Accueil

Mémoires et documents de la Société d’histoire de la Suisse romande

Edition numérique

Jean Joseph HISELY

Recherches critiques sur l'histoire de Guillaume Tell
II. Résumé de l'examen précédent

Dans MDR, 1843, tome 2, troisième livraison, p. 487-516

© 2019 Société d’histoire de la Suisse romande

/487/

II.

RÉSUMÉ DE L’EXAMEN PRÉCÉDENT.

DIVERSES TRADITIONS DE GUILLAUME TELL.

L’histoire des travaux et des discussions qu’à fait naître, depuis 1607, la question que nous allons soumettre à un nouvel examen, montre clairement qu’il existe quatre systèmes sur la tradition de Guillaume Tell. Le premier admet cette tradition dans tous ses détails, comme on la croit dans le pays d’Uri, avec une foi implicite. Le second admet l’existence de Tell, son refus de saluer le chapeau, sa navigation sur le lac, et la fin tragique de Gessler; mais il rejette l’histoire de la pomme. Selon le troisième système, Guillaume Tel aurait existé; il se serait probablement fait remarquer de ses alentours par une action hardie, mais du reste insignifiante, parce qu’elle ne se rattacherait par aucun lien au plan des conjurés et que, par conséquent, elle n’aurait exercé aucune influence sur la formation de la Confédération suisse. Enfin, suivant le quatrième système, la tradition de Guillaume Tell serait une pure fable, composée après coup, laquelle occuperait inutilement une place dans l’histoire de la patrie suisse. Les partisans de ce système nient formellement la réalité de Guillaume Tell. Ils prétendent que l’imagination s’était créé un simulacre de héros, et que ce fantôme s’est évanoui.

Dans notre précédent travail sur les Waldstetten Uri, Schwyz et Unterwalden, nous avons considéré l’ancien état politique et social de ces trois pays, indiqué leurs relations avec l’Empire germanique et la maison de Habsbourg, et exposé l’origine et /488/ le développement de la confédération suisse. A propos de la conférence du Grutli, nous avons dit que, dans notre opinion. Guillaume Tell fut un des conjurés, qu’il joua dans le projet d’émancipation un rôle important, qu’il en fut même, en quelque sorte, l’acteur principal. Nous avons ajouté que ce confédéré, entraîné par une ardeur impétueuse, faillit compromettre la cause de la liberté. Sachant que ces assertions pouvaient être contestées, nous avons promis de soumettre à un examen sévère et consciencieux l’histoire de Guillaume Tell, qui a rencontré des défenseurs dévoués et des incrédules opiniâtres.

Mais avant que d’aborder cette grave question d’histoire nationale et de l’envisager sous toutes ses faces, nous observerons qu’il existe, à vrai dire, plus d’une tradition concernant Guillaume Tell; en d’autres termes, que les écrivains qui ont transmis à la postérité les faits, ou certains faits, que la foi populaire attribue à ce personnage, ont chacun une manière particulière de raconter ce qu’on appelle communément l’histoire de Guillaume Tell. Il convient d’avoir égard aux versions différentes d’un même événement, et aux détails vrais ou supposés dont certains auteurs l’accompagnent, tandis que d’autres les ignorent, ou les passent sous silence.

C’est pourquoi nous mettrons sous les yeux du lecteur les principales traditions de Guillaume Tell, avec une traduction; d’un côté, afin qu’il puisse les comparer entre elles et avec les légendes analogues qui sont répandues dans le Nord de l’Europe; d’un autre côté, afin que, connaissant dès l’entrée les traditions de Tell, il puisse facilement nous suivre dans la discussion dont elles sont l’objet, et s’assurer à la fois que nous cherchons moins à faire vaincre le parti que la vérité.

I. TRADITION DE GUIILLAUME TELL,

extraite de la chronique de Melchior Russ, le jeune, p. 58-59 et 63-65.

Observation. Melchior Russ a inséré mot à mot dans sa chronique la relation de Conrad Justinger concernant l’état /489/ politique des Waldstetten, leurs démêlés avec les dynastes de Habsbourg, et leur soulèvement. Il a interrompu cette relation en deux endroits, pour y intercaler partiellement les aventures de Guillaume Tell. Le chroniqueur bernois indique comme principales causes de l’insurrection du peuple des Alpes, les services et les redevances extraordinaires que les officiers de la maison de Habsbourg-Autriche exigeaient de ce peuple, et les mauvais traitements qu’ils firent essuyer aux hommes, aux femmes et aux filles du pays. Pour appuyer ces accusations d’un exemple, Melchior Russ ajoute ces paroles: (p. 58-59).

« Als ouch Wilhelm tellen beschach der von den landtuögten bezwungen wardt das er sind eigen Kindt ein öpffel ab dem houpt müst schiessen, oder wa er das nit hette gethan, so hette er selbs müssen darumb sterben Als Ir dz (das) hernach wie es Im ergieng werdet hören In einem liedt 1 « Comme il advint aussi à Guillaume Tell, qui fut forcé par les baillis d’abattre d’un coup de flèche une pomme placée sur la tête de son propre enfant, faute de quoi il eût dû mourir lui-même. Vous verrez ci-après, dans une chanson, ce qui lui arriva. »

Ici, M. Russ reprend la narration de Justinger, et après l’avoir achevée, il poursuit l’histoire de Guillaume Tell, dans un chapitre intitulé: (p. 63-64).

« Wye es Wilhelm Thellen ergieng vff dem sew. » « Aventure de Guillaume Tell sur le lac. »
« Nun merckent eben wie Wilhelm Thell die vndätt als /490/ Ir vorgehört handt, so Im vonn dem landtuogt beschechen was rechenn wolt, dan er das nit lenger mer erliden mocht, und für gon Ure und sammelten da die gemeinde, und klagte Inen das mit weynenden ougen und mit Iemerlichem clagen wye es Im ergangen was, und noch fürer teglich gienge. Das vernam der landtuogt und vieng In, und liess Im ally vier zu sammen binden, In der meynung das er In gon Schwitz In das schloss Im sew füren wölt, Und für also der landtuogt selbs mit Im, und als sy nun vff den sew komment (als villicht ouch gott wolte) Do kam semlich vngestümikeytt von winden, das jung und alt, wib und kindt mit kläglicher nott zu gott und den helgen schruwen, Und wan nun wilhelm Thell ein boumstarcker man, für ander man so Im schiff warent was, und ouch mit faren vast wol kondt, und also mochten die so Im schiff warent das schiff nit gehebenn, vnd rufftent alle den Landuogt an, das man Wilhelm tellen ledig Liesse unnd wan nun der landuogt sin leben ouch gern behalten hette Da sprach er /491/ zu Im möchtest und getruwtest uns zum landt zu schalten so wolte er In ledig lassenn da antwurte Im Wilhelm thell Er wölte sy mit gotzhilff wol zu landt füren wan er dan frist und sicherheytt gehaben möchte Also liess man In ledig Da fur er in massen Und so manlich, das er mit gotzhilff zu einer blatten kam, Do schaltteth er das schiff hinden zu der blatten, die selb blatt heyss noch hüt by tag wilhelm tellen blatt, und nam sin armbrest so hinden vff dem bort lag, vnd sprang vff die blatten und spien vff, un(d) erschoss den landuogt. Nun mochtent sy vor grosser ungstümigkeytt das schiff nit wider zu der blatten noch an das lanndt pringen Also hub er sich wider In die lender und clagte vester dan vor Also demnach hubent sich gross stritt als Ir hören werden zwüschent der herschafft und den lenderen. » « Maintenant remarquez dequelle manière Guillaume Tell voulut se venger de l’outrage que le bailli ou le gouverneur lui avait fait, comme je l’ai dit plus haut; car il ne pouvait souffrir plus longtemps l’injustice. Il vint au pays d’Uri, où il réunit la commune, puis, versant des larmes et faisant des plaintes amères, il leur dit ce qui lui était arrivé, et à quelles persécutions il était exposé chaque jour. Le gouverneur en ayant été informé, le fit saisir et conduire, pieds et mains liés, sur une barque, dans l’intention de le transférer devers Schwitz au château dans le lac. Le gouverneur s’embarqua avec lui, et lorsqu’ils furent bien avant sur le lac, tout-à-coup (peut-être par la volonté de Dieu) il s’éleva une tempête si violente que jeunes et vieux, femmes et enfants poussèrent des cris de détresse, en implorant le secours de Dieu et des saints. Or, Guillaume Tell était un homme très-robuste, le plus vigoureux de tout l’équigage et de plus habile à manœuvrer sur l’eau. Ceux qui étaient dans la barque, ne pouvant la diriger, firent entendre an gouverneur qu’il fallait délier Guillaume Tell. Le gouverneur tenait à la vie. Il dit à son prisonnier: Si tu crois pouvoir nous conduire à terre, je te ferai délier. Guillaume Tell lui répondit qu’avec l’aide de Dieu il les conduirait facilement à terre, s’il obtenait du répit et qu’on lui assurât la vie. Ainsi, on lui ôta ses liens. Alors il manœuvra si bien et si bravement qu’avec l’aide de Dieu il arriva près d’un rocher en forme de plateau: pour lors il appuya le derrière de la barque contre ce rocher, que l’on appelle encore aujourd’hui le plateau de Guillaume Tell, et il saisit son arbalète, qui était à l’arrière de la barque, s’élança d’un bond sur le plateau, tendit son arme, et tua le gouverneur. L’équipage, emporté par la fureur de la tempête, ne put rapprocher la barque du plateau, ni aborder au rivage. Tell revint dans les pays (Waldstetten), où il fit entendre de nouvelles, plaintes. Il s’éleva une vive querelle entre les seigneurs et les vallées, comme vous verrez. »

