et maxime nobilis domine Caterine 2 de Sabaudia dominus Altaudus Alamandi predictus /892/ tunc prior romanimonasterii pepercit dicto Perreto, et vidit quod dictus Perretus venit apud romanummonasterium capistro posito in collo suo se ponendo ad misericordiam dicti domini prioris 1.
Interrogatus super secundo predicto articulo: dixit ipsum articulum esse verum et nunquam vidit contrarium et dixit quod in furchis romanimonasterii vidit quam plurimos subspendi: scilicet dictum ardilion, et quamdam mulierem de Valorbes apud Romanum monasterium subjungi per officiarios dicti prioris 2.

Interrogatus super XXVIo articulo predicto: dixit ipsum esse verum et vidit quod Guillermus de Romanomonasterio audivit causam cujusdam appellationis facte de Brussins apud Romanummonasterium.
...


Nous regrettons de n'avoir pu placer parmi les pièces justificatives les sauvegardes impériales de Conrad le Salique (1038) et d'Henry IV (1078); mais, bien que leur existence soit in contestable, ces chartes ont jusqu'ici échappé à nos recherches.

Nous ne finirons point sans offrir à M. Baron, l'Archiviste d'Etat, l'expression de notre reconnaissance pour la complaisance inépuisable avec laquelle il a facilité notre travail. - M. Th. Blanchet, membre de la Société d'Histoire romande, a bien voulu aussi collationner pour nous plusieurs chartes aux Archives cantonales.

FIN DE L'APPENDICE ET DES PIÈCES JUSTIFICATIVES.

NOTES:

Pièce justificative I, Note 1 page 577: Nous avons cru bien faire de donner cette charte, quoique déjà publiée par Mabillon, ann. benedict. T. III, p. 690. — Voyez page 11. [retour]

Pièce justificative I, Note 1 page 578: La désolation du monastère romain devait être bien grande pour que Rodolphe en disposât comme d'un domaine, malgré la consécration du Pape Etienne II. - Rodolphe l'appelle Abbaye, Romainmotier, en effet, ne devint Prieuré que depuis son incorporation à Cluny en 927. [retour]

Pièce justificative II, Note 1 page 578: Charte communiquée par M. Duvernoy. — Voyez page 249. [retour]

Pièce justificative II, Note 1 page 579: Journal de terre. [retour]

Pièce justificative II, Note 2 page 579: La Toile (l'Orbe près d'Yverdum) [retour]

Pièce justificative II, Note 3 page 579: Essert. [retour]

Pièce justificative II, Note 4 page 579: Dalmace de la Roche, d'une famille Bourguignonne. [retour]

Pièce justificative III, Note 1 page 579: Voyez page 95, note. Cette date est celle indiquée dans le titre de l'acte que donne le registre-copie. Nous ne sommes point assurés de son exactitude, l'acte semblerait plus ancien. [retour]

Pièce justificative III, Note 2 page 579: Wolferio est-il Wufflens? C'est ce qu'il est difficile de savoir: l'acte original ne se retrouve plus. [retour]

Pièce justificative IV, Note 1 page 580: Voyez page 95. Le titre original ne se retrouve pas. La date qu'indique la copie du registre (1230) est absurde, l'acte est plutôt de la fin du XIe s. que du XIIIe, à en juger soit par la teneur générale de l'acte, soit par les noms des Grandson indiqués, soit par l'indication de l'abbé (de Cluny) Hubo (Hugues): saint Hugues fut abbé de Cluny, dès 1049 à 1109. [retour]

Pièce justificative IV, Note 2 page 580: Dans la donation d'Ugfroy, de Tramelay, apparait un Wittbert, père d'Enguizon, clerc, possessionné près d'Yverdun. Dans la charte actuelle Harduin est fils de Witgert, et frère d'Engunzon, et comme témoins apparaissent Adulric du château de Grandson et ses frères Philippe et Chono, Adalbert et Witbert. Il s'agit probablement des mêmes personnages. [retour]

Pièce justificative IV, Note 1 page 581: Un lunatique, terrain labouré par deux boeufs durant une lune. [retour]

Pièce justificative IV, Note 2 page 581: Dalletis, probablement Daillens. [retour]

Pièce justificative V, Note 1 page 581: Voyez pages 212, 213 et 254. [retour]

Pièce justificative V, Note 2 page 581: Ponce, prieur de Romainmotier, était déjà prieur en 1135: il est mentionné alors comme témoin, dans une charte de l'évêque de Lausanne en faveur de Guigues prieur de Payerne. (Voyez Annales de l'Abbaye du Lac de Joux, page 10). Il faut done corriger dans ce sens l'indication du prieur, en l'année 1135, faite aux pages 253 et 254. [retour]

Pièce justificative V, Note 1 page 582: Pierre le vénérable abbé de Cluny. [retour]

Pièce justificative V, Note 2 page 582: Bannens et Sainte-Colombe dans l'arrondissement de Pontarlier. [retour]

Pièce justificative V, Note 3 page 582: Béthusi, près de Lausanne? [retour]

Pièce justificative V, Note 4 page 582: Lully, près d'Estavayer. [retour]

Pièce justificative V, Note 5 page 582: Les monastères importans avaient jadis des hospices dans la principale ville de leur voisinage, avec chapelles ou Eglises annexées. Quelques frères y recevaient le prieur, le procureur, les religieux que les affaires ou les maladies arrachaient à leur solitude. [retour]

Pièce justificative V, Note 6 page 582: Obedientia, ne signifie point patronage (mém. p. 212) mais Obédience. L'Obédiencier, était un religieux qui desservait un bénéfice par ordre d'un supérieur. L'Obédiencier toujours ecclésiastique, quelquefois avec charge d'âmes, était subordonné à un établissement supérieur dont il tenait ses pouvoirs et qui le présentait à l'institution canonique de l'ordinaire. (note de M. Duvernois). Dans la présente charte une chapelle est mentionnée à Vallorbes, dans une autre, de 1148, c'est une église, la fondation du Prieuré de Vallorbes est postérieure, sans doute. [retour]

Pièce justificative V, Note 7 page 582: Mollens, Ballens et Torclens; ce dernier village détruit. [retour]

Pièce justificative V, Note 8 page 582: Bursins, Bursinel et Gimel, qui cessèrent bientôt d'être chapelles. [retour]

Pièce justificative V, Note 9 page 582: Saint-Oyens, non loin de Gimel. [retour]

Pièce justificative VI, Note 1 page 584: Voyez pages 177 et 257. — Cette charte a déjà paru dans les pièces justificatives du Mémoire sur le Rectorat des Zehringen, de M. le baron de Gingins. Si nous la reproduisons ici, c'est à cause de son peu d'étendue et de son importance, et surtout parce que nous pouvons en offrir la teneur d'une manière plus scrupuleusement exacte. La copie communiquée au savant auteur que nous venons de citer était l'ouvrage d'une main encore un peu inexpérimentée. [retour]

Pièce justificative VI, Note 2 page 584: Fréderic donna d'autres chartes dans la même ville, à la même époque. Voy. Hist. de Pontarlier par Bourgon. [retour]

Pièce justificative VI, Note 1 page 585: Confirmation de l'origine de Romainmotier telle que le Cartulaire la rapporte. [retour]

Pièce justificative VI, Note 2 page 585: Usure du papier. [retour]

Pièce justificative VI, Note 3 page 585: Idem. [retour]

Pièce justificative VI, Note 4 page 585: Beaume-les-dames, au comté de Bourgogne. [retour]

Pièce justificative VI, Note 5 page 585: Cette copie fut envoyée à la Cour de Savoie en 1495, dans une demande d'immunité de subside que nous verrons. [retour]

Pièce justificative VII, Note 1 page 586: Voyez pages 180, 181 et 257. - Cette précieuse charte m'a été communiquée par l'obligeance de M. Duvernoy. Elle peut être considérée comme inédite, vu les graves inexactitudes que renferme celle publiée dans l'histoire de Poligny par Chevalier. Tome I, p. 235. [retour]

Pièce justificative VII, Note 2 page 586: Pour la garde des chemins. [retour]

Pièce justificative VII, Note 1 page 587: La prévôté, c. à. d. ici la terre de Romainmotier, proprement dite. [retour]

Pièce justificative VII, Note 2 page 587: Le pont d'Allamand, sur l'Aubonne, où commençait le diocèse de Genève, et l'ancien comté des équestres? [retour]

Pièce justificative VII, Note 3 page 587: Jougne fit partie jusqu'en 1802 de l'évêché de Lausanne, et ne fut compris dans les limites du comté de Bourgogne que depuis l'année 1425 à peu près. [retour]

Pièce justificative VII, Note 4 page 587: Theobart ou Thibaut de Vermandois, abbé de Cluny. [retour]

Pièce justificative VII, Note 5 page 587: Il n'est pas clair que Bérard fut prieur de Romainmotier, il l'était peut-être de Cluny. [retour]

Pièce justificative VII, Note 1 page 588: Cette association avec les comtes de Bourgogne conclue sous le rectorat du plus puissant des Zehringen, est un curieux monument de la répugnance des seigneurs de la patrie de Vaud pour cette ambitieuse maison. [retour]

Pièce justificative VIII, Note 1 page 588: Voyez pages 202, 203 et 258. — Lucius III fut pape de 1181 à 1185. — La date 1182 est celle que donne l'inventaire de 1759, déposé aux archives cantonales. [retour]

Pièce justificative IX, Note 1 page 589: Voyez pages 173 et 261. [retour]

Pièce justificative IX, Note 2 page 589: C'est une copie sur parchemin, mais non l'acte original. [retour]

Pièce justificative IX, Note 3 page 589: En 1396, le 9 mai, il y eut à Dijon reconnaissance authentique de cette donation, dans la chambre des comptes du duc de Bourgogne (Arch. Cant. Romr. No 11 bis). [retour]