 

 

/492/

II. TRADITION DE GUILLAUME TELL,

EXTRAITE DE LA CHRONIQUE IMPRIMEE DE PETERMAN ETTERLIN, ÉDITION DE SPRENG , ET DE LA CHRONIQUE MANUSCRITE DE WERNHERR SCHEDELER.

Observation. La chronique de Peterman Etterlin a été imprimée pour la première fois à Bâle, en 1507, sous la surveillance de Rodolphe Huseneck, à qui Etterlin l’envoya à cet effet, avec une lettre datée du premier juin de cette année, lettre qui se trouve en tête de l’édition de Spreng avec la réponse de Huseneck. Quant à la chronique de W. Schodeler (ou plutôt Schedeler), elle n’est point aussi ancienne que certains écrivains l’ont prétendu. Le baron de Zurlauben a pensé qu’il alléguait un argument solide en faveur de l’histoire de Guillaume Tell, en disant que « Werner Schödeler » qui la rapporte, vivait en 1440 2 tandis que cet écrivain, après avoir été secrétaire de Bremgarten, sa ville natale, en fut le premier magistrat de 1520 à 1532 3 . Loin d’avoir puisé l’histoire de Tell à des sources authentiques, il l’a empruntée presque mot pour mot à P. Etterlin, comme Freudenberger l’a observé dans le second supplément à sa dissertation inédite qui a pour titre « Die Fabel von Wilhelm Tellen. » La seule différence sensible entre les deux morceaux consiste en ce que l’orthographe et quelques expressions de celui de Schedeler sont plus modernes. Afin de justifier notre assertion, et de satisfaire tout à la fois les personnes qui ont regretté de ne pouvoir consulter Werner Schedeler, dont la chronique n’existe qu’en manuscrit, je mets l’histoire de Guillaume Tell, extraite de cette chronique 4 , /493/ en regard du récit d’Etterlin, qui sera suivi d’une traduction fidèle.

 