Pièce justificative X, Note 1 page 590: Le village de Saint-Barthélemi, autrefois Gumoëns-le-Château a sans doute pris son nom de cette chapelle. [retour]

Pièce justificative X, Note 2 page 590: Eclagnens, autre village voisin. [retour]

Pièce justificative X, Note 3 page 590: Curieuse transaction que cette remise viagère d'une chapellc à un seigneur laïque, par un couvent. [retour]

Pièce justificative XI, Note 1 page 591: Voyez pages 112 et 262. — L'acte original de cette transaction existe aussi aux archives cantonales, sous le numéro 12. C'est un petit parchemin très bien conservé et dont l'écriture fort nette peut servir de spécimen pour cette époque. [retour]

Pièce justificative XI, Note 1 page 592: Vincy, Gilly, St-Vincent, château avec fief dans le voisinage de Bursins et de Gilly. Tous ces villages font partie de la Côte, et sont situés au-dessus de Rolle. [retour]

Pièce justificative XI, Note 2 page 592: Burtigny, village situé dans la haute vallée qui sépare La Côte du Jura. [retour]

Pièce justificative XI, Note 3 page 592: Champagny, territoire situé entre Viney et Bursinel. Toutes ces possessions féodales, soumises à la suzeraineté de Romainmotier, étaient éparses, et il ne faut pas s'en exagérer l'importance. Il s'en fallait bien qu'elles comprissent toute l'étendue territoriale des divers villages nommés. [retour]

Pièce justificative XII, Note 1 page 594: Voyez pages 167, 168 et 264. [retour]

Pièce justificative XII, Note 1 page 595: Les Châlons reconnaissent à Romainmotier toute jurisdiction, et ne se réservent que le droit d'exécuter les condamnations à mort prononcées par les officiers du couvent; il y a donc erreur dans l'allégué de l'histoire de Pontarlier, par M. Bourgon (p. 303): « que les Châlons (dans cet accord ) s'étaient réservé la justice haute, moyenne et basse, et le droit de punir les malfaiteurs. » [retour]

Pièce justificative XII, Note 1 page 597: Ces 2 actes offrent de curieux échantillons du langage du XIIIe siècle. [retour]

Pièce justificative XIII, Note 1 page 598: Voyez pages 177, 178 et 265. [retour]

Pièce justificative XIII, Note 2 page 598: Paroles remarquables, confirmation de l'origine royale de nôtre couvent. [retour]

Pièce justificative XIV, Note 1 page 599: Voyez pages 66 et 265, note. [retour]

Pièce justificative XIV, Note 2 page 599: On trouve dans l'histoire de l'arrondissement de Pontarlier, de M. Bourgon (p. 242): que le comte Palatin Otton ayant appris que Jean de Châlon-Arlay I voulait fonder à Jougne un hôpital en l'enour dou baron monseigneur Saint Bernard de Montjeu (Mont jou, Mons jovis); il donna dans ce but, en 1282, des terres pour 100 livres estevenantes.
L'église de Jougne était-elle en 1321 soumise au patronage du couvent du Saint-Bernard? [retour]

Pièce justificative XIV, Note 1 page 600: Novales, terres nouvellement défrichées. [retour]

Pièce justificative XIV, Note 2 page 600: Ce petit parchemin a pour titre en écriture du XVIe siècle: Pour la tierce part du diesme qui se perceoit riere la perroche de Jognie. — Romstier. [retour]

Pièce justificative XV, Note 1 page 600: Voyez pages 61, 62 et 265. [retour]

Pièce justificative XV, Note 2 page 600: Raymond de Bonne, abbé de Cluny. [retour]

Pièce justificative XV, Note 1 page 601: La fondation de ce prieuré paraît postérieure à 1139 et à 1148, d'après la bulle d'Innocent II et l'accord de Romainmotier et du chapitre de Lausanne, (vide supra). [retour]

Pièce justificative XVI, Note 1 page 601: voyez pages 61, 62 et 207. [retour]

Pièce justificative XVI, Note 1 page 602: Cette résidence du prieur et du moine de Vallorbes n'était, paraît-il, pas constante. [retour]

Pièce justificative XVII, Note 1 page 604: Exemple d'nne part d'office de franc donnée en gage. [retour]

Pièce justificative XVIII, Note 1 page 605: Voyez pages 52, 53 et 263. [retour]

Pièce justificative XVIII, Note 2 page 605: Ce rachat de la maréchallerie se poursuivit durant plusieurs années. En 1315, Pierre Maréchal, du consentement de sa femme et de ses deux enfans, vend au prieur de Romainmotier tous ses droits sur la maréchallerie, pour 20 livres laus. Autant en fait Isabelle, veuve de Jean, jadis maréchal de Romainmotier, de concert avec ses cinq fils et filles, en 1317, pour 27 livres. - Et Ponce, maréchal, et ses trois fils, les imitent, en vendant, en 1322, pour 26 livres, le tiers de la maréchallerie. [retour]

Pièce justificative XVIII, Note 1 page 607: Exemple entre mille de l'action du droit romain dans la patrie de Vaud. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 1 page 608: Voyez pages 185 et 266. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 2 page 608: La charte originale doit se trouver aux arch. cant. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 3 page 608: Le prieur était, en quelque façon, souverain dans sa terre, mais à ce marché et à ces foires prenaient part des ressortissans de la baronnie de Vaud; de là l'autorisation. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 4 page 608: Il faut entcndre ceci de la garde des chemins publics. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 1 page 609: Le combat judiciaire. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 2 page 609: L'enquête pour décider si le combat devait avoir lieu. [retour]

Pièce justificative XIX, Note 1 page 610: Abbergataire, celui qui recevait un terrain en abbergement, c'est-à-dire, en ferme perpétuelle et héréditaire. Les abbergemens, faits par les anciens seigneurs ecclésiatiques et laïcs, ont été la source de la petite propriété de nos jours. [retour]

Pièce justificative XX, Note 1 page 611: Voyez pages 119, 120 et 266. [retour]

Pièce justificative XX, Note 2 page 611: Pierre de Chastelux, abbé de Cluny. [retour]

Pièce justificative XXI, Note 1 page 613: En 1316, Girard de Lassaraz était prieur du lay Damp Wauthier. Ce doit être à cette époque (1328) à peu près, que ce prieuré fut annexé à l'office de Grand Cellérier de Romainmotier. Ces diverses incorporations étaient-elles la suite de calamités publiques? On pourrait le penser. [retour]

Pièce justificative XXI, Note 2 page 613: Bursinel, près Rolle. [retour]

Pièce justificative XXII, Note 1 page 614: Le parchemin du mandat original, avec sceau pendant gâté, se trouve aussi aux Arch. Cant. Romainm. No 150. [retour]

Pièce justificative XXII, Note 1 page 615: Sans le revenu de Bursins le nombre accoutumé de moines ne pourrait subsister habituellement à Romainmotier: Il n'est pas ici question de moines demeurant à Bursins. Il faut donc corriger dans ce sens les pages 119, 120 et 208. [retour]

Pièce justificative XXII, Note 1 page 616: Parchemin un peu effacé avec ce titre ancien: Adunatio prioratus de Brus sins Rom. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 616: Voyez pages 77 et suivantes. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 617: Suit la nomenclature de 43 hommes et femmes, que nous ne donnons pas; et qui tous s'appellent probi homines; ce sont indubitablement les chefs de maisons ou de focages tout au moins. — En 1355, on trouve 31 confessans: En 1550 il y avait 37 feus à Apples. En 1405 on trouve 17 et en 1446, quinze débiteurs seulement de la cense des Clées, mais elle se payait par frestes et toitures, et le nombre des familles était sans doute plus considérable.
Ce seul exemple suffirait pour établir que probus homo ne désignait pas un office particulier. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 618: Du lay Damp Vauthier? [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 620: Quousque. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 621: Autre confirmation évidente du sens que nous donnons au mot preud- homme. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 2 page 621: Lépreux, ladre. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 622: Les Colengiarii ou Colongiers, étaient les cultivateurs usufruitiers des Colonges; et Colonge vient de Colonia. — Les Colongiers étaient des défricheurs ou leurs descendans. Ce terme était plus spécialement en usage dans les seigneuries ecclésiastiques. — (Note de M. Duvernoy ). Il y avait à Apples douze Colonges, cultivées par douze colongiers qui avaient quelques droits de plus que les autres preud'hommes d'Apples.
En 1293 il avait été décidé que: « Si aliqua terra de Colongiis remaneret ad colendum, prior vel conventus potest ipsam colere sine diminucione Avoeriæ quousque alicui collocetur. »
Colonge est encore le nom de localités nombreuses. [retour]

Pièce justificative XXIII, Note 1 page 624: Il résulte évidemment de la teneur de ce Plaid général que les femmes y prenaient part aussi bien que les hommes. [retour]

Pièce justificative XXIV, Note 1 page 625: Voyez pages 133 et 134 les suites de cette transaction: l'hommage passa plus tard à la famille de Senarclens. [retour]

Pièce justificative XXIV, Note 1 page 626: Vinzel, près Bursins. [retour]

Pièce justificative XXIV, Note 2 page 626: Entrer en religion, c. à. d. faire des vœux monastiques. [retour]

Pièce justificative XXV, Note 1 page 627: Voyez page 76. [retour]

Pièce justificative XXV, Note 1 page 628: Il était serf: C'était la talliabilité personnelle. [retour]

Pièce justificative XXV, Note 2 page 628: En tout l'hommage comprenait 12 poses, maison, four, etc. et un serf. [retour]

Pièce justificative XXVI, Note 1 page 631: Une copie de cet acte, signée: Anth. Cosson, se trouve aux Arch. Cant. Romainm., II, No 325. [retour]

Pièce justificative XXVII, Note 1 page 632: Même énumération que ci-dessus. [retour]

Pièce justificative XXVII, Note 2 page 632: Philippe de Valois qui régna de 1328 à 1350. Cette bulle ne pouvait intéresser que les possessions du monastère romain en France. [retour]