TEXTE DE LA CHRONIQUE DE
P. ETTERLIN. p. 28-31 5 .
TEXTE DE LA CHRONIQUE DE
W. SCHEDELER, fol. 117-122.
«Was üpigen Freuel vnd muotwillens die herschafft mit den fromen lütten anfiengen. « Was üppigen Frefels und Muthwillends, die Herrschafften mit den Frommen Leüthen anfiengen.
Nun merckent alle die so dise geschicht werdent lesen oder hörent, Ob nit schantlicher böser muotwillen mit den waldlütten getriben wurde, Darumb nit vnbillig jnen gott glück geben hat, sich sölichs schantlichs muotwillens ze erweren. Es fuogt sich vff ein mal, das der Landvogt genant der Grissler gan Vry fuor, Vnd als er do ettwas zitt wonet, liess er einen stecken vnder /494/ die Linden, da mengklich für gan muost, vff stecken, leit einen huot darvff, vnd hat darby stätz einen knecht sitzen, der herr liess ein (ge)pott tuon vnd vss ruoffen offentlichen, wer der were, der da fürgienge, der sölte dem huot Reuerentz tuon vnd sich neigen, als ob der herr selbs persönlich do were, vnd wellicher sölichs übersäche vnd das nit tätte, den wölt er straffen vnd schwarlichen buossen, vnd solte ouch der knecht darvff warten vnd jm sölich leyden. Nun merken alle die , so diese geschicht Lesen und Hören was schandlichen Muthwillends, mit den Ehrbahren Leüthen getrieben wurde. darum nicht unbillich Gott der Herr das glük ihnen gegonnen hat, sich dieser üppigen Herren zu erwehren. Es fügte sich einmal, das der Landfogt genannt Gryssler gen uri fuhr. und als er etwas zeit da war, Lies er einen steken aufsteken, unter die Linden und Legt einen Hut auf den steken, und Hat stets einen Knecht dabey sizen, und Lies ein ofen gebot thun und ausrufen, wer der ware der da fürbei gieng, der solte dem Hut Reverenz thun und sich neigen, als ob der Herr selbs Persöhnlich da wäre. und welcher solches nichtthäte, den wolte der Herr schwährlich strafen. und musste auch der Knecht darauf warten , und ihm solches Hinterbringen vnd Laiden.
Von Wilhelm Tellen dem fromen landman, der sinem eigen kind ein öpffel muost ab dem houpt schiessen, und wie es jm ergieng. Von Wilhelm Tell, dem Frommen Landmann der seinem eignen Kind ein apfel ab dem Haupt Schiessen Müste.
Nun was ein redlicher man im lande der hies Wilhelm Tell, der hat ouch heimlichen zuo dem Stöffacher vnd siner geselschafft geschworen, derselbig gieng nun etwa dick vnd menig mal für den huot vff vnd nider vnd wolt dem stecken vnd huot nit neigen, Der knecht der des huotz verwartet, der verklagt Wilhelm Tellen vor sinem herren, Do der herr solichs vernam, fuor er zuo vnd beschickt den Tellen für jn, vnd fragt jn /495/ freuenlichen warumb er sinen gepotten nit gehorsam were, dem stecken vnd dem huot (nit) neigte als er gepotten het, Der Tell antwurt vnd sprach, Lieber herr, es ist angefärde beschechen, han ouch nit gewusst, das üwer gnad sölichs so hoch achten oder fassen solte, were ich witzig, so hiesse ich anders dannn der Tell, Darumb gnediger herr, so söllen jr mirs verzichen vnd miner torheit zuo rechnen, Nun was der Tell gar ein guoter schütz, als man jn im lande (n)yena vinden möcht, hat ouch darzuo hübsche kind die jm lieb warent, Der herr der von böser natur was schickt heimlichen nach des Tellen kinde(n), vnd do sy komen warent, fragt der herr den Tellen, ob die kind sine, vnd welliches jm das aller liebst wäre, Antwurt der Tell, Ja gnediger herr sy sind alle min, vnd sind mir ouch alle glich lieb, Do sprach der herr, Nun Wilhelm du bist ein guoter schütz, vnd vindt man im lande nit dins glichen, nun wirst du dich yetz vor mir beweren wie ein guot schütz du syest, dann du wirst diner kinden eim einen öpfell ab dem houpt schiessen, tuost du das, /496/ so will ich dich für einen guoten schützen halten, Der guot Tell erschrack und begert gnaden, batt den herren das er jm sölichs erliesse, dann es wäre unnatürlich, was er jn sust hiesse wölte er gern tuon, Der Wilhelm Tell rette was er wolte, er zwang jn mit sinen knechten das er dem kind den öpffel muost ab dem houbt schiessen, vnd leyt der herr den öpffel dem kinde selbs vff sin houbt, Nun sach der Tell wol das er beherret was an dem ende (vnd) muost tuon war der herr wolt, Er nam ein pfil vnd stackt denselben hinden in sin göller, den andren nam er in sin hande vnd spannet domit sin armbrest vff, bat gott vnd sin würdige muotter das sy jm glück geben vnd jm sin kind behüten wolten, vnd schoss damit dem kinde on allen schaden den öpffel ab dem houpt, Do das beschach, do gefiel es dem herren wol vnd lopt jn wie das er ein guoter schütz wär, Doch sprach er zuom Tellen, du wirst mir eins sagen vnd fragt jn was das bedütte, Das er den ersten pfil hinden in das göller gestossen, Der Tell hette die sach gern zuom /497/ besten verandwurt vnd sprach also, Es were der schützen gewonheit, Der herr liess aber nit ab, er wolt ye wissen was meynung er darinne gehebt het, der Tell forcht jm, vnd besorgt, die wil er doch also überherret was, vnd nyemantz siner gesellen sach die jm zuo hilff möchten komen, seytte er jm nütz fürer dann wie vor, vnd als der herre der dann voller böser listen was, das merckt, verstuond er glich des Tellen sorg, vnd sprach, Lieber Tell, sag mir nun frölich die warheit, warumb du den pfil in das göller gestossen habest, ich will dich dines lebens sicheren vnd dich nit tötten. Da sprach Wilhelm Tell, Nun wol an, sydmalen jr mich mines lebens gesichret habent, so wil ich üch die warheit sagen, vnd fieng an vnd sprach, Ich han es darumb tan, hette ich des öpffels gefelt vnd min kind geschossen, so wolte ich üch selbs oder der üweren ettlich nit gefelt, sunder jn mit dem pfil so ich im göller hat, ze tode erschossen han, Do der herr das vernam, er sprach nun wol hin (sprach er Nun wol hin), et ist war, ich han dir zuo geseyt, ich wölte /498/ dich nit tötten, Die wil vnd ich aber verstan dinen bösen Willen, das du mir min leben woltest genomen han, so wil ich fürbas hin sicher vor dir syn vnd wil dich an ein ende legen das du weder sunn noch mon niemer mer sehen solt, liess jn fachen vnd hert binden, vnd leittent jn die knecht also gebunden in einen nauwen oder schifflin vff das hinder gepiett, vnd leittent sinen schiesszüg zuo jm, stiessent an (ab) vnd woltent widerumb faren gen Switz, Do sy also fuorent biss an Axen hinvss, do bekam jnen ein sömlicher grosser grussamlicher und starcker wind, das der herr vnd die knecht vermeyntend sy muostend ertrincken vnd schantlich verderben. In dem do sprach einer vnder jnen, Herr sechent jr nit wie es gat, tuond so wol vnd heissent den Tellen vff binden, er ist ein starcker mechtiger man vnd kan wol faren vnd verstat sich vff das wetter, heissent jn, das er vns von hinnen helffe. Do ruofft der herr dem Tellen, vnd sprach zuo jm, Wiltu vns helffen vnd din bestes tuon das wir von hinnen koment, so wil ich dich heissen vff /499/ binden, Do sprach der Tell, Ia gnediger herr ich wil es gern tuon, vnd getruwen vns mit der gotts hilff wol hinnen ze helffen. Also ward er vff gebunden, vnd stuond an die stüre vnd fuor redlich da hin, doch so luogt er alwegen vff sinen vorteil, vnd vff sinen schiess züg, der nach by jm an dem pietten lag, Do der Tell kam gegen einer grossen blatten , die man syd har allwegen genempt hatt des Tellen blatten , vnd noch hütt by tag also nennet, (vnd) do jn beducht, das es zitt wär vnd (er) wol entrinnen möcht, do ruofft er sy mit frölicher stym alle an, vnd sprach, dass sy alle vast zugent biss das sy für die blatten käment, dann wann sy dar für käment, so hettent sy das böst überwunden, Also zugent sy alle vast, vnd do sy der blatten nahent, das jn ducht das er wol dar vff springen möcht, do schwang er mit gewalt, als er dann ein mechtig starck man was, den nauwen oder das schifflin binden zuo der blatten, vnd nam sin schiess züg der naeh by jm am piett lag, vnd sprang vss dem nauwen vff die blatten, stiess den nauwen von jm, vnd /500/ liess sy also schweben vnd schwancken vff dem see, vnd luff durch Switz vss (vff) schatten halb, biss das er kam gän Küssnach in die holen gassen, Da was er vor dem herren dar komen, vnd wartet sin daselbs, vnd als er kam mit sinen dienern ryten, do stuond er hinder einem poschen studen, vnd hort allerley anschlegen so über jn giengen, er spyen sin armbrest vff, schoss ein pfil in (den) herren, vnd schoss jn ze tode, vnd luff wider hinder sich über die berg gen Vry, Da fand er sin gesellen, vnd seyt jnen, wie es erganzen was. » Es war ein Redlicher Mann im Land, der Hies wilhelm Tell, der Hatte auch Heimlich zu dem Stauffacher und zu seiner geselschafft geschwohren. derselb gieng nun etwa oft und manchmal für den Hut auf und nieder und wolt sich gegen den Steken und Hut nicht neigen. der Knecht der des Huts wartete und acht hate, der Verklagt wilhelm Tell vor seinem Herren, und da der Herr solches Vernahm und Verstuhnd, da Beschikt er ihnn und fragt ihn frefentlich, warum er seinen geboten nicht gehorsam wäre gewesen, und Vor dem steken und Hut sich nicht neigte, als er dann jedermann zuthun geboten Häte. der Tell antwortet und sprach: Es ist ohne gefehrd geschehen, Hab auch nicht gewust, das eüre gnaden solches So Hoch fassen und achten sölt, wäre ich witzig, so Hiese ich anderst dann der Tell. darum Herr, so wollet ihr mirs Verzeihen und es meiner Thorheit zuzellen. Nun war der Tell gar ein guter schüz, also das man seines gleichen im Land nicht fand. und Hate auch darzu hübsche Kinder, die ihm Lieb waren. der Herr der Von Böser natur war, schikte heimlich nach des Tellen Kinder. und da Sie kommen waren, da fragte er ihn, ob die Kinder sein, und welches unter ihnen, ihm am allerliebsten wäre, der Tell gab antworth und sprach: Herr Sie sind alle mein, und sind mir auch alle gleich Lieb, da sprach der Herr zum Tellen, nun Wilhelm, du Bist eid guter Schüz, und findt man im Land nicht deinesgleichen. Nun wirst du jez Vor mir Bewähren, wie ein guter Schüz du Bist, dan du wirst deiner Kinder einem, ein apfel ab dem Haupt Schiessen, thust du das, so will ich dich für einen guten Schüz Halten. der gut Tell erschrak, und Begehrt gnad, und Bat, das er ihn dessen entliese, dann es wäre unnatürlich. was er ihn aber sonst Hiesse, das wolte er gern thun, wilhelm Tell redte was er wolte, so zwang er ihn mit seinen Knechten , das er dem Kind den apfel musste ab dem Haupt Schiessen, und Legt der Herr, dem Kind, den apfel selbs auf sein Haupt. Nun sah der Tell wol, das er übermannt war, und zu dem end thun muste was der Herr wolt. er nahm ein Pfeil, und stekte denselben Hinten in sein wambist [Wamms] göller, den andern nahm er in sein Hand, und spannte sein armbrust auf, und Bat Gott und sein würdige Muter, dass Sie ihm glük geben und sein Kind ihm Behüten wolten, und schoss Hiemit dem Kind ohn allen schaden den apfel Vom Haupt. da das Beschah, da gefiel es dem Herren wol, und Lobt ihn, wie das er ein guter schüz wäre, doch sprach er zum Tellen, du wirst mir eins sagen, und fragt ihn was das Bedeüte, das er den ersten Pfeil Hinten in das Goller gestossen, der Tell Häte die Sach gern zum Besten Verantwortet, und sprach: Es wäre also der Schüzen gewohnheit. der Herr Lies nicht ab, und wolt je wüssen, was er damit gemeint Häte. der Tell förchtete ihm, und Besorgt, dieweil er also überherret war, und neinand seiner gesellen sah, die ihm dann möchten zuhülf kommen. sagte er ihm nichts anders als zuvor, er muste darum übel Leiden. und als der Herr Voll Böser List war, Verstuhnd er gleich des Tellen sorg. und sprach: Lieber Tell: sag mir nun frölich die wahrheit, warum du den Pfeil in den göller gestossen Habest, ich will dich deines Lebens sicheren. da sprach wilhelm Tell: nun wolan , Sintemal ihr mich meines Lebens gesicheret haben, so will ich eüch die ganze wahrheit sagen, und fieng an und sprach: Ich Hab es darum gethan: Häte ich mein Kind gestossen, so wolte ich eüch oder etlich der eüeren, mit dem Pfeil den ich in das Göller stekte zutod geschossen Haben. da der Herr das Vernahm, sprach er: Nun wolan ,ich Hab dir zugesagt, ich wolle dich nicht Töden, dieweil ich aber Verstehe deinen Bösen Willen, das du mich woltest erschossen Haben, so will ich führohin sicher Vor dir sein. und wil dich an ein ort Legen, das du weder Sonn noch Mond mehr sehen solt. und Lies ihn fangen und Hart Binden. und sezten ihn die Knecht also gebunden, in ein nachen (Schiff) auf das Hintertheil und seinen schiesszeug zu ihm. stiessen Von Land, und wolten wiederum gen Schweiz fahren ; da sie also fuhren Bis gen axen Hinaus, da kam ihnen entgegen ein grausamer wind, der sehr gros und stark war. also das der Herr und die Knecht meinten, sie musten ertrinken, und jämerlich Verderben. indem sprach einer unter ihnen: Herr sehet ihr nicht wie es uns geht! Thund so wol, und heisen den Tellen aufbinden, Er ist ein starker Mächtiger Mann, und kan wol fahren, und Versteht sich auf das weter, Befehlet ihm das er uns von hinnen Helfe. der Herr ruft dem Tellen! wilt du uns Helfen Tell, und dein Bestes thun, das wir Von Hinnen Kommen, so wil ich dich Heissen Losbinden. da sprach der Tell. Ia Herr, ich wil es gern thun, und ich getraue mir mit Gottes Hilf wol von hinen zuhelfen. also ward er Losgebunden, und stuhnd an das steuer, und fuhr redlich dahin, doch so schaut er alwegen auf seinen Vortheil, und auf seinen Schiesszeug, der nahe Bey ihm in dem schiff Lage. da der Tell kam gegen einer grossen Blatten, die man sinthero alzeit genennt des Tellen Blatten, und noch also nennt. da ihn Bedunkt das es zeit wäre, und er wol entrünnen mocht, da rüft er Sie all frölich an, und sprach: das Sie redlich zugen, Bis das Sie für die Blatten fürbei wären dann so Bald Sie fürbei kämen, so haten sie das Böse überwunden. also zugen sie alle stark, und da Sie der Blatten naheten, das in Bedunkte das er wol darauf springen möchte, da Schwang er aus ganzer Macht und Stärke das Schiff Hinten zu der Blatten, und erwitscht sein Schieszeug, und sprang aus dem Nachchen auf die Blatten, und sties den Nachchen von ihm , und Lies Sie also Schweben und Schwanken auf dem See. und Luff durch Schweiz auf Schattenhalb Bis das er kam gen Küssnacht in die Hole gassen. nun war der Herr noch nicht dahin komen, da wartet er seiner daselbst. und als er mit seinen dieneren daher kam reitten. da stuhnd er Hinter einem Busch Stauden , und hörte allerlei anschläg, die wieder ihn giengen, er spannte sein Armbrust schnell Auf, Schoss einen Pfeil in den Herren, und schoss ihn zutod, und Lief wieder Hinter sich hin über die Berg gen Uri. da fand er seine gesellen, und sagt denen wie es ihm ergangen war. »