Pièce justificative XXVII, Note 1 page 635: Au pié se lit: duplicata B. de Drasinons. — Clément VI fut pape de 1342 à 1352. C'est donc l'année 1343 qui correspond à la seconde année de son pontificat. Il y a une erreur à corriger aux pages 202 et 265, où la date a été fixée à l'au 1310 par confusion avec Clément V. Cette bulle doit être placée sous le prieur Arthaud Allamand. [retour]

Pièce justificative XXVIII, Note 1 page 635: Voyez pages 185 (note) 267 et 268. [retour]

Pièce justificative XXVIII, Note 2 page 635: Ce n'est qu'une copie, l'acte original est, croyons-nous, dans les Archives cantonales: Rom. I, No 168. [retour]

Pièce justificative XXIX, Note 1 page 636: voyez pages 99 et 267 [retour]

Pièce justificative XXIX, Note 2 page 636: Un autre double du même acte (Paq. 3, No 24) est identique: seulement il ne mentionne spécialement que les probi homines de Agie; les sceaux en sont enlevés. Un troisième double (coté Paq. 17, No 163) ne mentionne spécialement, en revanche, que les probi homines de Brethonieres: Les deux sceaux en sont assez bien conservés. [retour]

Pièce justificative XXX, Note 1 page 637: Voyez pages 268 et 269. [retour]

Pièce justificative XXXI, Note 1 page 638: Voyez la quittance de 200 florins d'or donnée à Romainmotier par Amédée comte de Savoie, pour le même objet, dans les pièces justificatives des Annales de l'Abbaye du Lac de Joux, No XXXV, page 229. L'original en existe aux Arch. dc Romainm. Paq. 16, No 160.
Voyez aussi pages 187 et 188. [retour]

Pièce justificative XXXI, Note 1 page 639: Mot douteux. [retour]

Pièce justificative XXXII, Note 1 page 640: Voyez pages 121 et sqq. [retour]

Pièce justificative XXXII, Note 2 page 640: Se trouve transcrit dans la grosse Pollens aux Archives de Bursins. [retour]

Pièce justificative XXXIII, Note 1 page 644: Une copie en existe aux Archives de Bursins. [retour]

Pièce justificative XXXIII, Note 1 page 645: Pour comprendre cette transaction, il faut bien distinguer les divers droits féodaux. — Le mère et mixte impère, était le plus élevé, et emportait avec lui la haute jurisdiction criminelle, et la supériorité territoriale. — La seigneurie (dominium) et le fief, en revanche, n'avaient rien de commun avec la jurisdiction; ils constituaient un droit sur le terrain, qui entraînait pour le possesseur la perception des lauds et ventes en cas d'aliénation. Ces droits pouvaient être réunis dans les mêmes mains, mais ils étaient souvent séparés. [retour]

Pièce justificative XXXIII, Note 1 page 646: Les deux parties prétendant au mère et mixte impère à Bursins et Verney on voulait détruire cette difficulté; Et si le Prieur ne pouvait payer ce qu'on lui cède, par des droits utiles en dehors de ces deux villages, il en donnerait à Verney même, et, sur ce qu'il céderait, le mère et mixte impère lui échapperait aussi, de sorte qu'il ne pourrait y conserver de prétentions. C'est une restriction éventuelle à la teneur de plusieurs clauses de l'arbitrage. [retour]

Pièce justificative XXXIII, Note 1 page 647: Le prieur de Romainmotier exerçait donc la haute justice criminelle par ses officiers, en dépit de son caractère ecclésiastique. [retour]

Pièce justificative XXXIII, Note 2 page 647: Dans la terre de Romainmotier, proprement dite, la jurisdiction sur les étrangers appartenait surtout au Châtelain des Clées, en vertu du transact de 1272 avec Philippe comte de Savoie. — La jurisdiction du Prieur à Bursins et Verney était donc plus complète en quelque manière. [retour]

Pièce justificative XXXIII, Note 1 page 650: Le 24 juillet 1375, dame Luque de la Baume ratifia cette transaction: « de et super mero misto imperio, omnimoda juridicione, feodis, retrofeodis nobilibus et innobilibus ac rebus, proprietatibus et juribus, hominibus talliabilibus et censuis, abergatoribus, subdictis et subjectis, censibus, redditibus, terris, pratis, nemoribus, vineis, pascuis, aquis, aquarum decursibus, advocaciis, superioritatibus et dominiis, nec non aliis rebus, bonis, juribus et dreyturis … in villis de Brussins et de Vcrney, etc. » [retour]

Pièce justificative XXXIV, Note 1 page 652: Il s'agit de l'acte d'approbation du prieur et du couvent de Romainmotier, indiquant la mise à execution de l'arbitrage. — Voyez page 125. [retour]

Pièce justificative XXXV, Note 1 page 653: On employait donc alors déjà, comme à présent, des ouvriers étrangers pour la culture des vignes de La Côte. - En lisant ce diplôme on ne le croirait pas du XIVe siècle, tant les choses ont peu changé dès lors. [retour]

Pièce justificative XXXVI, Note 1 page 653: Voyez la notice de M. le baron de Gingins sur Henri de Sivirier, page 592 du présent volume. [retour]

Pièce justificative XXXVI, Note 1 page 654: Le méral ou miral ne changea point jusqu'à la réforme (voyez page 233 note 108), mais en fut-il de même de la quotité de vin des prébendes? J'en douterais d'après la teneur de la présente charte. [retour]

Pièce justificative XXXVI, Note 2 page 654: Mélangé d'eau, sans doute. [retour]

Pièce justificative XXXVI, Note 3 page 654: Henri de Sivirier fut simple religieux de Romainmotier, puis Aumosnier, puis Cellérier, avant que de s'élever à la haute position qu'il occupa depuis. [retour]

Pièce justificative XXXVI, Note 1 page 655: Carpentras, sans doute, dans la France méridionale. [retour]

Pièce justificative XXXVII, Note 1 page 655: Ceci est une copie; l'acte original doit exister aux Archives cantonales parmi les titres de l'ancien bailliage de Morges. Voyez pages 99 et suivantes et 271. [retour]

Pièce justificative XXXVIII, Note 1 page 661: Voyez page 336. [retour]

Pièce justificative XXXIX, Note 1 page 663: Voyez pag. 392 et sqq. [retour]

Pièce justificative XXXIX, Note 1 page 665: Registre des offices à célébrer. [retour]

Pièce justificative XXXIX, Note 1 page 666: Les prébendes de viande ne devaient pas être augmentées par cette fondation pieuse, mais le revenu en devait être distribué. [retour]

Pièce justificative XXXIX, Note 1 page 668: Excepté pour la messe de la première fondation. [retour]

Pièce justificative XL, Note 1 page 670: Voyez page 107. [retour]

Pièce justificative XLI, Note 1 page 671: Voyez pages 113 et 271. [retour]

Pièce justificative XLI, Note 1 page 673: dicto. [retour]

Pièce justificative XLI, Note 1 page 674: remaneant. [retour]

Pièce justificative XLIII, Note 1 page 679: Voyez pages 113 et 271. [retour]

Pièce justificative XLIII, Note 1 page 680: Un fond commun d'idées, de sentimens, de préjugés, régnait avec quelques modifications sans doute, dans toute l'Europe féodale au moyen-âge. De là un curieux rapprochement à faire de cette clause de la charte de Jean de Seyssel avec un point de la grande charte anglaise du roi Jean, de 1215. Celle-ci, étendant à la classe agricole une ancienne disposition de la loi normande qui défendait de saisir pour dettes, chez un homme, les objets sans lesquels il ne pouvait tenir son état: comme les chevaux d'un comte ou l'armure d'un chevalier; voulut que dans ce cas, le serf conservât semblablement ses bœufs de labeur et ses instrumens de travail qui étaient son gagnage (Thierry. — Conquéte des Normands, Tome IV, p. 334). — Les hommes de Romainmotier de la fin du XIVe siècle et les chevaliers anglais du XIIIe étaient donc placés sur la même ligne d'exemption! Sans doute que la loi normande n'avait rien à faire dans la patrie de Vaud, mais son esprit était celui de la féodalité toute entière. Ainsi donc, ou bien, la patrie de Vaud seule n'y participait pas, ce qui semblera peu probable: ou bien, la concession de Jean de Seyssel se relèvera beaucoup à nos yeux, nous apparaîtra bien plus honorifique, et révélera un grand service rendu. [retour]

Pièce justificative XLIV, Note 1 page 681: Voyez page 126 et 127. [retour]

Pièce justificative XLIV, Note 1 page 682: Guillerme appartenait à la famille de Mestral-Aruffens. [retour]

Pièce justificative XLIV, Note 2 page 682: L'office de la Mistralie, identique avec celui de la Mayorie, réunissait les fonctions de nos Juges de paix et de nos Receveurs, tout à la fois; avec cette différence, cependant, que la Mistralie était héréditaire, et pouvait se vendre et se donner en gage. [retour]

Pièce justificative XLV, Note 1 page 683: Voyez pages 186, 187, avec la note et 271. [retour]

Pièce justificative XLV, Note 1 page 688: Histoire du droit romain au moyen-âge, trad. de M. Charles Guenoux. [retour]

Pièce justificative XLV, Note 1 page 689: M. de Savigny oppose les échevins ou juges par droit ancien, aux scabins (scabini) institués par Charlemagne. [retour]

Pièce justificative XLV, Note 1 page 690: Il existe aujourd'hui en France 58 conseils de prud'hommes chargés de juger les difficultés qui s'élèvent entre les fabricans, apprentis et ouvriers. [retour]

Pièce justificative XLV, Note 1 page 691: D'Humbert de Collombier, ballif de Vaud. [retour]

Pièce justificative XLVI, Note 1 page 691: Voyez pages 114 et 115. [retour]

Pièce justificative XLVI, Note 2 page 691: Dans cette Grosse se trouve auparavant rapporté l'hommage d'Arthaud de Mont. (Charte XLII. ) [retour]

Pièce justificative XLVI, Note 3 page 691: Autre Grosse de Bursins que je n'ai pas retrouvée. [retour]

Pièce justificative XLVI, Note 1 page 692: Suit une longue reconnaissance spécifique d'hommes, de terres, censes, droits de jurisdiction, etc. , qui ne saurait être rapportée: l'échantillon suffira. Rappelons d'ailleurs que ces droits ne comprenaient point la totalité du territoire de divers villages nommés. Voyez page 592, note 3. [retour]

Pièce justificative XLVII, Note 1 page 695: Voyez pages 54 et 55. [retour]

Pièce justificative XLVIII, Note 1 page 700: Voyez pages 63 et 64. [retour]

Pièce justificative XLVIII, Note 1 page 701: La taillabilité pour possessions, n'était pas le servage de la glébe. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 1 page 703: Voyez page 271 et surtout Revue Suisse, Tome III, p. 130 et suivantes. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 1 page 704: On pourrait croire que l'occasion de ces violences était quelque exercice de l'office du Mayor d'Arnay qui avait déplu. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 2 page 704: Etrangers. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 3 page 704: Eglise. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 1 page 708: A Montcherand, à la Marche ou frontière des Clées et d'Orbe. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 1 page 710: Des susnommés, 9 appartiennent à divers villages de la Terre des Clées et 5 à Romainmotier. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 1 page 712: Marche, frontière, cour tenue aux limites des deux terres. [retour]

Pièce justificative XLIX, Note 1 page 713: Nous reviendrons sur ce sujet. [retour]

Pièce justificative L, Note 1 page 714: Voyez pages 273 et 274. [retour]

Pièce justificative L, Note 2 page 714: Cet acte est cousu au parchemin original des fondations pieuses de l'Evêque de Sivirier. [retour]

Pièce justificative LI, Note 1 page 715: Voyez page 135. [retour]

Pièce justificative LI, Note 2 page 715: La copie semble incorrecte, mais n'osant la corriger en l'absence de l'original nous la donnons telle. [retour]

Pièce justificative LII, Note 1 page 717: Voyez pages 221 et 222. [retour]

Pièce justificative LII, Note 2 page 717: On voit que ces expressions bonus homo et probus homo sont synonymes comme l'avance M. de Savigny (V. supra: Charte XLV. - Composition des Plaids). [retour]

Pièce justificative LII, Note 3 page 717: 28 preud'hommes en tout. En 1405, il y avait à Vaulion 32 feus, et c'était avant la mortalité mentionnée. En 1446, il y avait 15 feus à Vaullyon; en 1529, il y avait 20 feus, et en 1550 enfin. 28 à 30 chefs de famille. Nouvelle et évidente preuve que preud'homme désignait les chefs de famille tout au moins. [retour]

Pièce justificative LII, Note 1 page 720: Le repas de noce se faisait le soir, paraît-il. [retour]

Pièce justificative LII, Note 1 page 721: Jean et Jaques de Dyvone appartenaient plutôt à une branche illégitime des Joinville, sires de Dyvone et de Gex, qu'à la famille de Gingins, comme nous l'avions pensé d'abord (p. 280). — Voyez. Mémoires de la société d'histoire de Genève, Tome II, Pièces justif. V, X, XI, etc. du mémoire sur l'élection des Evêques. [retour]

Pièce justificative LIII, Note 1 page 722: Voyez page 57 et seqq. [retour]

Pièce justificative LIV, Note 1 page 725: Voyez pages i 15 et 276. [retour]

Pièce justificative LIV, Note 1 page 727: Le cérémonial des hommages était le même pour les femmes que pour les hommes. [retour]

Pièce justificative LV, Note 1 page 729: Voyez pages 222 et 225. [retour]

Pièce justificative LV, Note 2 page 729: Amédée, Cardinal-Evêque de Sabine, n'est autre que l'ex-Pape Félix V après son abdication au concile de Bâle. [retour]

Pièce justificative LV, Note 3 page 730: Amédée était chargé de l'administration de Romainmotier, en attendant que son petit-fils, le commandataire Jean-Louis de Savoie, fût en âge de s'en charger lui-même. [retour]

Pièce justificative LV, Note 1 page 731: De 600 à 700 francs de notre monnaie. [retour]

Pièce justificative LV, Note 2 page 731: L'autocratie papale était alors à son apogée; les droits, usages et lois canoniques n'avaient plus de pouvoir que sous son bon plaisir, et jusqu'à ce qu'elle en disposât autrement. [retour]

Pièce justificative LV, Note 1 page 732: On ne voyait alors qu'intrigans pourvus de provisions de Rome sur les bénéfices vacans. [retour]

Pièce justificative LV, Note 1 page 733: A cette charte est cousue celle qui termina le différend: Dans celle-ci, le couvent de Romr. d'une part, et Nycod Amyet curé et recteur paroissial de l'Eglise de Romr. de l'autre, font savoir: « quod cum clementissimus olim dominus Amedeus episcopus sabinensis apostolice sedis legatus, vicariusque perpetuus prioratum predictum Romii. et ejus administrationem gerens per suas patentes litteras, apostolica auctoritate perpetuo univerit et annectandam decreverit perrochialem ecclesiam Romii … pitancie et pitancie officio dicti prioratus. Cujus occasione inter nos partes predictas primo coram reverendo in Christo patre domino Abbate Lacus jurensis, et deinde coram venerabili domino Officiali lausann. lis et questio mota fuit adhuc pendens indecisa. Igitur nos dicte parte volentes ad pacem, quietem et amorem devenire tractatu spectabilis juris utriusque doctoris domini Aymonis Aymonodi * de Romanomonasterio judicis Gay burgensis et habitatoris Gebennensis … ad finem … devenimus per hunc modum. Et primo quod ego Nycodus Amieti curatus … protestor quod si negocium predictum in quoquo tangit perrochianos meos Romii. quod ego non intendo jura sua vel interesse eorum ledere vel de ipsis me intromittere: quantum tamen me et dictam perrochialem ecclesiam meam de Romio. quolibet tangit et concernit remieto me consciencie et bono judicio predictorum dominorum meorum de conventu Romii. si fecerint vel ne quod dicta unio et incorporacio ad opus pitancie predicte sortiatur et habeat effectum et ex nunc ex certa scientia mea gratis et sponte renuncio liti et cause ut supra pendenti indecise. » Le couvent, à son tour, accepte cette renonciation, et en considération des services du susdit Nycod Amiet, il lui laisse cette église sa vie durant. Après sa mort, le couvent donnera le soin de cette église à un prêtre-vicaire qui en conservera les louables usages. Et si à la mort de Nycod Amiet il se trouve parmi ses aboutissans (actinentibus) quelque prêtre convenable qui veuille pour un salaire suffisant remplir cette charge il devra être préféré. Le couvent, d'ailleurs, s'engage à ne point diminuer le service divin, mais à l'augmenter plutôt. Et si à l'avenir quelque différend surgissait encore il serait soumis à la décision du prieur. [retour]

1er Janvier 1452. JOHANNES DE LANFREY.

* Aym. Aymonod, était un homme distingué, Jugo-mage à Gex et qui joua un certain rôle à Genève. (Voyez p. 307, note ).

Pièce justificative LVI, Note 1 page 734: Voyez pages 189 et 190. — Le papier de cette Charte est endommagé, les mots entre parenthèses sont des conjectures. [retour]

Pièce justificative LVI, Note 1 page 736: De compte fait, il y avait en 1446, 194 frestes payant la cense des Clées dans la terre de Romr. et le voisinage. Trois florins pour chacune, suivant la lettre du texte, eussent produit 582 florins. Que si les frestes n'eussent payé que la moitié, soit 18 sols, ainsi que les hommes médiats le devaient faire, la somme totale eût été de 291 florins p. p. Il y eut donc tout au moins un rabais de près de 200 florins accordé par le Prince: Jamais celui-ci n'y eut donné les mains si les droits du Prieuré ne lui eussent paru valides. [retour]

Pièce justificative LVII, Note 1 page 738: Voyez pages 223 et 224. [retour]

Pièce justificative LVII, Note 2 page 738: Saint-Vincent Ferrier, espagnol, était né en 1357 et fut reçu docteur en théologie à l'Université de Lérida en 1384, puis devint le confesseur du pape Benoît XIII à Avignon. Enfin il alla prêcher l'Evangile et la tradition en France, en Espagne, Italie, Angleterre, Ecosse et jusque dans le comté de Bourgogne. On le voit en 1415 au concile de Constance. Il mourut peu après à Vanny en Bretagne et fut canonisé en 1455. (Bollandistes).
(Note de M. Duvernoy).

Un ancien manuscrit parle ainsi de Saint-Vincent Ferrier: « L'an 1417 le 14 Juillet, il arriva dans Besançon une bande d'hommes, de femmes et d'enfans qui s'en allaient battant de verges et corgées de fer, et ce par le prêchement d'un jacobin nommé frêre Vincent du royaume de Valence, en terre d'Aragon, lequel avait en sa compagnie 62 disciples habillés en hermites. » — Dunod parle de Saint-Vincent dans son histoire de l'Eglise de Besançon, page 235.
(Documens inédits sur la Franche-Comté, III, p. 61).