 

Traduction

« QUELLES VEXATIONS ET LICENCES LES SEIGNEURS SE PERMIRENT A L’ÉGARD DES HONNÊTES GENS DU PAYS. »

« Maintenant, vous tous qui lirez ou entendrez cette histoire, jugez si l’on n’a pas fait des injures atroces au peuple des Waldstetten. Aussi Dieu a justement secondé leurs efforts, afin qu’ils pussent mettre un terme à ces actes de violence. Or, il arriva un jour que le bailli (ou gouverneur), nommé Grissler vint au pays (ou bien au bourg 6 ) d’Ury. Après y avoir séjourné quelque temps, il fit planter une perche sous le tilleul, à /501/ l’endroit où devait passer beaucoup de monde; il mit au bout de cette perche un chapeau: un garde devait toujours rester auprès. Le seigneur fit publier une ordonnance, laquelle enjoignait à tout passant de faire la révérence à ce chapeau , et de s’incliner comme s il était là lui-même en personne. Quiconque refuserait de rendre hommage à cet emblême serait sévèrement puni et condamné à une forte amende. Le garde avait ordre d’y faire attention, et de dénoncer le coupable à son maître.

 

DE GUILLAUME TELL, L’HONNETE PAYSAN, QUI FUT FORCÉ D’ABATTRE D’UN COUP DE FLÈCHE UNE POMME PLACÉE SUR LA TETE DE SON PROPRE ENFANT, ET CE QUI LUI ARRIVA.

Or, il y avait dans le pays un honnête homme, appelé Guillaume Tell, qui avait secrètement conjuré avec Stöffacher et ses compagnons. Cet homme passa et repassa souvent et maintefois devant la perche et le chapeau sans s’incliner. Le serviteur qui était de garde dénonça Guillaume Tell à son maître. Lorsque le seigneur eut appris ce qui s’était passé, il vint, fit comparaître Tell, et lui demanda fièrement pourquoi il avait désobéi à ses ordres en refusant de s’incliner devant la perche et le chapeau , comme il l’avait commandé. Tell prit la parole et dit: Mon bon seigneur, je n’avais pas l’intention de vous offenser; je ne pensais pas que votre grâce attacherait tant d’importance à un salut: si j’étais avisé on me donnerait un autre nom que celui de Tell. C’est pourquoi, Monseigneur, pardonnez-moi cette faute, imputez-la à mon étourderie. Or, Tell était un arbalétrier si adroit qu’on ne pouvait lui en comparer aucun autre dans le pays; il avait aussi de jolis enfants , qu’il chérissait. Le seigneur, homme d’un caractère dur, envoya secrètement quérir les enfants de Tell, et lorsqu’on les eut amenés, il demanda à Tell si c’étaient là ses enfants, et lequel il aimait le plus? Tell répondit: Oui, Monseigneur, ce /502/ sont mes enfants, et ils me sont tous également chers. Alors le seigneur lui dit: Eh bien! Guillaume, tu es un bon archer; on ne trouve pas ton pareil dans le pays: tu vas donner en ma présence une preuve de ton adresse; car tu abattras d’un coup de flèche une pomme placée sur la tête d’un de tes enfants: si tu réussis, je te tiendrai pour habile archer. Le bon Tell s’effraya; il demanda grâce, et supplia le seigneur de le dispenser d’une pareille épreuve , disant: « Il est contraire à la nature qu’un père vise à la tête de son enfant: Ordonnez-moi toute autre chose, j’obéirai. » Guillaume Tell eut beau parler, le gouverneur le contraignit à l’aide de ses gens d’abattre d’un coup de flèche la pomme de dessus la tête de l’enfant, et le seigneur posa lui-même la pomme sur la tête de l’enfant. Guillaume Tell vit bien qu’il était contraint par la force , et qu’il devait faire ce que le seigneur voulait. Il prit une flèche et la glissa sous son pourpoint: il en prit une autre, dont il arma son arbalète. Ayant prié Dieu et la sainte Vierge de diriger son bras et de lui conserver son fils, il enleva la pomme sans blesser l’enfant. Le gouverneur admira ce coup d’adresse et déclara que Tell était un bon archer. Cependant il lui dit: Je te demanderai une chose, et tu me répondras: Que prétendais-tu faire de la première flèche, que tu as cachée sous ton pourpoint? Tell eût aimé pouvoir se justifier en alléguant une excuse valable. Il répondit que c’était l’usage des archers (d’avoir deux flèches). Mais le seigneur, peu satisfait de cette réponse, le pressa vivement de lui dire quel avait été son dessein. Les instances du bailli troublèrent Tell et l’inquiétèrent. Poursuivi sans relâche, et ne voyant aucun de ses compagnons qui pût le secourir, il allégua la même excuse qu’auparavant. Le seigneur, qui était un homme plein d’artifice et de méchanceté, s’apercevant de l’embarras de Tell, lui dit: Cher Tell, avoue franchement pourquoi tu as caché une flèche sous ton pourpoint. Si tu me dis la vérité, je te donne la vie et je ne te tuerai point. Alors Tell parla ainsi: Eh bien! puisque vous me promettez la vie sauve , je vous dirai la vérité: J’ai caché une flèche dans l’intention de vous en percer vous-même , ou l’un des vôtres, /503/ si j’avais manqué la pomme et blessé mon enfant, et certes je n’aurais pas tiré en vain. Ce que le seigneur ayant entendu, il dit: Il est vrai, j’ai promis de ne pas te faire mourir, mais puisque j’apprends que tu avais formé le dessein de m’ôter la vie, je veux la mettre dès ce moment à l’abri de tes coups. Je t’enfermerai dans un lieu où tu ne verras désormais ni le soleil ni la lune. Il le fit saisir au corps et lier fortement, après quoi les gens du gouverneur le conduisirent ainsi lié dans une nef ou petite barque, le mirent à la poupe et placèrent ses armes à côté de lui; puis ils démarrèrent, dans l’intention de regagner le pays de Schwyz. Lorsqu’ils eurent navigué jusqu’à l’Axenberg, ils furent assaillis par un vent si impétueux et si violent que le seigneur et ses gens crurent qu’ils allaient périr misérablement dans les flots. Dans ce péril extrême, l’un d’eux prit la parole et dit: Seigneur, vous voyez à quel danger nous sommes exposés: veuillez faire délier Tell; il est robuste et vigoureux, et habile à conduire un bateau. L’habitude l’a familiarisé avec les orages de cette contrée; dites-lui de nous tirer de peine. Le seigneur, s’adressant à Tell, lui dit: Veux-tu nous aider et faire tous tes efforts pour nous sortir de cette situation pénible? je te ferai délier. Tell lui répondit: Oui, Monseigneur, je le ferai volontiers, et j’espère que , Dieu aidant, je vous tirerai d’ici. Alors on le délia. Il prit le gouvernail, et dirigea adroitement la barque, épiant l’occasion d’échapper, et jetant fréquemment les yeux sur ses armes, qui étaient auprès de lui, à la poupe. Etant arrivé près d’une grande pierre qui s’avance en forme de plateau dans le lac, et qui depuis fut généralement appelée le plateau de Tell, nom qu’elle conserve encore aujourd’hui, jugeant que l’occasion était favorable et qu’il pouvait échapper, il encouragea les bateliers à ramer de toutes leurs forces, jusqu’à ce qu’ils eussent atteint le plateau, disant qu’à cet endroit ils auraient surmonté les plus grandes difficultés. Animés par ces paroles , les bateliers ramèrent de toutes leurs forces, et lorsqu’on fut à coté du plateau, jugeant qu’il pouvait s’y élancer, comme il était vigoureux, il appuya de tout son pouvoir le derrière de la nef ou de la barque contre le rocher, saisit son arme, /504/ qui était à côté de lui, à l’arrière , s’élança d’un bond sur le plateau, en repoussant la barque , qui devint le jouet des vents et des flots, franchit la montagne, et traversa le pays de Schwyz jusqu’à ce qu’il arriva près de Küssenach dans le chemin creux. Y étant arrivé avant le gouverneur, il l’y attendit, et lorsque Grissler vint chevauchant avec ses serviteurs, Tell, qui était en embuscade entre les halliers, d’où il entendait les mauvais desseins du gouverneur à son égard , banda son arbalète, en décocha un trait qui le tua, et rebroussa chemin du côté d’Uri. Il y trouva ses compagnons et leur raconta son aventure.»

 

 

III. TRADITION DE GUILLAUME TELL,

EXTRAITE DE LA CHRONIQUE DE TSCHUDI, t. I, p. 235, 238 ET SUIV. AN. 1307.

« Und liess ( der Gessler) umb St. Jacobs-Tag ze Altdorff am Platz bi den Linden, da mengklich für gon musst, ein Stangen uffrichten , und ein Hut Oben daruff legen, und liess gebieten mengklichen, im Land wonhafft, bi Verlierung des Guts und einer Lib-Straff, dass jeder so da fürgienge, sölte mit Neigen und Paret abziehen Eer und Reverentz bewisen, als ob der Künig selbs, oder Er an siner statt persönlich da wäre, und hat dabi ein stäten Wächter und Hüter bi Tag Zit sitzende, uffzesechen, und die anzegeben , die dem Gebott nit statt tättind ... /505/ « Vers la St. Jacques le gouverneur, ou bailli, Gessler ayant fait planter une perche dans la place des tilleuls à Altorf où devait passer beaucoup de monde , fit mettre au bout de cette perche un chapeau, et annoncer aux habitants du pays que tout passant devait , sous peine de la confiscation de ses biens et d’une punition corporelle, se découvrir en faisant une profonde révérence devant le chapeau, et le saluer avec le même respect que si le Roi était là en personne ou représenté par lui, Gessler. Un garde se tenait de jour en ce lieu pour observer les allants et les venants, et dénoncer ceux qui refuseraient d’obéir.
Darnach am Sonntag nach Othmari, was den 18 Wintermonats, gieng ein redlicher frommer Land-Mann von Uri, Wilhelm Tell genannt (der ouch heimlich in der Pundts-Gsellschafft was), zu Altorf etlichmal für den uffgehenckten Hut, und tett Im kein Reverentz an, wie der Landt-Vogt Gessler gebotten hat. Das ward Ime Land-Vogt angezeigt. Also morndes darnach am Montag berufft Er den Tellen für sich, fragt In trutzlich, warum er sinen Gebotten nit gehorsam wäre , und dem Künig ouch Ime zu Verachtung dem Hut kein Reverentz bewisen hette? Der Tell gab Antwurt: Lieber Herr, es ist ungevärd, und nit uss Verachtung geschechen , verzichend mirs, wär ich witzig , so hiess ich nit der Tell, bitt umb Gnad, es soll nit mer geschechen. Nun was der Tell ein guter Armbrust-Schütz, dass man In besser kum fand, und hat hübsche Kind , die Im lieb warend, die beschickt der Landt-Vogt, und sprach: Tell, welches under denen Kinden ist dir das liebst? Der Tell antwurt: Herr si sind mir alle glich lieb. Da sprach der Landt-Vogt: Wolan Tell, du bist ein /506/ guter verrüempter Schütz, als ich hör, nun wirst du din Kunst vor mir müssen beweren, und diner Kindern einem ein Oepffel ab sinem Houpt müssen schiessen, darumb hab eben Acht, dass du den Oepffel treffest, dann triffst du In nit des ersten Schutzes, so kost es dich din Leben. Der Tell erschrack, bat den Landt-Vogt umb Gottes Willen , dass Er Ine des Schutzes erliesse, dann es unnatürlich wäri, dass Er gegen sinem lieben Kind solte schiessen, Er wöll lieber sterben. Der Landt-Vogt sprach: Das must du tun, oder du und das Kind sterben. Der Tell sach wol, dass Ers tun must, bat Gott innigklich, dass Er In und sin lieb Kind behüte. Nam sin Armbrust, spien es, legt uff den Pfyl, und stackt noch ein Pfyl hinden in das Göller, und legt der Landt-Vogt dem Kind (das nit mer dann 6 Jar alt was) selbs den Oepffel uff sin Houpt. Also schoss der Tell dem Kind den Oepffel ab der Scheitlen des Houpts, dass Er das Kind nie (nit) verletzt. Da nun der Schutz geschechen was , verwundert sich der Landt-Vogt des meisterlichen Schutzes, lobt den Tellen siner /507/ Kunst, und fragte Ine, was das bedüte , dass er noch ein Pfyl hinden ins Göller gesteckt hette? Der Tell erschrack aber, und gedacht die Frag bedütet nützit guts, doch hett Er gern die Sach glimpfflich verantwurt, und sprach: Es wäre also der Schützen Gewonheit. Der Landt-Vogt merckt wol, dass im der Tell entsass , und sprach: Tell nun sag mir frölich die Warheit, und fürcht dir nützit darumb, du sölt dins Lebens sicher sin , dann die gegebene Antwurt nimm ich nit an , es wird etwas anders bedüt haben. Da redt Wilhelm Tell: Wolan Herr , sidmalen Ir mich mins Lebens versichert habend , so will ich üch die grundlich Warheit sagen, dass min entliche Meinung gewesen, wann ich min Kind getroffen hette , dass ich üch mit dem andern Pfyl erschossen, und one Zwifel üwer nit gefelt wölt haben. Do der Landt-Vogt das hört, sprach Er: Nun wolan Tell: Ich hab dich dins Lebens gesichert, das will ich dir halten , diewil ich aber din bösen Willen gegen mir verstan, so will ich dich füren lassen an ein Ort, und alda inlegen, dass du weder Sunn noch Mon /508/ niemerme sechen solt, damit ich vor dir sicher sig. Hiess hiemit sine Diener In fachen, und angentz gebunden gen Flülen füren. Er fur ouch mit Inen, und nam des Tellen Schiesszüg, Kocher, Pfyl und Armbrust ouch mit Im , wolts Im selbs behalten; also sass der Landt-Vogt sambt den Dienern, und dem gebunden Tellen in ein Schiff, wolt gen Brunnen faren , und darnach den Tellen über Land durch Schwitz in sin Schloss gen Küssnach füren , und alda in einem finstern Thurn sin Leben lassen enden. Des Tellen Schiesszüg ward im Schiff uff den Bieten oder Gransen bim Stürruder gelegen. Dimanche après la St. Otmar — c’était le 18 novembre — un honnête et pieux habitant d’Uri, nommé Guillaume Tell (qui était secrètement un des conjurés), passa plusieurs fois à Altorf devant le chapeau qui était au bout d’une perche, sans lui faire la révérence comme le gouverneur Gessler avait ordonné de faire. Il fut dénoncé au gouverneur. Le lendemain, lundi, Gessler fit comparaître Tell devant lui, et lui demanda fièrement pourquoi il avait désobéi à ses ordres et méprisé le Roi et lui-même en refusant de s’incliner devant le chapeau? Tell répondit: Mon bon seigneur, je n’avais pas l’intention de vous offenser; ce n’est pas en mépris de vos ordres que j’ai agi ainsi: pardonnez-moi, si j’étais avisé on ne me nommerait pas Tell; je demande grâce, cela ne m’arrivera plus. Or, Tell était un si bon arbalétrier qu’il eût été difficile d’en trouver un plus habile, et il avait de jolis enfants qu’il chérissait. Le gouverneur les fit venir et dit: Tell, lequel de ces enfants aimes-tu le plus? Tell répondit: Monseigneur, tous sont également mes enfants chéris. Alors le gouverneur reprit: Eh bien! Tell; tu es un archer adroit et célèbre, dit-on: lu vas donner en ma présence une preuve de ton adresse en abattant d’un coup de flèche une pomme placée sur la tête d’un de tes enfants; je te conseille de viser juste et de frapper la pomme; car si tu ne l’abats du premier coup, il t’en coûtera la vie. Tell fut effrayé; il supplia le gouverneur, au nom de Dieu, de le dispenser d’une pareille épreuve, disant qu’il était contraire à la nature qu’un père visât à la tête de son enfant; que pour lui, il aimerait mieu mourir. Tu tireras, reprit le gouverneur, ou tu mourras avec ton enfant. Tell vit bien qu’il fallait obéir: il pria mentalement Dieu de le conserver lui et son cher enfant, prit son arbalète , la tendit, y mit un trait, et glissa une seconde flèche sons son pourpoint. Le gouverneur posa lui-même la pomme sur la tête de l’enfant (qui n’avait pas plus de 6 ans). Tell enleva la pomme du sommet de la tête de l’enfant sans le blesser. Lorsque Tell eut subi l’épreuve, le gouverneur admira ce coup merveilleux, vanta l’adresse de Tell, et lui demanda ce qu’il prétendait faire de la flèche qu’il avait cachée sous son pourpoint? Tell fut déconcerté: il pensa que cette question ne présageait rien de bon; cependant il eût aimé pouvoir se justifier en alléguant une excuse valable: il répondit que c’était l’usage des archers (d’avoir deux flèches). Le gouverneur s’aperçut du trouble de Tell, et dit: Tell, dis-moi franchement la vérité; ne crains rien, je te promets que ta vie est en sûreté; car je n’accepte pas ta réponse; tu avais quelque autre pensée. Alors Guillaume Tell parla ainsi: Eh bien! Monseigneur , puisque vous me promettez la vie sauve, je vous dirai la vérité tout entière: Voici quel était mon dessein: Si j’avais atteint mon enfant, je vous aurais frappé avec cette seconde flèche, et certes je ne vous aurais pas manqué. Ce que le bailli ayant entendu, il dit: Eh bien! Tell, je t’ai assuré la vie, je tiendrai ma parole; mais puisque je connais les mauvaises intentions à mon égard , je te ferai conduire et enfermer dans un lieu où tu ne verras jamais ni le soleil, ni la lune, afin que tu ne puisses plus attenter à mes jours. Aussitôt il ordonna à ses gens de le saisir et de le conduire lié à Fluelen. Il partit aussi avec eux, prit les armes de Tell, le carquois , la flèche et l’arbalète, pour les garder par devers soi. Le gouverneur s’embarqua donc avec ses gens et le prisonnier pour aller par le lac à Brunnen et conduire de là Tell à travers le pays de Schwyz à son château de Küssenach, et l’enfermer dans une tour obscure où il devait finir ses jours. On posa les armes de Tell sur le derrière de la barque, près du gouvernail.
Wie si nun uff den see kamend, und hinuff furend, biss an Achsen das Ecke, do fugt Gott, dass ein solcher grusamer ungestümmer Sturmwind infiel, dass si sich all verwegen hattend ärmlich ze ertrincken. Nun was der Tell ein starcker Mann, und kondt vast wol uff dem Wasser; do sprach der Dienern einer zum Landt-Vogt, Herr Ir sechend üwre und unsre Not und Gfar unsers Lebens, darinn wir stand, und dass die Schiff-Meister /509/ erschrocken, und des Farens nit wol bericht; nun ist der Tell ein starcker Mann, und kan wol schiffen, man solt In jetz in der Not bruchen. Der Landt-Vogt was der Wasser-Not gar erklupfft, sprach zum Tellen: Wann du uns getruwtist uss diser Gfahr ze helffen, so wölt ich dich diner Banden ledigen; der Tell gab Antwurt: Io Herr, ich getruwe uns mit Gottes Hilff wol hiedannen ze helffen. Also ward er uffgebunden, stund an das Stürruder, und fur redlich dahin, doch lugt Er allweg uff den Schiess-züg der ze nächst bi Jm lag, und uff ein Vorteil hinuss zu springen, und wie er kam nah zu einer Blatten (die sidhar den Namen des Tellen Blatten behalten, und ein Heilig Hüsslin dahin gebuwen ist) beducht Im dass Er daselbs wol hinuss gespringen und entrünnen möcht, schry den Knechten zu, dass si hantlich zugind, biss man fur dieselb Blatten käme, wann si hattend dann das Bösist überwunden , und als Er nebent die Blatten kam, truckt Er den hindern Gransen mit Macht (wie Er dann ein starcker Mann was) an die Blatten, erwüscht sin Schiess-Züg, und sprang hinuss /510/ uff die Blatten, stiess das Schiff mit Gwalt von Im, liess si uff dem See schweben und schwencken, der Tell aber luff Bergs und Schattens halb (dann noch kein Schnee gefallen was) über Morsach uss durch das Land Schwitz, biss uff die Höhe an der Landt-Strass, zwüschend Art und Küssnach da ein hole Gass ist, und Gestüd darob, darinn lag Er verborgen, dann Er wust, dass der Landt-Vogt alda fürryten ward gen Küssnach zu siner Burg. Lorsqu’ils eurent pris le large et navigué jusqu’à l’Axenberg, il plut à Dieu d’envoyer tout-à-coup une tempête si furieuse que tout l’équipage crut qu’ils allaient périr misérablement dans les flots. Or, Tell était un homme robuste et habile à diriger un bateau. Un des serviteurs du bailli dit à son maître: Seigneur, vous voyez votre détresse et la nôtre et le danger auquel notre vie est exposée; les bateliers, consternés, ne savent plus conduire la barque. Or, Tell est un homme vigoureux qui s’entend à tenir le gouvernail; il faudrait l’employer dans la détresse. Le gouverneur, craignant d’être englouti par les ondes, dit à Tell: Si tu crois pouvoir nous tirer de ce péril, je te ferai ôter tes liens. Tell répondit: Oui, Monseigneur, avec l’aide de Dieu j’espère pouvoir vous arracher d’ici. Alors on le délia. Il se plaça au gouvernail, et manœuvra bravement; mais il jetait fréquemment les yeux sur ses armes qui étaient auprès de lui, et cherchait un endroit où il pût s’élancer. Etant arrivé près d’un rocher plat qui s’avance dans le lac, (rocher qui depuis a conservé le nom de plateau de Tell, où l’on a construit un petit temple) il jugea qu’il pourrait s’y élancer et échapper. Il cria aux bateliers de ramer de toutes leurs forces jusqu’à ce qu’ils fussent arrivés devant ce rocher, disant que là ils auraient surmonté les plus grandes difficultés; et lorsqu’on fut à côté du plateau, comme il était vigoureux, il appuya de tout son pouvoir le derrière de la barque contre le rocher, saisit son arme, s’élança d’un bond sur le plateau, repoussa violemment la barque , qui devint le jouet des vents et des flots, franchit la montagne (car elle n’était pas encore couverte de neige), s’enfuit par Morsach à travers le pays de Schwyz jusqu’à la hauteur qui borde la route, entre Art et Küssenach, où est un chemin creux, et se mit en embuscade dans des arbrisseaux; car il savait que le gouverneur passerait à cheval par là pour se rendre à son château de Küssenach.
Der Landt-Vogt und sin Diener kamend mit grosser Not und Arbeit übern See gen Brunnen, rittend darnach durch Schwitzer-Landt, und wie si der gemelten holen Gassen nachneten, hört Er allerley Anschläg des Landt-Vogts wider Ine, Er aber hat sin Armbrust gespannen, und durchschoss den Landt-Vogt mit einem Pfyl, dass Er ab dem Ross fiel, und von Stund an tod was. Le gouverneur et ses gens firent à grand’peine le trajet jusqu’à Brunnen, traversèrent ensuite à cheval le pays de Schwyz; et comme ils approchèrent du chemin creux, Tell entendit les projets que le gouverneur formait contre lui. Mais il avait bandé son arbalète , et il décocha un trait au gouverneur, qui tomba de cheval et expira sur l’heure.
Hiemit luff der Tell behend wider hinder sich, es was spat, und ze angender Nacht, und am fürlouffen zeigt er dem Stouffacher zu Steinen an allen Handel, wie es gangen was, zoch Nachtz fürwertz gen /511/ Brunnen, da er von einem der ouch heimlich im Pundt was, ilentz in einem Schifflin fürwert gen Uri gefüret ward, dahin Er ouch Nachtz kam ...» Aussitôt Tell rebroussa chemin; il était tard, le jour déclinait. En passant par Steinen, il instruisit Stauffacher de ce qui venait d’arriver. Il atteignit de nuit Brunnen, d’où il se fit promptement passer, par un des conjurés, à la rive du pays d’Uri, où il arriva dans la même nuit...»