Le village de Croy se trouve précisément sur la grande route qui conduisait de l'Italie dans le comté de Bourgogne en passant par Les Clées. Saint-Vincent y prêcha en se rendant à Besançon, escorté de ses flagellans et de ses hermites, sans doute. La patrie de Vaud a donc eu sa part de toutes ces scènes étranges du moyen-âge. - La construction de la chapelle de sainte-Anne témoigne de la profonde impression laissée par Saint-Vincent en nos contrées. [retour]

Pièce justificative LVII, Note 1 page 740: La rigueur de la règle de saint Benoît qui proscrivait toute propriété comme un vice, avait disparu. [retour]

Pièce justificative LVIII, Note 1 page 741: Evidemment les divers papiers de ce No 167 ont été maladroitement réunis, bien que fort disparates et sans liaison: B. C. F. concernent l'affaire du Chantel (Voyez Charte LXII et note 3). A, se trouvera plus tard: il se rapporte à l'an 1495. D et E, enfin, qui précèdent, étant de 1459 n'ont aucun lien avec A: Ils ont trait à une supplique de Romainmotier inconnue. Il y a donc erreur à corriger aux pages 190, 191 et 192. [retour]

Pièce justificative LVIII, Note 1 page 742: Ces divers subsides étaient des dons gratuits, voyez Charte LIX, lettre E. [retour]

Pièce justificative LVIII, Note 2 page 742: humilli? [retour]

Pièce justificative LVIII, Note 3 page 742: Ces lettres ne se retrouvent plus. [retour]

Pièce justificative LVIII, Note 4 page 742: Mot illisible et usure du papier. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 743: Voyez pages 192 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 744: Cette phrase adressée au suzerain de la patrie de Vaud, mérite d'être pesée. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 2 page 744: Bridel? [retour]

Pièce justificative LIX, Note 3 page 744:[] B est une lettre dominicale du duc de Savoie, du 18 Février 1484, défendant sous peine de 100 livres forte aux exacteurs du dit subside de troubler à son sujet les hommes de Romr. à moins de raisons particulières qu'on devra lui faire connaître au mois de Mars.
On voit au verso que ce mandat fut présenté par Aym. Pollens le 19 Mars 1484 à Jean de Dullit; puis à Moudon à Pierre Chevalley « asserentis sibi noviter onus exactionis collatum, » et à Nicod Briderii.[retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 745: Il devait y avoir quelque vérité dans cette exposition faite au prince, et dans cette prétention à former un état separé, distinct de la patrie de vaud. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 2 page 745: Ces derniers mots peu lisibles et douteux.[retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 746: Evidemment cet examen n'avait pas été contraire aux prétentions de Romr.[retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 747: Chevaley, Chevalier. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 2 page 747: Demierre? [retour]

Pièce justificative LIX, Note 3 page 747: Nous plaçons la pièce cotée G avant celles cotées E et F, parce que historiquement elle est antérieure. C'est un cahier de papier où se trouve d'abord la copie des pièces C et D, par le notaire Bérardi, puis vient l'enquête qu'on va lire. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 748: In melduno, tracé à la plume. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 749: Mot illisible. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 2 page 749: C'est-à-dire s'il y avait eu d'autres tentatives semblables à celle qui était l'occasion de la présente enquête. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 750: Remarquons que les Trois-Etats étaient organisés bien avant 1485. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 2 page 750: Pour abréger, nous omettons plusieurs dépositions semblables. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 3 page 750: Il y a ici méprise: P. Mayor ne connaissait pas les nuances de l'organisation féodale et la cense des Clées, résultant d'un transact, n'était point une marque de subjection. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 4 page 750: C'est la reconnaissance expresse que Romainmotier formait une souveraineté independante. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 751: Le résultat de cette curieuse enquête, tout en faveur des prétentions d'immunité de Romainmotier, est d'autant plus remarquable, que tous les témoins étaient sujets directs de la Savoie, puisqu'ils étaient tous de la Terre des Clées. Il faut voir dans leurs dépositions le cri de la conscience. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 752: Ecclesiastiques dans les Etats: au reste tout le procès témoigne de leur participation. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 753: L'enquête qui précède. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 2 page 753: Romainmotier avait une position isolée de toute la patrie de Vaud. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 3 page 753: Voilà le mot des précédentes contributions. [retour]

Pièce justificative LIX, Note 1 page 754: En conclusion de toute l'affaire, le Prince, après examen, donne gain de cause aux prétentions de Romainmotier de n'être pas du Ballivat de Vaud. [retour]

Pièce justificative LX, Note 1 page 755: Voyez pages 68 et 69. [retour]

Pièce justificative LX, Note 1 page 757: Treize preud'hommes nommés: en 1529 il n'y avait que douze feus à vallorbes (voyez p. 71, note 185). — En examinant attentivement cette charte on se convaincra que probus homo ne désignait pas un office particulier. - Si nous revenons si souvent sur ce point, c'est qu'il n'est point admis encore généralement, bien s'en faut, et qu'il se lie pourtant à des questions fort importantes, par exemple, à celle de la Composition des plaids. [retour]

Pièce justificative LXI, Note 1 page 758: Voyez page 130. [retour]

Pièce justificative LXI, Note 2 page 758: Barbitonsor signifiait à la fois: barbier et chirurgien. [retour]

Pièce justificative LXI, Note 1 page 759: Suit une rcconnaissancc détaillée d'une maison, cheseau de citerne (citurni), onze poses de bois, sept poses de terre arable; droit de rachat de cinq et demi poses arables; plus 18 deniers, un bichet de froment et une bonne poule de pension annuelle ... [retour]

Pièce justificative LXII, Note 1 page 761: Diplôme nouvellement découvert. [retour]

Pièce justificative LXII, Note 1 page 762: Don de joyeux avénement, étranger aux Aides aux quatre cas du Plaid général. [retour]

Pièce justificative LXII, Note 2 page 762: Chantel. [retour]

Pièce justificative LXII, Note 3 page 762: La pièce cotée B est la réponse de François de Savoie datée de Chambéry le 12 Mars 1489. Nous ne la donnons pas in extenso, pour abréger et parce que les caractères en sont effacés et difficiles à lire. François de Savoie, faisant droit à la requête, ordonne au châtelain de Romainmotier et à ses autres officiers, sous peine d'excommunication et d'une amende de 25 livres, d'user de moyens énergiques, en conservant toutefois les coutumes de la patrie et locales, pour forcer les renitens à contribuer pour leur rate part, à teneur de la supplique: A moins que quelqu'un ne voulut faire opposition légale. « quo casu opponentes hujusmodi cum dictis supplicantibus assignetis ad congruam diem non feriatam … coram judice appellacionum et nullitatum ipsius loci … comparituros » pour rendre breve justice.
On voit, au dos, qu'on prit en gage à Jaques de Mont, d'Apples, des brebis taxées 12 florins, en exécution des présentes. [retour]

Pièce justificative LXII, Note 1 page 763: Ces derniers mots de même plume mais d'autre encre, et ajoutés sans doute plus tard. De même à l'article suivant. - On voit que la victoire était chère. [retour]

Pièce justificative LXII, Note 2 page 763: L'avoine pour les chevaux de sa suite sans doute. Ce droit de Joyeux avémement dont il n'est point fait mention dans les usages de la terre, était, croyons-nous, une nouveauté abusive; de là, peut-être, la résistance de plusieurs à payer, et une longue défiance contre le chef-lieu dont témoignent plusieurs actes. [retour]

Pièce justificative LXII, Note 3 page 763: Ceci a trait à l'affaire des Chantels, surcroît variable et arbitraire que le châtelain des Clées faisait payer avec la coupe de froment de la cense due à la Savoie. - On fit par ordre du prince un étalon de mesure pour le Chantel contenant 1/24 de coupe. [retour]

Pièce justificative LXIII, Note 1 page 764: Voyez pages 203 à 205. [retour]

Pièce justificative LXIII, Note 2 page 764: Voilà un exposé clair et explicite des immunités anxquelles Romainmotier prétendait: il ne voulait pas reconnaître la suzeraineté de la Savoie. [retour]

Pièce justificative LXIV, Note 1 page 766: Voyez pages 283 et 284. [retour]

Pièce justificative LXIV, Note 1 page 768: facti? [retour]

Pièce justificative LXV, Note 1 page 769: Voyez pages 284 et 285. [retour]

Pièce justificative LXVI, Note 1 page 771: Diplôme nouveau, que nous devons à l'obligeance de M. le professeur Matile, de Neuchâtel. [retour]

Pièce justificative LXVI, Note 2 page 771: Voilà un prieur de Romainmotier qui jusqu'ici nous était inconnu: Jean de Combe (ou de la Combe?) Il y avait à Orbe une famille de ce nom-là au XVe siècle. Jean de Combe voulait échanger l'illustre monastère de Romainmotier contre le modeste prieuré de Bevex! C'est que sans doute l'ascendant de la maison de Savoie, qui voulait faire parvenir ce riche bénéfice à quelqu'un de ses membres, rendait la place peu tenable. Son successeur, Claude de Livron, ne fut en effet qu'un prieur éphémère et dût bientôt céder la place au commandataire Michel de Savoie. [retour]

Pièce justificative LXVI, Note 1 page 772: Un Bérêt: « Bierretum idem ac Bereta et Birretum capitis tegmen pontificibus proprium. — Exemples: « Cum bereta quam in sua tenebat manu investivit dominum Bonifacium de suo feudo. » — Legitur quoque in quadam pape Bonifacii VIII bulla « quod beneficium ecclesiasticum contulimus ac per nostrum birretum investimus. » (Du Cange). [retour]

Pièce justificative LXVI, Note 2 page 772: Autre détail remarquable que cette investure par tradition d'un anneau. En général tout ce cérémonial est très digne d'attention. [retour]

Pièce justificative LXVII, Note 1 page 774: Les mots: senior et caput domus, ne sont-ils pas synonymes de: dominus hospicii? Et s'il en est ainsi, des femmes ne prenaient-elles point part aux Plaids généraux de la terre de Romainmotier? (Voyez page 482). [retour]

Pièce justificative LXVII, Note 2 page 774: Suit la transcription de l'article du Plaid général sur les aumônes. (Voyez page 485). [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 1 page 776: Voyez ce diplôme, page 584: une copie en était jointe à la requête. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 2 page 776: 18 sols, c'est-à-dire près de 40 francs de notre monnaie par freste: A la vérité celle-ci comprenait de nombreux ménages. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 1 page 777: sua. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 2 page 777: Diplôme nouvellement découvert. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 3 page 777: Blanche de Montferrat duchesse régente de Savoie. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 4 page 777: Le diplôme de Frédéric de 1178. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 5 page 777: Défenseur? [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 1 page 778: Diplôme nouvellement découvert. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 1 page 779: Trois états des pays ultramontains (pour Turin) tenus à Annecy: La patrie de Vaud y prit part sans aucun doute.
Le mère et mixte empire établissait primitivement une sorte de souveraineté: Le dynaste qui en était revêtu jouissait souvent de droits régaliens, mais l'ascendant croissant de la Savoie leur porta une atteinte, plus sensible encore chez les seigneurs laïcs que chez les ecclésiastiques. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 2 page 779: On pourrait lire Stephano comme Philippo: le mot est douteux. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 1 page 780: Ces deux derniers actes (nouveaux) complètent et rectifient les pages 190 et suivantes. Le commendataire eut recours au mezzotermine d'un don gratuit, ainsi qu'on l'avait fait pour Jean Louis de Savoie en 1451 (Charte LVI). - Une victoire eût coûté tout autant ou plus! (Charte LXII). De fait, la régente de Savoie reconnaissait les droits de Romainmotier pour valides; sans cela elle ne se fut pas contentée d'une somme moindre que celle fixée par les Etats. [retour]

Pièce justificative LXVIII, Note 2 page 780: pro. [retour]

Pièce justificative LXIX, Note 1 page 784: Le même jour, le dit « nobilis Petrus Benedicti filius quondam Stephani Benedicti de Brussino » fit la déclaration sus-mentionnée des possessions tenues jusqu'alors « in feudum rurale sub certis censibus … et hodie sibi … infeudatæ et ad feudum nobile reductæ. » Il en avait été « investitus per tradicionem unius pugionis nudæ in ejus manu datæ. » (Même Grosse folio 103 verso). [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 784: La transcription du Plaid général précède cette reconnaissance des usages de la Terre. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 786: Nul appel à Moudon ou Chambéry: Dominus, c'est incontestablement le Prieur. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 2 page 786: Le délinquant ne pouvait être gagé en dehors de la forêt, sauf à la limite où le forestier, en jetant le gage saisi, pouvait encore 1'atteindre. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 787: Le domicile était inviolable: on pouvait poursuivrc le délinquant jusqu'à sa maison mais non en passer le seuil. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 788: L'exercice de la justice. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 2 page 788: L'aumônerie, c'est-à-dire la redevance annuelle d'un bichet de froment par freste, ne doit pas être confondue avec l'aumône d'une pièce de bétail à la mort du chef de la maison, que nous verrons plus tard. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 789: Remarquons cette estimation d'une journée de charrue à 3 sols ou 3 sols et demi: Elle se paie aujourd'hui de 8 à 10 francs de Suisse au moins. Serait-ce une mesure trompeuse de la valeur de l'argent aux deux époques? M. Chaponnière, dans son Mémoire sur les hôpitaux de Genève (Soc. d'hist. de Genève, III, p. 175), assigne, par comparaison avec le prix du blé dans cette ville, en 1454, une valeur de 2 fr. 25 cent. (14 à 15 batz) au sol: Or Genève était déjà alors une ville très commerçante; le numéraire devait y être bien plus commun que dans les campagnes du Pays de Vaud et son prix bien moindre: Nous ne croyons donc pas qu'il y ait beaucoup à rabattre sur la valeur de 25 batz que nous avons assignée au sol, au XVe siècle, à Romainmotier (page 514). [retour]

Pièce justificative LXX, Note 2 page 790: Sous ombre de cette redevance de 12 sols le franc pouvait avoir deux charrues en activité au lieu d'une. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 791: Le dominus hospicii devait prendre part au Plaid-général (Voyez p. 482, ligne 13): Impossible donc de confronter ces deux textes, sans arriver à la conclusion que les femmes n'étaient point exclues de ces plaids à Romainmotier plus qu'à Apples (page 624); ce qui ne laisse pas que d'être assez étrange. —
Pour ne rien omettre il faut dire que dans plusieurs chartes des mémoires et documents inédits sur la Franche-Comté, cette réserve de l'aumône d'une pièce de bétail à la mort d'un chef de famille, est faite dans l'affranchissement de la main-morte personnelle. Nous n'avons aucune preuve qu'il en ait été ainsi à Romainmotier, et on peut présumer le contraire de p. 574, note.[retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 798: Vallorbes était exempt dc cette redevance. [retour]

Pièce justificative LXX, Note 1 page 799: Tous les preud'hommes de la terre de Romainmotier ne sont pas nommés, mais ceux-là seulement qui avaient été choisis par les autres pour la circonstance, ainsi qu'il avait été usité pour le réglemcnt sur les Cours de justice, en 1403 (Charte XLVII). [retour]

Pièce justificative LXXI, Note 1 page 801: Pages 45 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LXXI, Note 2 page 801: Se trouve aussi dans le volume du Plaid-général et ailleurs. [retour]

Pièce justificative LXXI, Note 1 page 804: La première mention du corps des Francs, se trouve dans un accord de 1323 entre Louis de Savoie et le prieur Vuillerme de Montricher, au sujet de corvées dues au château des Clées et qui furent remplacées par 6 deniers annuels par feu: « sed … Villici villarum, Psalterius, Marticularius, Summellarius, Officiarius marescalcie, Janitor, et illi de Comba Romanimonasterii qui non consueverunt solvere corvatas … dictos sex denarios solvere non tenentur. » — Nulle mention n'est faite des Forestiers ni du Cuisinier, qui sans doute n'étaient pas encore aggrégés au corps des Francs. Le cuisinier n'en serait-il devenu membre que lorsque le relâchement s'introduisit dans le Couvent? C'est possible. Aymonet Bessonis, chef de la cuisine des moines, n'est autre que le notaire et commissaire Aymonet Pollens, cognominatus Bessonis: les reconnaissances du temps l'établissent expressément. Au reste il est matériellement impossible qu'il eut pu remplir les devoirs d'un office aussi assujettissant, à cette époque du moins, et écrire les nombreux in-folios de reconnaissances et les actes multipliés qui portent sa signature non-seulement à Romainmotier, mais à Bursins, aux Arch. Cantonales et ailleurs: Nécessairement il se faisait remplacer pour le service de la cuisine du couvent. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 1 page 805: Voyez pages 230 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 2 page 805: Se trouve aussi dans le volume dit le Plaid-général, qui date du commencement du XVIe siècle. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 1 page 806: Familiæ, dit la version du Plaid-général. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 2 page 806: Sexdecim, dit la même version. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 3 page 806: Le droit de Collombier existait à Romainmotier sans doute. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 4 page 806: Un pot de Romainmotier, mesure ancienne, valant un peu moins d'un pot et demi, mesure actuelle, un setier devrait équivaloir à 45 ou 46 pots actuels, soit à 90 ou 92 bouteilles. En comptant 22 moines, les prébendes ordinaires devaient se monter à 84 bouteilles à peu près (p. 233) que rien ne les obligeait, sans doute, à consommer en entier dans la journée. [retour]