 

 

IV. TRADITION DE GUILLAUME TELL,

EXTRAITE DE LA CHRONIQUE DE STUMPFF , ÉDITION DE 1606, fol. 343 b. An. 1314. Cf. fol. 512 b.

Also liess der Landvogt zu Vry und Schwitz (genennt der Gesszler) zu Altorff, an offnem platz ein Hut auff ein stäcken setzen: gebot darbey, dass man jm wölte ehr embieten als ob er selbs zugegen were. Das vbertrat ein Landmann, genennt Wilhelm Tell, den liess der Vögt fangen, im fürsatz an jm zu erkundigen etwas grunds der Beürischen anschlegen vnnd geheimnussen: Vnd als nach vilfaltigem befragen vnd versuchen Wilhelm Tell mit der Stimme nit heraus wolt, gedacht jn der Vogt auf etliche andere wäg zu reitzen vnnd zu versuchen, ob er villeycht ein vngedult oder vnwillen wölte ausstossen, darbey man verstehen möchte, dass er auch etwan sich eines heimlichen ruckens oder pündnuss vertroste. Vnd dieweyl der Vogt wol /512/ wust , dass Wilhelm ein guter Armbrustschütz war, vnd jm seine Kinder sehr lieb waren, vnderstund er durch sölch mittel jn zu reitzen. Er liess jm fürbringen seinen jüngsten sohn, vnd nötiget jn demselbigen einen Apffel ab dem haupt zu schiessen: oder aber zu eröffnen die heimlichen anschläg. Wilhelm beharret steyff darauf, dass er nirgend von wüsste, mit anzeigung, dass diese anmutung gar vnnatürlich were, dass er seinem eignen kind ein apffel ab dem haupt sölte schiessen. Aber der Landvogt trang jn jmmer zum schiessen, jn hoffnung er wurde eh schneller dann schiessen, oder etlicher gestalt erzeigen ein vngedult und widerwillen, darbey man sein heimlich gemut abnemmen vnd weyter mit jm zu handlen anlass haben möchte. Also spannet Wilhelm sein Armbrust gar schnäll, rufft Gott an, vnnd schoss dem Kind den Apffel ab dem haupt, mit grossem verwundern dess Landvogts, dann er nit vermeint dass er schiessen, sonder vil eh die geheimnuss seides hertzens offnen wurde. Wilhelm aber stecket noch einen pfeyl hinden in sein /513/ Goller, im fürsatz, wo er das kind träffe, alsbald auch den Tyrannen zu erschiessen. Nach dem er aber den Apffel traff, ersach der Vogt den andern pfeyl, den Wilhelm im Goller hatt, wolt endlich von jm die vrsach desselbigen pfeyls wüssen. Also sagt jm Wilhelm die vrsach, sprechende: Wo ich, durch euch genötiget, mein eigen kind hette troffen, wölte ich alsdenn mit disem pfeyl eüwrer nit gefält haben. Hierab nam der Landvogt ein neüwen anlass vnd vrsach, vnnd liess den Tellen gfangen in das schiff führen, des fürnemmens jn mit jm vber See hinauss in ein frömbde gefencknuss zu fertigen, vnnd daselbst alle ding von jm zu erfaren. Als jnen aber auff dem See vngewitter vnd gefarliche wassersnoth begegnet, vnd sie desshalb den Tellen, (der schiffens wolbericht was) auff bunden, vnnd zur schiffarbeit vermanten, hat er alsbald seinen vorteil sur flucht gesucht, vnd das schiff gefarlich geleitet gegen einem velsen, oder platten im See, als sie darneben kamend, erwüschet Wilhelm Tell seinen schiesszeüg (den sie im schiff mit fürten) vnd /514/ sprang damit auss dem schiff auf die Platten, schupffet das schiff von dannen. Diser platz wirt biss auff heutigen tag gnennt dess Tellen platten. Also entrann er jnen gewaltigklich, vnnd vber wenig tag wartet Wilhelm ob Küssnacht neben einer holen strassen hinder einem Hag dess Landvogts, welchen er, durch die gassen reytende, zu tod schoss, unnd eylet damit widerumb in das Land Ury. » Le gouverneur ou bailli d’Uri et de Schwyz, (nommé Gessler), fit mettre un chapeau au bout d’une perche, dans la place publique d’Altorf, et ordonna qu’on rendît hommage à ce chapeau, comme si lui-même était présent. Un homme du pays, appelé Guillaume Tell , contrevint à cet ordre. Le gouverneur fit arrêter cet homme, dans le but d’en obtenir des renseignements au sujet du complot et des menées sourdes des paysans. Et comme Guillaume Tell s’obstinait à garder le silence, malgré les interrogations et les vives instances du gouverneur, celui-ci songea à quelque moyen de l’éprouver et de l’exciter, dans la supposition que Tell, enflammé de dépit, ne saurait plus se maîtriser, et qu’alors il serait facile de découvrir si cet homme participait à une entreprise secrète contre l’autorité du bailli, ou s’il tramait une conspiration. Sachant que Guillaume était un arbalétrier très-adroit, et qu’il aimait tendrement ses enfants, Gessler fit quérir le plus jeune et ordonna à Tell d’abattre d’un coup de flèche une pomme placée sur la tête de cet enfant, ou de découvrir le complot. Guillaume persista dans sa dénégation, et dit que l’ordre qui le condamnait à abattre d’un coup de flèche une pomme sur la tête de son propre enfant était inhumain. Mais le bailli le pressa vivement de tirer, dans l’espoir qu’il s’y déciderait sans hésiter, ou que, poussé à bout, il trahirait ses sentiments et lui offrirait l’occasion de le poursuivre ou d’agir contre lui. Guillaume tendit promptement son arbalète, invoqua Dieu, et enleva la pomme sur la tête de l’enfant, à la grande surprise du gouverneur, qui pensait que Tell, au lieu de tirer, révélerait le secret de son cœur. Cependant Guillaume glissa une seconde flèche sous son pourpoint, dans l’intention d’en percer aussitôt le tyran, s’il blessait son fils. Mais lorsqu’il eut frappé la pomme, le gouverneur aperçut l’autre flèche que Guillaume avait dans son pourpoint, et il lui demanda ce qu’il en prétendait faire. Guillaume lui fit cette réponse: Si, contraint par vous de viser à la tête de mon propre enfant, je l’eusse blessé, je vous aurais infailliblement frappé avec cette flèche. Cet aveu fournit au gouverneur un nouveau prétexte et un motif pour persécuter Guillaume Tell. Il le fit saisir et conduire dans une barque, afin de le transférer par eau dans une prison étrangère et d’apprendre de son prisonnier tout ce qu’il désirait savoir. Le gouverneur et ses gens ayant été assaillis sur le lac par une tourmente qui les menaçait de les faire périr, ils furent obligés de délier Tell (qui était habile batelier) et de lui confier le gouvernail. Tell, épiant l’occasion de se sauver, dirigea la barque contre un rocher qui s’avançait en forme de plateau dans le lac, et lorsqu’ils y furent arrivés, Guillaume Tell saisit ses armes (que l’on avait posées dans la barque), s’élança sur le plateau et en repoussa la barque. Cet endroit se nomme encore de nos jours le plateau de Tell. Au bout de quelques jours Guillaume attendit le gouverneur, au-dessus de Kussenach , à côté d’un chemin creux, derrière une haie, et le voyant passer à cheval dans ce chemin, il le tua d’un coup de flèche et revint en toute hâte au pays d’Uri. »

 

 

V. HISTOIRE DE GUILLAUME TELL,

SUIVANT JEAN DE MULLER, GESCH. SCHWEIZ. EIDGEN. ÉDIT. DE Leipzig 1825. t. I, p. 644-647, ou t. II, p. 232 et SUIV., DE LA TRADUCTION FRANÇAISE PAR M. LE PROFESSEUR CH. MONNARD. AN 1307.