Pièce justificative LXXII, Note 1 page 807: La version susmentionnée ajoute: Debentur porterio de pensione VI sextar. vini. - Leprosis de Roman, quando ibidem sunt, dantur de helemosina per annum … (sic). — Item eciam lavanderiis et pistricibus prebenda diebus sollempnibus. — Item etiam barberio quando facit rasuram in conventu. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 807: Pièce nouvelle, communiquée par M. le pasteur Martignier. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 810: Malgré la reconnaissance que nous devons à M. Gilliéron pour la conservation de ce fragment de notice, nous ne saurions partager son avis et nous regrettons de ne pouvoir donner in extenso ce code féodal qui nous eut sans doute fourni des lumières sur la condition des personnes dans les terres de notre Prieuré. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 811: Pages 7 et 8. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 811: De vita patrum, cap. I, page 1146 de l'édition de Ruinart. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 3 page 811: Civitas signifie aussi bien un pays, un état, qu'une ville. « Quand la Gaule transalpine passa sous la domination romaine, elle se composait de districts indépendans (civitates), dont plusieurs comprenaient un grand nombre de villes. - La civitas des Helvetii, et celle des Suessiones avaient chacune douze oppida. » - (de Savigny, Hist. du droit romain au moyen-âge, trad. Tome I, § 19, et note b). Selon Tacite Aventicum était caput gentis. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 4 page 811: Dissertation sur l'Abbaye de St-Claude, p. 6. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 812: En 1321, par exemple, l'abbé de Cluny fit examiner la question de l'incorporation du prieuré de Vallorbes à celui de Romainmotier par son Camérier d'Allemanie et de Lotoringie (Alamaniæ et Lotorengiæ, page 62). — Dans la Bibliotheca Cluniacensis se trouve un catalogue de tous les monastères et églises soumis à Cluny, dressé avant 1348. On y lit à page 1741: « De provincia Alemaniæ, Lotharingiæ et Comitatus Burgundiæ: Abbatia Balmensis, Prioratus Paterniaci, Prioratus Romani monasterii lausann. dioc. etc. » (Note de M. Duvernoy). [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 813: Dunod, Hist. de Bourgogne, Tome I, Preuves pour l'histoire de l'Abbaye de St-Claude. Mabillon admet aussi la fondation de Romainmotier par saint Romain. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 813: Ce qui ne se rencontre jamais. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 3 page 813: L'auteur anonyme des vies de St-Romain, Lupicin et Oyan, premiers abbés de St-Claude, qui se dit contemporain de St-Oyan et écrivait au commencement du sixième siècle, rapporte qu'Hilaire, évêque d'Arles, étant venu à Besançon pour déposer l'évêque Célidoine, il manda à Saint-Romain de venir le trouver, et qu'ayant reconnu que sa réputation était au-dessous de ses vertus, il l'ordonna prêtre malgré sa résistance. L'Empereur Valentinien parle de cette conduite d'Hilaire dans une Novelle; et sur elle un jugement fut rendu par le Pape en 445 (Dunod). Grégoire de Tours dit que Lupicin, déjà vieux, vint auprès de Chilperic qui tenait cour à Genève et régnait en Bourgogne. Ce prince n'est autre que le fils du roi Burgonde Gundioch et le frère de Gondebaud; mais comme le remarque Sinner, on l'a mal à propos confondu avec Chilperic roi de de Soissons et fils de Clotaire, et cette erreur a fait placer la vie de Saint-Romain et Lupicin deux siècles trop tard par plusieurs auteurs suisses: Ruchat, par exemple, qui dans ses manuscrits (Tome V), dit que Romain et Lupicin vivaient sous Gundioch, mort en 473, les place vers l'an 565 dans son abrégé d'histoire ecclésiastique. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 814: Dunod. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 815: Duo juvenes Nugdunensis municipii. - Anon. in vita sancti Romani. Voyez Dunod. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 815: Voyez 381 et note 22. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 3 page 815: A une lieue de Romainmotier. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 816: Ruchat, mssc. Tome V, livre IV, p. 21. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 816: Mort en 521. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 3 page 816: Dès l'an 501 à 543. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 817: Annal. sanct. Ord. Scti. Benedictini de Mabillon, Tome II. - Note de M. Duvernoy. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 818: Notice préliminaire de M. de Gingins, pages VII, VIII, etc. - Donat frère de Ramelene devint archevêque de Besançon en 625. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 818: Ruchat prétend que Romainmotier fut détruit par les guerres au VIIe siècle, mais ne cite pas ses autorités (mssc. Tome V). [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 3 page 818: Muller, nouv. trad. Tome I, page 161. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 819: Dunod, Hist. de St-Claude. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 820: Dans un article du No du 4 Mars 1843, du Goëttingische gelehrte Anzeigen, article d'ailleurs bienveillant dont nous adressons tous nos remerciemens à son auteur M. H. … y. Nous voyons avec joie qu'un historien aussi érudit et un juge aussi compétent, ne fasse pas d'objection à la conclusion la plus notable, ce semble, de nos Recherches: c'est que les Placita generalia de la Terre de Romainmotier rappellent les Landsgemeinden des cantons primitifs. C'est, d'ailleurs, bien de l'honneur, en vérité pour nos modestes Recherches que d'être signalées à l'attention de la docte Allemagne comme ayant quelque valeur historique. Plusieurs critiques de l'article sont fondées: sur le plan de l'ouvrage, l'absence de carte, le défaut d'étude des matériaux sous le point de vue des sources du droit, etc. — D'autres me paraissent moins heureuses: Nous reviendrons sur l'exercice par le Prieur du merum et mixtum imperium que M. H … y a peine à admettre. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 820: Le style est absolument le même que celui des parties les plus anciennes de l'église de l'Abbaye de St-Maurice d'Agaune. — Selon le témoignage éclairé de M. Décoppet, ancien pasteur à Romainmotier, l'église de cet endroit rappelle tout à fait la cathédrale anglaise de Durham, que l'on fait remontcr au temps du vénérable Béde. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 821: Page 419. — Dans le Cartulaire, le nom du Pape manque, dans l'acte même on lit: Clemens, et la bulle appendue est de Clément II. Dans le Cartulaire encore, ligne 20, on lit: tres; et dans l'acte: terre. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 822: Nouv. trad. I, page 383, note 212. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 822: Page 418. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 823: Page 422 au bas. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 824: Page 425. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 2 page 824: Pages 426 à 429 et 458. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 3 page 824: Pages 445, 448, 458, 463, 470. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 825: Quel dommage qu'un monument aussi remarquable que le temple de Romainmotier, le plus ancien, peut-être, qui se trouve sur le sol vaudois puis qu'il remonte au moins à Pepin-le-Bref, ait été négligé jusqu'ici à tel point! Espérons que les pétitions adressées à l'autorité pour sa restauration rencontreront un favorable accueil. [retour]

Pièce justificative LXXIII, Note 1 page 826: Page 451. [retour]

Pièce justificative LXIV, Note 1 page 827: sustinebant? [retour]

Pièce justificative LXIV, Note 1 page 828: Avoerie, de cette avouerie. [retour]

Pièce justificative LXIV, Note 1 page 830: L'Abbaye de Joux mettait en avant la donation de ses fondateurs les sires de La Sarraz: Ceux-ci, cependant, s'étaient réservé la suzeraineté que François de La Sarraz vendit à Louis de Savoie, sire de Waud, en 1344. — Or, Vaullion disait à l'Abbaye: Vous êtes de la Chatellenie des Clées, sous la souveraineté de la Savoie, et nous sommes sous l'Avouerie de ce même château, y payant annuellement une lourde cense, nous devons donc avoir l'usage des biens communs, des bois par conséquent. Cette argumentation, où l'ancienne prétention de Romainmotier de relever nuement de l'empire, semble un peu oubliée, obtint gain de cause, et semble avoir fait partie du droit commun de la Terre: Ainsi dans un procès entre Mont-la-Ville et la Terre de Romainmotier (Arch. de Romainmotier papiers inutiles, point de date, XVIe siècle, sans doute, sous Berne) sur ce que Lapra avait fait du charbon sur le territoire de Mont la-Ville. — « Pour ce que, » est-il dit, « que tant la ville de Romainmotier que tous les villaiges et aultres subjects manans en la dite terre et puissance sont esté de tout tems, tant qu'il n'est mémoire du contraire de la saulvegarde et Avoerie du chasteaul des Clées … en sorte que les subjets payent tous les ans au dit chasteaul des Clées grosse cense de blé, chappons et argent, à raison de quoy et de ancienne usance et possessoire previllege entant quil nest memoire du contraire, ceulx de la dite terre et puissance peulvent coupper, tailler, charbonner des bois commungs en toute la seigneurie et juridiction des Clées; Et diceulx bois emmener et en faire à leur bon plaisir, semblablement pasturer leur bestial en quel lieu que seoit deans icelle seigneurie et ressort des Clées, de laquelle seigneurie les dits de Mont-la-Ville sont estés et sont encor de présent, etc. » Ces deux chartes (nouvelles) sont les seules à notre connaissance où la garde des Clées soit appelée Avouerie. [retour]

Pièce justificative LXIV, Note 1 page 831: L'arbitrage que nous avons transcrit se trouve rappelé dans le mémoire Nicole sur la vallée de Joux, $ 21 (mémoires et documents de la société d'histoire, Tome I, page 313). [retour]

Pièce justificative LXXV, Note 1 page 832: Voyez pages 229 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LXXV, Note 1 page 833: Le duc était le protecteur et le gardien du couvent de Romainmotier. [retour]

Pièce justificative LXXV, Note 1 page 834: 1512 nouveau style, 1513 vieux style, vide-supra. [retour]

Pièce justificative LXXV, Note 1 page 843: Nous trouvons ici une confirmation remarquable de l'opinion de M. le baron de Gingins-La Sarraz (Notice préliminaire sur l'origine du Prieuré de Romainmotier, p. VI et suivantes), qui voit Romainmotier dans la fondation, par Gramnelene et Hermentrude, d'un monastère en l'honneur de la sainte Vierge Marie dans un endroit nommé Locus Balmensis, sous l'évêque d'Avenches, Saint Prothais, la 14e année de Clovis (II): — Il serait difficile d'expliquer autrement cette messe de Sainte-Marie, célébrée chaque jour dans sa chapelle pour les fondateurs de Romainmotier. — Plus tard, il est vrai, les patrons de Romainmotier sont les apôtres Pierre et Paul, mais ce changement s'explique à merveille: Lorsque Etienne II, se rendant auprès de Pépin, couvrit le monastère de la protection immédiate de Rome, celui-ci prit en même temps, sans doute, les patrons de la Métropole: Etienne, dit le Cartulaire, consacra à Romainmotier des églises à l'honneur des apôtres. — Tout se rejoint. (Voyez aussi les explications de la Charte LXXIII). [retour]

Pièce justificative LXXV, Note 1 page 846: Dans la Bibliotheca Cluniacensis on lit à la page 1741 (dans le catalogue des Abbayes, prieurés, doyennés et églises soumis à Cluny dressé avant l'année de la grande mortalité, 1348-1349): « De provincia Alemaniæ et Latharingiæ et Comitatus Burgundiæ, Abbatia Balmensis, Prioratus Paterniaci, Prioratus Romani monasterii Laus. dioc. ubi debent esse, Priore computato 22 monachi (v. s. p. 229) licet antiquitus fuerunt plures, sicut reperitur, et debent ibi celebrari cotidie 3 misse cum nota, et debet ibidem fieri eleemosyna qualibet die. » Et à la page 1744: « Imo debent esse Priore et Scholari computatis, 24 monachi. » (Renseignement de M. Duvernoy).
Tout cela s'accorde entièrement avec nos recherches.[retour]

Pièce justificative LXXVI, Note 1 page 848: Voyez pages 290 et 291. [retour]

Pièce justificative LXXVI, Note 1 page 851: L'un pour l'évêque commandataire, l'autre pour la Terre de Romainmotier. [retour]

Pièce justificative LXXVI, Note 1 page 852: Lettres testimoniales sont demandées pour le couvent et les sujets et l'évêque commendataire. [retour]

Pièce justificative LXXVI, Note 2 page 852: Ce Claude Polleni ou Pollens fut, si nous ne nous trompons, le dernier abbé de Joux. [retour]

Pièce justificative LXXVII, Note 1 page 852: Voyez pages 65 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LXXVII, Note 1 page 854: Mainmortables pour leurs propriétés et non pour leurs personnes. [retour]

Pièce justificative LXXVII, Note 1 page 855: Il s’agit de l'affranchissement de la taille à miséricorde, pour possessions, dont nous avons donné le texte (Charte XLVIII). [retour]