« Indess trug sich zu, dass der Vogt Herrmann Gessler todgeschossen wurde, durch Wilhelm Tell einen Urner aus dem Orte Bürglen, der Walther Fürsten Schwiegersohn und einer des Verschwornen war. Der Vogt, aus tyrannischem Argwohn oder auf erhaltene Warnung bevorstehender Unruhen, unternahm zu prüfen, wer seine Herrschaft am ungeduldigsten ertrug, und (wie sinnbildliche Art jenen Zeiten und solchen Völkern /515/ gewöhnlich ist) ein Hut sollte die Ehre des Herzogs vorstellen. Die Freunde der Freyheit wollte er dazu bringen, die Hauptzier des Fürsten zu ehren, dem sie nicht gehorchen wollten. Ein Jüngling, Tell , der Freyheit Freund, verschmähete, ihr altes Sinnbild, den Hut, in solchem Sinne zu ehren; durch voreilige Aeusserung seiner Denkungsart bewog er den Vogt sich seiner zu versichern. Dieser übte den Muthwillen der Tyranney; so dass Wilhelm Tell seinem Sohn einen Apfel von dem Haupt schiessen musste. Nach der That übernam den Mann das Gefühl, dass Gott mit ihm sey, so, dass er bekannte, er würde bey schlimmerem Glück den Sohn gerochen haben. « Cependant il advint que le bailli Hermann Gessler fut tué d’un coup de flèche par Guillaume Tell, citoyen d’Uri, natif de Bürglen, gendre de Walther Fürst et l’un des conjurés. Le bailli, par méfiance tyrannique ou averti d’une agitation sourde, entreprit de découvrir quels étaient ceux qui supporteraient le plus impatiemment sa domination; suivant l’usage symbolique de cet âge et de tels peuples, un chapeau représenta la dignité du duc. Gessler voulait forcer les partisans de la liberté à rendre hommage à l’ornement de tête du prince auquel ils refusaient obéissance. Un jeune homme, Tell, ami de la liberté dédaigna d’honorer dans ce sens le chapeau, son vieux symbole; l’imprudente manifestation de sa pensée engagea le gouverneur à s’assurer de lui. S’abandonnant aux caprices de la tyrannie, il obligea Guillaume Tell à prendre pour but de sa flèche une pomme placée sur la tête de son fils. Après une pareille action, cet homme fut rempli du sentiment que Dieu était avec lui; il avoua d’ailleurs qu’en cas de malheur il eût vengé son fils.
Der Vogt, besorgt wegen seiner Verwandten und Freunde , getraute sich nicht, Wilhelm Tell im Land Uri hiefür gefangen zu halten , sondern führte ihn (mit Verletzung der Freyheit, welche die ausländischen Gefangenschaften verbot) über den Waldstettersee. Da sie nicht Weit jenseit des Rütli gekommen, brach aus den Schlünden des Gotthard plötzlich der Föhn mit seiner /516/ eigenthümlichen Gewalt los: es warf der enge See die Wellen wüthend hoch und tief; mächtig rauschte der Abgrund, schaudervoll tönte durch die Felsen sein Hall. In dieser grossen Todesnoth befahl Gessler Voll billiger Furcht, Wilhelm Tellen, einem starken, mächtigen Mann, den er als vortrefflichen Schiffer kannte, die Fesseln abzunehmen. Sie ruderten, in Angst, vorbey die grausen Felsenufer; sie kamen bis an den Axenberg, rechts wenn man aus Uri fährt. An diesem Ort ergriff Tell sein Schiesszeug und nahm den Sprung auf einen platten Fels. Er kletterte den Berg hinauf, der Kahn prellte an und von dem Ufer; Tell floh durch das Land Schwytz; auch der Vogt entkam dem Sturm. Als er aber bey Küssnach gelandet, fiel er durch Tells Pfeil in einer holen Gasse hinter einem Gebüsch hervor. » Le gouverneur, inquiet à cause des parens et des amis de Tell, n’osa pas le détenir dans le pays d’Uri pour ce fait; mais, violant le privilége qui interdisait toute prison étrangère , il l’embarqua sur le lac. Lorsqu’ils furent parvenus à peu près vis-à-vis du Grütli, s’élança des gorges du Saint-Gothard le Föhn avec sa violence ordinaire; le lac étroit soulevait ses ondes furieuses et s’entr’ouvrait; l’abîme grondait; les échos des montagnes répétaient sa voix effrayante. Dans ce péril de mort, Gessler, justement épouvanté, fit ôter les fers à Guillaume Tell, homme vigoureux et puissant, qu’il connaissait pour un excellent batelier. Ils ramèrent dans l’angoisse, longeant les effroyables rochers du rivage; ils arrivèrent jusqu’à l’Axenberg , sur la droite quand on sort d’Uri. A cet endroit, Tell saisit ses armes et s’élança d’un bond sur une pierre plate. Il gravit le rocher; la barque heurta contre le roc et en fut repoussée. Tell s’enfuit à travers le pays de Schwytz: Gessler aussi s’échappa du sein de la tempête. Mais, lorsqu’il eut abordé près de Küssnach, il tomba dans un chemin creux frappé par la flèche de Tell qui l’attendait en embuscade derrière des buissons »

 


Notes:

 

1 M. Haeusser a omis dans sa dissertation le passage remarquable qui commence par les mots Ait Ir dz et finit par liedt. Cette omission et l’orthographe du morceau de la chronique de Melchior Russ, que M. Haeusser a transcrit, me portent à penser que cet écrivain ne connaissait la dite chronique que par l’extrait inexact et incomplet que Haller en a donné dans sa Bibl. histor. de la Suisse, T. IV, p. 167. Je cite le texte de Russ d’après un exemplaire de l’édition de M. Schneller, que M. le Col. Wurstemberger a collationné sur l’original. [retour]

2 Lettre (inédite) de Zurlauben à G.-E. de Haller, datée de Zug. 1r janvier 1759.
J.-H. Iselin prétend à tort, dans une note sur la chronique de Tschudi t. I, p. 231 , note a. cf. p. 238. note a, qu’Etterlin a copié Schedeler.[retour]

3 Haller, Bibl. der Schweiz. Gesch. T. IV, no 385. p. 173-174. [retour]

4 Je dois cet extrait à la complaisance de M. le Dr Alb. Jahn, second bibliothécaire de la ville de Berne. — L’exemplaire MSC de la chronique de Werner Schedeler, qui se trouve à la bibliothèque de Berne (noté MS. Hist. V, 17 fol. Vol. I. de la dite chronique, 5 vol. in-fol. nos 17, 18, 19, 20 et 22), sans titre, est une copie que M. Jahn estime avoir été faite dans la première moitié du 18me siècle. Après la préface, dans laquelle l’auteur donne à son ouvrage le nom de Chronique suisse, on trouve, fol. 3, une notice qui enseigne que l’auteur de cette chronique était Wernherr Schädeler, Suisse d’origine, suivant fol. 368, où on lit: — « ich: Wernherr Schädeler, ein gebohrner Eidgnoss der dann das Buch und Chronik aus Viel alten geschriben Chroniken zusamen Coligirt hab, auch Viel Jahr damit umgegangen Bin. » Ainsi, de l’aveu de Schedeler, son ouvrage est un recueil de récits et de détails extraits de diverses chroniques. L’une d’elles était sans contredit la chronique de Peterman Etterlin. [retour]

5 Je place entre deux crochets soit les omissions, soit les mots qui me semblent offrir la véritable leçon. [retour]

6 Il est bien possible que le bourg d’Altorf ait porté primitivement le nom propre d’Uri, comme le pense M. de Gingins, qui cite à l’appui de cette opinion deux chartes (voy. Archiv. für Schw. Gesch., t. 1, p. 46, note 2), auxquelles on pourrait ajouter les passages où M. Russ et P. Etterlin annoncent l’un l’arrivée de Tell, l’autre celle de Grissler, à Uri. [retour]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Accès direct par numéro de page: indiquez ici le numéro de page (entre 487 et 516) puis touche [Enter]