Pièce justificative LXXVII, Note 1 page 856: præterea. [retour]

Pièce justificative LXXVII, Note 1 page 857: Voyez Charte LX. [retour]

Pièce justificative LXXVII, Note 2 page 857: Phrase inexacte, la mainmorte à Vallorbes etait territoriale et non personnelle. [retour]

Pièce justificative LXXVIII, Note 1 page 858: Ce sont ceux qui se firent protestans, sans doute. [retour]

Pièce justificative LXXVIII, Note 1 page 859: Qui lui appartenait sans être l’habitation du curé ou vicaire. [retour]

Pièce justificative LXXVIII, Note 1 page 860: jadis-moine. [retour]

Pièce justificative LXXIX, Note 1 page 860: Voyez page 69. [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 1 page 862: Pièce nouvellement découverte. [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 2 page 862: Le rée Barrilliet, qui avait malencontreusement, dans un procès, accusé les gens de Romainmotier d’être taillables et de serve condition, ce qui était faux. La terre de Romainmotier prit feu à cette parole et le poursuivit juridiquement en réparation d’injures. — Depuis la mort de noble Jean Mayor de Romainmotier, et l’échute par mainmorte de ses biens à Berne, jusqu’à l’abolition de la mainmorte territoriale, on trouve au moins quatre procès soutenus par Romainmotier contre ceux qui lui faisaient l’injure de l’appeler taillable. — Nous donnons des extraits de deux de ces procès; un troisième fut gagné, en 1579, contre Jean Iblet, officier de Villars proche Champvent, et le dernier le fut, en 1584, contre discret Jacques Rosset, de Lausanne. [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 3 page 862: Quelle était donc la condition des expectables et des censitifs représentée ici comme inférieure au servage de la glèbe? [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 1 page 863: du Nant, l’acteur, était de la Terre de Romainmotier, et dans un procès avec Barrilliet, celui-ci prononça les malencontreuses paroles qui le firent poursuivre par la Terre. [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 2 page 863: Les mots en italiques prouvent que les indivis, quels qu’ils fussent, héritaient aussi bien que les enfans dans la Terre de Romainmotier. [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 1 page 864: Témoignage remarquable de l’étendue des franchises et de la liberté civile dans la patrie de Vaud. [retour]

Pièce justificative LXXX, Note 2 page 864: Certes, voilà un fait nouveau et curieux! Les taillables ou gens de serve condition n’étaient point exclus des fonctions de Jurés des cours de justice! qui l’eût pensé, et quelle raison aurions-nous de douter de ce témoignage contemporain? On trouve d’ailleurs des chartes qui montrent, semble-t-il, ce fait en pratique.
La rée Barrilliet paraît croire les hommes de Romainmotier taillables soit de serve condicion, bien qu’à tort. — Il nous traduit l’opinion de plusieurs, en ce temps où la règle était la franchise des biens comme des personnes, et où la mainmorte territoriale était déjà une exception dans le pays. [retour]

Pièce justificative LXXXI, Note 1 page 865: Pièce nouvellement découverte. [retour]

Pièce justificative LXXXI, Note 2 page 865: mandataires. [retour]

Pièce justificative LXXXI, Note 1 page 866: Jean de Romainmotier mourut en 1551. [retour]

Pièce justificative LXXXI, Note 2 page 866: dame Clauda de Wuippens. [retour]

Pièce justificative LXXXI, Note 3 page 866: C'est-à-dire non-seulement possesseurs de biens de mainmorte, mais encore de serve condicion. [retour]

Pièce justificative LXXXI, Note 4 page 866: L'épée et la clef. [retour]

Pièce justificative LXXXII, Note 1 page 869: Voyez page 325. [retour]

Pièce justificative LXXXII, Note 2 page 869: L'acte original est en allemand, la traduction que nous donnons y est annexée. - Tout dire, mais si possible, avec charité et intelligence, telle est notre devise. [retour]

Pièce justificative LXXXIII, Note 1 page 872: Voyez pages 323 et 324. [retour]

Pièce justificative LXXXIII, Note 2 page 872: Nous ne savons voir dans l'acte qu'une sorte d'avouerie et nulle mention de la souveraineté du comte sur la terre: On se rappelle que Romainmotier prétendait relever immédiatement de l'empire. [retour]

Pièce justificative LXXXIII, Note 1 page 873: Cet exposé du titre n'est point exact: voici l'article en question tiré du document original: « Concordamus in hunc modum, videlicet: quod prior et Conventus habeant ex nunc in perpetuum justiciam et merum ac mixtum imperium et jurisdictionem in hominibus potestatis Romanimonasterii; quæ sibi et successoribus remaneant ex compositione hujusmodi pleno jure, etc. » (voy. p. 478). Le Comte n'avait de jurisdiction que sur les étrangers et n'en avait aucune sur les hommes de Romainmotier, pas même l'exécution des condamnés à mort: Le droit de glaive et de grace appartenait au Prieur (Voyez p. 647 et la charte de l'Appendix). — On se rappelle les sauvegardes impériales qu'obtint Romainmotier. [retour]

Pièce justificative LXXXIV, Note 1 page 877: Voyez page 327 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LXXXIV, Note 2 page 877: Les immeubles mainmortables passaient de droit par héritage aux enfants; et à défaut d'enfants aux collatéraux indivis. A défaut de collatéraux indivis, il y avait échûte au seigneur des biens meubles et immeubles du décédé; toutefois le plus proche parent divis avait droit de réclamer immédiatement ces biens pour un prix inférieur d'un tiers à leur valeur réelle, en vertu du jus proximitatis: Et si cette réclamation était tardive ensorte que les biens du défunt eussent déjà été adjugés à un abbergataire, le collatéral divis pouvait encore les reprendre en payant le prix d'adjudication. — Il faut ajouter que l'homme de Romainmotier pouvait vendre ses immeubles à son pair, c'est-à-dire à un autre homme de Romainmotier, sans payer aucun lod (droit de mutation) ni vente. Celui donc qui voulait quitter absolument la Terre pouvait ainsi réaliser son avoir, et partir avec tous ses meubles, conduit un jour et une nuit aux frais du Prieur. Un nouvel établissement, d'ailleurs, devait être facile, en ces temps où, comme on l'a remarqué, l'homme manquait à la terre bien plus que la terre à l'homme. L'homme de Romainmotier pouvait toujours aussi placer son argent par billet, par prêt à intérêt, voire avec hypothèque. — Enfin pour se faire une idée juste de sa position il ne faut pas oublier, qu'il pouvait donner à volonté même des immeubles par donation entre vifs, sans aucune charge de lod pour le donataire; on en trouve des exemples positifs: Ainsi, en 1539, Messire Glaude Perrin confesse tenir un morcel de pré « par donation à lui feyte par feu Marguerite relexée de Claude Matthey. » (Vol. du Plaid général, folio 93). Ainsi encore en 1431, « Ego Aymonetus Aymonod de Romanomonasterio dedi et do et dono concedo pro me et meis heredibus …: videlicet donacione pura et mera et irrevocabili que dicitur inter vivos facta Aymoni Chablet et Nicodo Manovreir … prioribus confratrie Sancti Spiritus que fit in Romio. duas posas terre sitas subtus maladeriam de Romio. , etc. (Arch. de Romr. , Paq. III, » No 22) » — On voit que la position des hommes mainmortables de Romainmotier n'était pas fâcheuse. On comprend cependant que ce système mixte qui n'était ni la propriété entière ni le fermage simple, ait dû prendre fin. [retour]

Pièce justificative LXXXIV, Note 1 page 879: Aulcuns y mettaient-ils de la malice? [retour]

Pièce justificative LXXXIV, Note 1 page 881: A la page 329 nous avons cru pouvoir expliquer par cet affranchissement la différence du chiffre de la population du bourg de Romainmotier, qui en 1529 avait 31 feux et en 1620, 61 focages, mais c'est à tort: La population demeura probablement stationnaire, si même elle ne diminua pas avec l'importance du bourg. En 1529, les familles vivaient groupées autour d'un chef, au mode patriarcal; de nombreux ménages étaient ainsi réunis sous une seule freste ou toiture, soit en vue des héritages, soit pour payer moins d'impôts. En 1620, le système des impositions était absolument différent, chaque feu vivait isolé; on se détronquait volontiers: Voilà l'explication de cette différence de chiffre aux deux époques: Le nombre des feux augmenta mais non la population! [retour]

Pièce justificative LXXXV, Note 1 page 881: Voyez pages 363 et 364. [retour]

Pièce justificative LXXXV, Note 1 page 882: Voyez ces franchises dans Grenus, page 169. [retour]

Pièce justificative LXXXVI, Note 1 page 885: Voyez pages 331 et suivantes. [retour]

Pièce justificative LXXXVII, Note 1 page 886: Voyez pages 356 et 357. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 1 page 888: Voyez pages 123 et 124. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 2 page 888: Usure. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 3 page 888: Idem. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 1 page 889: Les lettres l et r s'échangeant souvent au moyen-âge on pourrait traduire: Menestrel, ce qui expliquerait la familiarité du prieur et son intérêt pour ce personnage. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 2 page 889: Le Prieur use du droit de grace. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 1 page 890: Diplôme impérial de 1178, sans doute. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 1 page 891: Jurisdiction du prieur, sur ses sujets, en terre étrangère. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 2 page 891: Item de XIX articulo … dixit (primus testis) quod andivit dici quod ex causa contenta in dicto articulo dictus Perretus fecit homagium dicte domine Catarine. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 1 page 892: Le Prieur use du droit de grace. [retour]

Pièce justificative Appendix, Note 2 page 892: Le Prieur, donc, en dépit de son caractère ecclésiastique, usait du droit de glaive sans recourir à un Avoué laïc. Cela est positif quoique singulier. [retour]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Accès direct par numéro de page: indiquez ici le numéro de page (entre 576 et 892) puis touche [Enter]